Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

Feteli Han yenilgiye aldırmadı ve ek güç toplayıp Şamahı yakınlarında düşmanlarını yenilgiye uğrattı. Özellikle Avarlar çok kayıp verdiler. Avar hanının iki oğlu-Pulaç Mirze ve Mehemmet Mirze savaşta öldüler.38 1774 yılının başlarında savaşlar yeniden kızıştı. Yene da Gubalılar zafer kazandılar. Bu kez Avar Hanı Nutsal hayatını kaybetti. Ağası Han Elevliye kaçtı.39

A. A. Bakıhanov’un yazdığına göra Ağasi Han avar hakimi Nutsal Han’la birleşerek Şamahı’yı ele geçirir. Feteli Han Dağıstanlılardan ve Gubalılardan ordu toplayarak, Bakılı Malik Mehhemed Han’ın da ordularını birleştirerek Şamahı’ya saldırdı. Savaş sırasında Ağasi Han kaçtı, kendi ordusundan ayrı düşen Nutsal Han ise şehrin yukarı bölgesinde saklandı. Fakat Feteli Han, öldürmeyeceğini vaad ederek onu kendi karargahına götürdü.40

Her üç han da çadırda oturup sohbet ettikleri zaman Feteli Han’ın ordusunda olan Akuşalılar, Feteli Han’ı çağırıp kan düşmanları olan Nutsal Han’ın öldürülmesini isterler. Bu işi yapmak zorunda kalan Feteli Han, çadırı arkadan kesip Melik Mehemmet Han’ı çadırdan çıkarmayı emreder. Melik Mehemmet Han çadırdan çıkarılır ve hemen Nutsal Han ve adamları öldürülürler.41

Feodal Hakimleri Karakaytak usmisi Amir Hamza’nın, Kazıkumuklu Mehemmet Han’ın, Avarlı Ümma Han’ın birleşik askeri güçleri, aynı zamanda Tabasaran Kadısı Rüstem’in, Cankutaylı Ali Sultan’ın, Dişsiz Mehemmet’in birlikleri de Guba’ya doğru hareket ettiler. Kostyukov, Enderi ve başka yerlerin feodallar de bu koalisiyonu bir şekilde destekliyorlardı.42 Hareketi düzenleyen, Guba Hanı’yla uzun süredir düşman olan Amir Hamza idi. Güney Dağıstan feodalları o kadar hızlı davrandılar ki, Gubalılar onları geri püskürtmek için yeni güç toplama imkanı bulamadılar. Diğer yandan onların sadık müttefikleri Tarku Şamhalı, Buynak Hakimi Tarkunu ve Buynakı hakimi müdafia etmeye mecbur idiler. Guba’ya bu saldırıyı düzenleyen esas kişiler gerçek amaçlarının Avar hanının ve onun ölen oğullarının intikamlarını almak isteği olduğunu söyleyerek gerçek niyetlerini saklamaya çalışıyorlardı.43

Feteli Han ve düşmanları Hudat yakınlarında Kavdüşen Çölü’nde karşılaştılar. Üstünlük ilk başta Feteli Han’ın tarafında idi. Ama usminin oğlu Ali Bey Guba askerlerine merkezden saldırarak onları sarstı ve savaşın akışını değiştirdi. Her iki taraf da büyük kayıp verdi. Dişsiz Mehemmet, Kazıkumuklu Eldar Bey ve Ali Bey öldüler. Yenilgiye uğrayan ve zayıf düşen Feteli Han, Guba’da tutunamayarak Salyan’a çekildi.44

Zaferden mutlu olan Emir Hamza birleşik ordunun başında Derbend’e doğru ilerlemeye başladı. O, aynı zamanda Feteli Han’ın savaşta şehit düştüğünü söylerek Derbend Kalesi’ni almaya çalıştı. Ama Tutu Bike onun bu yalanına inanmadı ve kale duvarlarından onlara ataş açmayı emretti.45

Derbend 9 ay kuşatmada kaldı. Butkov’un verdiği bilgilere göre bütün Derbend’de ve çevre bölgelerde açlık başlamıştı. Derbend’in savunmasına Feteli Han’ın eşi, Tutu Bike önderlik ediyordu.46 Feteli Han deniz yolu ile Derbend’e dönmüştü. Feteli Han, daha Salyan’dayken Derbendli Mirze Bayat’ı yardım ve himaye ricasıyla Peterburg’a İmparatoriçe II. Katerina’nın yanına göndermişti.47

Rus hükümeti zaten, Usmi Amir Hamza’yı cezalandırmak için fırsat arıyordu. Rusya akademik S. G. Gmelin, Azerbaycan’a yaptığı ikinci seferde (1772-78) Emir Hamza tarafından hapsedilmiş, bir süre sonra da hapiste ölmüştü. Gmelin, II. Katerina’nın emriyle gönderilmişti ve bilimsel araştırmaların yanı sıra gerekli bilgileri de topluyordu. Emir Hamza sırf bu nedenle onu hapsetmişti. Buna göre de II. Katerina, Kafkas hattındaki orduların kumandanı İ. F. de-Medem’e, Emir Hamza’yı cezalandırmayı emretti. Emri yerine getiren de-Medem, 1775 yılının Martı’nda ordusuyla Emir Hamza’nın mevkilerine saldırdı. Feteli Han’ın müttefiki, Terki Murtuzali de Medem’le birlikteydi.48

Emir Hamza, Derbend’i kuşatan ordusuyla de-Medem’e karşı çıktı. Ama onun süvarilari Rus ordusunun karşısında fazla tutunamadı. Tüfenk ve toplardan açılan ateşlerle onun ordusu bozguna uğradı.49 Feteli Han, de-Medem’e Derbend’i tutmayı ve onu Rusya yönetimine kabul etmeyi teklif etti. De-Medem Derbend’e girdi.50

Rus ordularının Derbend’e girmesi komşu hanlıklarda ve Osmanlı’da büyük rahatsızlık yarattı. Osman

lı’da Rusya’nın 1774 yılında yapılan barış anlaşmasını bozduğu düşüncesi hakimdi. Damaşk’tan Bakü aracılığıyla Derbend’e gelen iki Osmanlı memuru buraya Rus ordularının neden girdiğini ve niçin şimdiye kadar kaldıklarını sormuştur. Osmanlı veziri Rusya’nın Güney Dağıstan’daki niyetleri hakkında sorular sormuştu.51 Rus hükümeti Osmanlı’yla ilişkileri gerginleştirmek istememiş ve askeri birliklerini Derbend’den çıkarmışlardı.

Şamahılı Ağasi Han’ı savunan Karabağ Hanı İbrahim de, Feteli Han’ın birleştirme siyasetine karşı çıkanlardan idi. Bakülü Malik Mehemmet Han, bu iki hanı barıştırmak amacıyla Şuşa’ya gitmişti. Fakat İbrahim Halil Han, Malik Mehemmet Han’ın samimiyetine inanmayıp, onu 1779 yılında zindana atmıştı ve Malik Mehemmet Han, iki yıl Şuşa’da hapiste kalmıştı.52

Feteli Han’ın Karabağ Hanlığı’na karşı birkaç saldırısı sonuçsuz kalmıştı. 1780 yılında Feteli Han, askeri birlikleriyle Karabağ Hanlığı’nın arazisine girerken Gürcistan Çarı II. İrakli, şehzadelerden Georgi ve David’in komutası altındaki birlikleri İbrahim Han’ın yardımına göndermişti. Bunun sonucunda ortaya çıkan çatışmada Guba orduları mağlub oldular. Fakat 1781 yılının başlarında Feteli Han, yeniden Karabağ’a saldırdı ve Kür Nehri’ne kadar ilerledi. Bu zaman çok sayıda köy yağmalandı, bir hayli davar Guba Hanlığı’na götürüldü.53

1784 yılında Feteli Han, Karabağlı İbrahim Han’a karşı yeni bir askeri girişimde bulundu, Ağdam’ın ve Karabağ’ın hemen bütün ova kısmı yağmalandı. Şekili Abdül Kadir Han da bu saldırıya katılmıştı. İrahim Han, yanında olan Şekili Hüseyin Han’ın oğlu Mehemmet Hasan Ağa’yı Cara gönderdi. Oradan asker toplayıp geri dönen Hasan Ağa, Carlıların yardımı ile Hacı Abdül Kadir Han’ı yenilgiye uğrattı. O, Ağasi Han’ın yanına, Alvend adlı yere kaçtı. Mehemmet Hasan Han’ın talebiyle Ağasi Han, Abdül Kadiri ona verdi. Abdül Kadir, yedi oğlu ile birlikte idam edildi.54

1783 yılında Rusya’nın himayesi altına giren Gürcistan çarlığı, Rusya ordularının yardımıyla Güney Kafkasya’yı, özellikle Gence’yi işgal etmeye çalışıyordu. İrakli’nin tecavüzkar niyetleri Gubalı Feteli Han’ın sert direnciyle karşılaştı. Feteli Han, Gürcistan’nın eski çarı Aleksandr’a, Gürcü tahtına çıkmak için kendisine yardım edeceği sözünü verdi. Bu konuda bilgi alan, Rus ordularının Kafkasya bölgesindeki kumandanı P. S. Potemkin, 1783 yılının sonbaharına kadar güçlü bir askeri birlik oluşturma kararını aldı. Birliğin bir hissesi Sulak çayının sahilinde, eski Svyatoy Krest Kalesi’nin yanında, başka bir hissesi ise Terek’in sahilinde, Daryal deresinin girişinde bekleyecekti. Eğer Feteli Han ve Knyaz Aleksandr niyetlerini gerçekleştirme girişiminde bulunacak olurlarsa bu birliklerden birisi Derbend’e doğru, diğeri ise Gürcistan’a doğru ilerleyecekti.

Bu tür girişimler, Feteli Han’ı II. İrakli’ye karşı planlarını gerçekleştirmekten alıkoydu. Hatta P. S. Potemkin’in talebi üzerine Aleksandr’ı Rus kumandanlığına teslim etti.55

Karabağ’ı kendi yönetimi altına alamayan Feteli Han, Erdebil ve Tebriz’i almaya niyetlendi. Bu niyetini gerçekleştirmek amacıyla, Abbas Mirza adında bir ihtiyarı bahane olarak kullandı. 1783 yılının Nisan’ında, Feteli Han’ın, Rusya Dış İşleri Bakanlığı’na yazdığı mektubunda, Abbas Mirza’nın, Sefevilerin varisi olduğu ve İran tahtının kanuni mirasçısı olacağı belirtiliyordu.56

1784 yılının yazında Feteli Han ordusuyla birlikte güneye doğru ilerledi. Aras Nehri’ni geçtikten sonra, Agustos ayında Erdebil ve Meşkin Şehirlerini ele geçirdi.57 Feteli Han’ın isteği II. Katerina’nın Güney Kafkasya’yı ele geçirme planlarına engel oluyordu. Buna göre de Knyaz G. A. Potemkin 1785 yılının Şubat ayında Feteli Han’dan kendi ordusunu bırakmasını talep etti. Muhtemelen, G. A. Potemkin tarafından desteklenen Karakaytak usmisi ve Avarlı Ümma Han, kuzeyden Feteli Han için büyük tehlike oluşturmaya başladılar.58 Bu olaylar, Feteli Han’ı başladığı saldırıları durdurup geri dönmek zorunda bıraktı.

Feteli Han, Şeki Hanlığı’nı da kendi yönetimi altına almaya çalışıyordu. Kavduşan yenilgisinden sonra bir süre için de olsa, Şeki’ye olan iddialarından vazgeçmek zorunda kaldı. 1779 yılında da Hüseyin Han’ı öldüren amcası Abdülkadir, Şeki Hanı oldu. Abdülkadir Han, Hüseyin Han’dan farklı olarak, Feteli Han’la dostluk ilişkileri kurdu ve ona Karabağlı İbrahim Halil Han’la savaşta yardım etmeye başladı59 ve bu da Abdülkadir’in sonunu getirdi.

Ani bir kararla Feteli Han eski rakibi Karabağlı İbrahim Halil Han’dan yardım istedi. Hanlığa sahip olmak için İbrahim Han’la mücadele eden kardeşi Mehralı Bey Feteli Han’ın himayesinde idi. O, 1785 yılında Guba’dan gelirken Ağasi Han’ın oğlu Ahmet Bey tarafından öldürülmüştü. Feteli Han onun cenazesini büyük saygıyla Karabağ’a göndermişti. Bu olay iki hanlık arasında yakınlaşmaya neden olmuş ve Karabağ Hanlığı’nın ordusu Feteli Han’ın hizmetine verilmişti. Bu olaydan sonra Feteli Han, Şeki Hanı Mehemmet Hasan Han’ın üzerine saldırı başlattı. 1785 yılında Mehemmet Hasan Han, Feteli Han tarafindan yenilgiye uğratıldı. Onunla bir yerde olan Ağası Han, Feteli Han’a teslim oldu ve ailesi ile birlikte öldürüldü. Mehemmet Hasan Han ise geriye kalan askerleri ile birlikte acele Şeki’ye çekildi. Feteli Han, onun peşinden Şeki Hanlığı’nın üzerine yürü

dü. Direnmenin faydasız olduğunu anlayan Mehemmet Hasan Han, barış istedi ve barış sağlandı. Mehemmet Hasan Han kız kardeşini Feteli Han’a verdi ve kendisi de Feteli Han’ın kız kardeşi ile evlendi.60 Bu olaydan sonra Genceli Cavad Han da Feteli Han’ın güdümüne girmeyi kabul etti.61

Rusya’nın engel olmasından dolayı Güney Azerbaycan’ı tutamayan Feteli Han siyasi bir manevra yaptı. O, Rusya’nın himayesindeki II. İrakli’ye Güney Azerbaycan’a ve İran’a birlikte saldırı düzenlemeyi teklif etti. Feteli Han, konuyu görüşmek için Gürcü Çarı’nı görüşe davet etti. O, II. İrakli ile Şemkir Nehri’nin sol sahilinde görüştü. Görüşmede Gürcistan tarafından işgal edilen Şemşeddin bölgesinin Gence Hanlığı’na geri verilmesi konusunda anlaşmaya varıldı.62 Bir başka kararda ise Gürcistan Çarı’nın, Rusya’nın himayasi altında olan Güney Kafkasya’da asayişi koruması, Feteli Han’ın ise seneye Güney Azerbaycan’a hareket etmesi konusunda anlaşmaya vardılar.63

Fakat Feteli Han, görüşme zamanı aniden hastalandı. Şamahı’ya geri dönerken yolda hastalığı daha da şiddetlendi. Feteli Han, acele Bakü’ye, kız kardeşi Hatice Bike’nin yanına gitti. O, burada 22 Mart 1789 tarihinde, 53 yaşında iken vefat etti.64

Feteli Han’ın ölümünden sonra onun oluştuduğu Kuzeydoğu Azerbaycan’ın devlet birliyi dağıldı. Onun oğulları (önce Ahmet Han, daha sonra ise Şeyhali Han) yalnız Guba’yı ve Derbend’i kendi yönetimleri altında tutabildiler. İlk olarak 1789 yılında Şamahı Hanlığı Guba’dan ayrıldı. Serkerler Sülalesi’nden olan Esger Bey Şamahı hanı oldu.65 Ağasi Han’ın oğlu Mustafa Bey ise Elventte Kotevan adlı yerde güçlenmeye başladı.

1791 yılında Ahmet Han’la Bakü’lü II. Mirza Mehemmet Han arasında bir sorun çıktı. Ahmet Han’a vergi vermeyi vaad eden Mehemmet Gulu Ağa’nın tahriki ile Ahmet Han, ordunun bir kısmını Salyan’a göndermek bahanesiyle Bakü’ye yolladı. Mehemmet Gulu Ağa gizlice Bakü’ye gitti ve kaledeki hakimiyyeti ele geçirdi. Devrik II. Mirza Mehemmet Han Guba’ya gönderildi. Fakat Bakü’de hakimiyyeti ele geçiren Mehemmet Gulu Han Ahmet Han’a vergi vermeyi red etti.66

Bir süre sonra Ahmet Han Guba’da vefat etti. Onun on üç yaşındaki kardeşi, Salyan’da naip olan Şeyhali Han acele Guba’ya gelerek Han tahtına sahip çıktı ve yerine yedi yaşındaki kardeşi Hasan Ağa’yı Salyan naibi tayin etti.67

Bilindiği gibi 1790’lı yıllara kadar Gacarlar neslinden olan Ağa Mehemmet Han İran’da hakimiyetini sürdürmüştü. O, şahın tahtına sahip çıkmak istiyordu. Fakat geleneklere göre ise, İran Şahı olmayı hedefleyen bir kişi Güney Kafkasya’yı da kendi yönetimine tâbi etmek zorundaydı. Bu sebepten dolayı Ağa Mehemmet Han 1795 yılının yazında büyük orduyla Kuzey Azerbaycan’a saldırdı. Başlıca hedef Azerbaycan’ın kapısı Şuşa’ydı. Fakat Gacar, 33 gün süren kuşatmadan sonra Şuşa’yı alamayıp geri çekildi ve Tiflis’e yöneldi. Tiflis’i aldıktan sonra 1796 yılının yazında kendi başına taç taktı. 1796 yılının başlarında Horasan’da isyan çıktığı haberini aldıktan sonra ise oraya doğru yola çıktı.

Gacar’ın Güney Kafkasya’ya yönelik emelleri Rusya’nın bu bölgeyi ele geçirmek planlarına aykırıydı. Diğer taraftan, Rusya’nın resmi himayesi altında olan Gürcistan’ın yerle bir edilmesi, Rusya’nın bu bölgedeki otoritesine ciddi bir darbe vurmuştur. Sarsılmış otoritesini yeniden kazanmak ve Ağa Mehemmet Şah’ın Güney Kafkasya’da güçlenmesini engellemek amacıyla, Rusya 1796 yılında buraya saldırı düzenledi. Saldırıyı gerçekleştiren ordu üç birlikten oluşuyordu: Baş birlik, Kafkasya birliği ve general Bulgakov’un birliği.68

Zaman kaybetmek istemeyen Zubov, 12 bin kişilik ve 21 topa sahip ordusuyla Derbend’e doğru ilerledi. Derbend’in yakınlarında general Savelyev’in birliği de ona katıldı.69

V. Zubov, yüzbaşı Simonoviçi dağlardan Derbend’in arkasına giden yolu öğrenmek amacıyla bu bölgeye yolladı. Zubov, Derbend’e varmadan Bulgakov’un rehberliğindeki bir birliği bu yolla gönderdi. Bu birlik sert ve geçilmez dağ yolu ile hareket ederek şehrin güney kısmına ulaşacaktı. Böylece Zubov Derbend’i tamamiyle kuşatmak zorundaydı. 2 Mayıs’ta Rus ordularının General Savelyev’in emrindeki öncü birlikleri Derbend’in kuzey tarafına vardılar. Mayıs ayının 4’ünde ise Bulgakov’un birliği Derbend’in güney tarafına çıktı.70 Bir yıl önce Rusya’ya sadakat yemini etmesine rağmen Şeyhali Han şehri Ruslara teslim etmedi. Şeyhali Han, Küre ve Gazıkumug Hakimi II. Surhay Han’la birlikte 20 bini aşkın süvari ve piyade asker toplayıp Rus birliklerine hücum etmek istedi. Savelyev 2 Nisan gecesi Darbag Nehri yakınına çekildi ve 30 Nisan’da Zubov esas güçleriyle buraya geldi. Mayıs’ın 1’inde Zubov Derbend’e hücum etti. Şehirden bir mil uzaklıkta Guba ve Derbend süvarileri kazakları karşıladılar, fakat Gubalılar yenilgiye uğradılar.71

Rus orduları, 8 Mayıs’ta şehrin duvarlarının kuzeyindeki Narın Kale’ye, yani şehrin stratejik kısmına giden yolu hücum ederek aldılar.72

Rus orduları birkaç gün toplarla kaleye ateş ettiler; birlikler duvarlara ateş ederek büyük çapta delikler oluşturdular. Batı kulesinde ciddi bir hasar meydana geldikten sonra şehir nüfusunun bir kısmı kayıp vermekten ve şehri tamamiyle dağılmaktan kurtarmak için Şeyhali Han’dan şehrin teslim olmasını talep etti. Şeyhali Han Mayıs’ın 10’unda ayanları ile birlikte teslim olduğunu bildirdi.73

Derbend’in bu şekilde kolayca ele geçirilmesinde şehrin müdafaasındaki zorluklarla beraber, Ermenilerin ihaneti de büyük rol oynamıştı. Onların bir kısmı gizlice kale duvarlarını aşarak Rusların bulunduğu yere gelmiş, kaleye ateş açmak için elverişli olan noktaları ve kaleye su temin eden çeşmenin yerini Ruslara göstermişlerdi. Ruslar bu noktaları alıp ve çeşmenin yönünü deyiştirdiler.74

Şeyhali Han Zubov’un huzuruna getirilmişti. Graf imperatriça adına onun bagışlanacağını vaad etmesine rağmen Şeyhali Han hakimiyyetten uzaklaştırıldı ve Feteli Han’ın kızı Perice Hanım Derbend’e Hakim tayin edildi.75

Guba’ya gönderilen general V. Zubov şehirden yarım mil uzaklıkta olan Tepeler adlı bir yerde üç gün bekledikten sonra Şabran’a geldi, oradan da Bakü’ye geçti. O, devrilmiş Şeyhali Han’ı da beraberinde götürüyordu. Bu tarihi olayları yazan A. Bakihanov şöyle diyor: “Pir Halil’e yakın bir yolda Şeyhali Han at sürmek bahanesi ile kaçtı ve bu olaydan Guba vilayetinde kargaşa başladı, ahali şehri terk etmeye başladı”.76

Köylülerin bir kısmı da evlerini terk ederek dağlara kaçtılar. Şeyhali Han Buduk köyüne gitti ve onun ailesi de burada kaldılar. Graf Zubov Guba’yı kontrol altında tutmak amacıyla Bulgakov’a 5 bin kişilik bir ordu vererek, onu Buduk yönüne gönderdi. Şeyhali Han, Buduk’ta da tutunamamış Gırız köyünden geçerek Ahtı ve Misgence’ye gitmek zorunda kalmıştır.77

Pericehan Hanım graf Zubov’un talimatı ile İlisu’da saklanan küçük kardeşi Hasan Ağa’yı yanına çağırarak, onu birkaç ayanla baş kumandanın huzuruna gönderdi ve Zubov imparatorun adına pırlanta bir kalem vererek onu Guba Han’ı tayin etti.78

Fakat, Şeyhali Han Gazıkumuklu II. Surhay Han’ın yardımıyla 10 binlik bir ordu toplayarak, Guba’dan bir mil uzaklıktaki Alpan köyüne geldi.79 Onunla savaşmak için bin piyade savaşçı ve birkaç top gönderen Bulgakov kanlı çatışmadan sonra geri çekilmeye mecbur oldu. Her iki taraf hayli kayıp vermişti. Ruslar hücum birliklerini güclendirerek yeniden Alpan’a hücuma geçtiler, Şeyhali Han’ı yenerek Alpan’ı talan ettiler. Bundan sonra general Bulgakov’un emri ile Hasan Han Guba semtinden, Şamhal’ın oğlu Mehdi Bey ve Tabasaran Gazisi Rüstem’le birlikte Derbend yönünde Surhay Han’la savaşmak için Samur Nehri’ne doğru ilerlediler. Durumun kritik olduğunu ve Şeyhali Han’ın yenilgisini gören Surhay Han Rus’lara teslim olarak, sadakat yemini etti.80

Eski Şamahı istikametinde hücum eden Rus orduları Gurd Bulak yaylasında kamp kurdular ve sıcaktan dolayı Temmuz ayını burda geçirdiler. Ağustosta Pirsaat Nehri’ni geçerek Cavad’a gittiler.81

Bir yıl sonra Rus kumandanlığı Güney Azerbaycan’da askeri operasyonlar düzenlemeyi planlıyordu. Fakat o dönemde Rusya Azerbaycan’da güçlenemedi. 1796 yılının Kasım ayında ölen II. Katerina’nın yerine oğlu I. Pavel geçti ve Rus ordularının Güney Kafkasya’dan çıkarılması kararını aldı.

Birçok toprağı işgal eden Rus ordularının I. Pavel tarafından geri çağırılmasının sebebi olarak bir taraftan büyük masraf (1.700 bin rubl),82 diğer taraftan Avrupa’da durumun karışıklılığı gösterilebilirdi. Yerli halkların işgalçı Rus ordularına tepkisi, hakimiyetten uzaklaşmış hanların faaliyeti, İran’da Ağa Mehemmet Şah’ın güçlenmesi de bu karada etkisini göstermişti.

Feteli Han’ın kızı Pericehan Hanım, Rus ordusu Derbend’de iken Kaytag şamhalı olan Mehdi Bey’le evlendi. Rusların o yerleri terk etmesinden sonra savunmasız kalan Hasan Han Kaytağ’a kaçtı.83 Rusların Derbent’ten çekilmesini fırsat bilen Şeyhali Han hemen Gazıkumuk’tan oraya geri döndü.84

Şeyhali Han, Guba Hanlığı’nda önceki hakimiyetini elde ettikten sonra, kendi mülkü saydığı Salyan’ı da ele geçirmeyi düşündü. 1798 yılında Rus sanayicilerinin kayıkları yardımıyla Kür nehri boyunca hareket eden Guba orduları Salyan’ı ele geçirdiler.

Fakat, o, Derbend’e geri döndükten sonra Salyan, Şamahılı Mustafa Han tarafından fethedildi.85 Kısa bir süre sonra da Derbend şehri elinden çıktı.

Gazıkumuklu II. Surhay Han, Hasan Han’ı Kaytak’tan çağırarak Mayıs ayının sonlarında onun Derbend’i almasına ve kendisini Derbend Hanı ilan etmesine yardım etti. Şeyhali Han Şamahı ve Şeki hanlarının yardımıyla Derbend’i almaya çalışsa da, başarılı olamadı. Bir süre sonra Şeyhali Han aniden Derbend civarına saldırarak Ulus mahalının köylerini Guba’ya göç ettirdi. Hasan Han yalnız Derbend şehri üzerinde hakimiyetini koruyabildi.86 1803 yılında Hasan Han hastalandı ve vefat etti. Şeyhali Han Derbend’e gelerek, Hasan hanı şanına uygun olarak defnetti. İmam Gulu Bey’i Derbend naibi tayin ederek Bakü’ye geri döndü.87

XIX. yüzyılın başlarında Rusya yeniden ve kesin olarak Güney Kafkasya’yı işgal etmeyi kararlaştırdı. I. Pavel 1801 yılının Martı’nda suikast sonucu öldürüldükten sonra hakimiyete gelen oğlu I. Aleksandr Gürcistan’dakı Rus ordularına Azerbaycan’a girme emrini verdi. Rus orduları 1803 yılının Temmuz’unda Car-Balaken’e girerek, orayı dagıttılar. General Sisyanov 1803 yılının sonunda Gence’ye hücüm etti ve 1804 yılı Ocak ayının 2’den 3’ne geçen gece kale ele geçirildi.88

1804 yılında Güney Kafkasya için yapılan mücadele I. Rus-İran Savaşı’nın başlamasına neden oldu. 1805

yılında Rus ordusu deniz yolu ile İran’ın Enzeli limanı’na saldırdı ama orayı alamayan Rus ordusu geri dönüşte Bakü şehrini işgal etti.

Gubalı Şeyhali Han, Ruslara karşı çıkmak ve onları durdurmak için Bakü’ye doğru ilerlemeye başladı. Aynı yılın Ağustos ayının sonunda Bakü’yü kuşatan General Zavalişin’in ordusunu oradan uzaklaştırmak için Şeyhali Han, Kazıkumuklu Surhay Han’la birlikte Bakü’ye geldiler ve General Zavalişin’e Bakü’den çıkmayı teklif ettiler. Zavalişin, Eylül ayının 3’ünde Bakü’yü terk etmek zorunda kaldı.89

Şeyhali Han’ın bu davranışı Rusya’nın ona olan bakışını kesin olarak değiştirdi. P. D. Sisyanov, Guba Hanı’nı artık “Rusya’nın düşmanı” olarak görüyordu. O, Şeyhali Hanı teklemek niyeti ile Şamahılı Mir Mustafa Han’dan “Guba Hanı ile hiçbir şekilde işbirliği yapmamayı” talep ediyordu.90

General Sisyanov, 1806 yılının Haziran ayında Bakü Kalesi’ne yeni bir saldırı düzenledi. Bakülü Hüseyngulu Han, barış yolu ile meseleyi çözmek için Sisyanov’la konuşmaya gitti. Fakat görüş esnasında Sisyanov öldürüldü ve Rus askerleri teknelerle Sarı Adası’na kaçtılar.91

Sisyanov’un intikamını almak için Derbend, Guba ve Bakü’ye General Glazenap’ın komutası altında Rus askeri birlikleri gönderildi. 21 Haziran 1806 tarihinde Derbend Rus orduları tarafından işgal edildi. Ulus bölgesi, Şamhal Mehdi Han’ın yönetimine, Derbend şehri ise binbaşı rütbesi verilmiş olan Ali Penah Bey’in yönetimine verildi.92

Derbend’in Ruslar tarafından işgal edilmesinden bir ay sonra General Bulgakov önce Guba’ya, oradan da Bakü’ye gitti. Bakü Hanı Hüseyngulu’nun İran’a kaçması General’in işini kolaylaştırdı ve o, Bakü Hanlığı’nı Rusya’ya kattı. Kalede Rus askerlerinden oluşan bir alay bırakan Bulgakov, kendisi acele Guba’ya doğru harekete geçti.93

Bakü’den Guba’ya yardıma giden bir Rus askeri birliği ile Şeyhali Han arasında çatışma çıktı. Guba ordusunun yaklaştığı haberini alan General Guryev onları durdurmak için hemen yola çıktı. Guryev’in ordusu ile savaşta yenilgiye uğrayan Şeyhali Han, Serhi köyü yakınlarında, yeniden Tabasaran’a gitti. Bu defa Ruslar kati hareket ettiler. Böylece Guba Hanlığı da Rusların eline geçti ve oranın idaresi Bakü’nün ve Guba’nın alınmasında Ruslara büyük yardımları olan II. Mirze Mehemmet Han’a verildi.94

Şeyhali Han ise o zaman Tabasaran’ın Yersi köyünde, damadı Abdullah Bey’in evinde (Abdullah Bey Tabasaran kadısı Rüstem’in oğluydu-T. M.) kalıyordu. Şeyhali Han’ın tarafını tutan Abdullah Bey kardeşleri ve amcası Kadı Mirze ile birlikte sık sık Rusların oldukları Derbend ve Guba’ya baskınlar düzenliyorlardı. Ruslar durumun zorluğunu görüp hileye baş vurdular. Onlar, Tabasaran’ın bazı beyleri ve Derbend ordusu ile birleşerek Kadı Mirze’yi cezalandırmak için Mehrağa köyüne saldırı düzenlediler. Şeyhali Han ve Kadı Rüstem’in oğulları Kadı Mirze’nin yardımına gelmelerine rağmen Ruslar galip geldiler ve köyü yağmalayıp Derbend’e geri döndüler.95

Şeyhali Han, Ruslara karşı mücadeleyi durdurmak fikrinde değildi. General Repnin Graf Gudoviç’e gönderdiği 14 Nisan 1809 tarihli 406 sayılı raporunda, aldığı bilgiye göre Şeyhali Han, Gazıkumuklu Surhay Han’la birleşerek büyük bir güçle Guba arazisine hücum etmeye hazırlandıklarını yazıyordu. Guba beylerinin Rusya’ya sadakatine şuphe eden Repnin, Guba Kalesi’nde yerleşen askeri birliklere takviye yapılmasını teklif ediyordu.96 O zaman Guba şehrinde 1553 kişiden oluşan iki Rus birliği bekletiliyordu.97 General Repnin’in şüpheleri hiç de asılsız değildi. General Guryev’in General Repnin’e verdiği bilgiye göre, Rus askeri birlikleri Şeyhali Han’ın üzerine saldırdıkları zaman Ruslar tarafından savaşan az sayıdaki Gubalıların hiçbirisi hana ateş etmemiş, hatta ona haber vermişlerdi.98

Gubalıların direncini kırmak için Rus işgalciler, Şeyhali Han’ı ortadan kaldırmak için her yola başvurmaya hazırlardı. Bakü komutanı General Repnin, General Tormosov’a gönderdiği 25 Haziran 1809 tarihli, 4 sayılı raporunda: “Şeyhali Han’ın öldürülmasi veya tutulması için her türlü yola başvurulması gerektiğini, Guba ve Derbend’de büyük itibar sahibi olan bu adamın Rusya için büyük tehlike oluşturduğunu ve o sağ olduğu müddetçe bölgeye hakim olmanın mümkün olmayacağını” yazıyordu.99

Repnin, Tormosov’a gönderdiği daha sonraki mektubunda Şeyhali Han’ı öldürmek için iki kişi ayarladığını bildiriyordu. Bunlar Derbend şehrinin naibi Alfan Bey ve Gubalı Hanbuta Bey idi. Onların her ikisi de Şeyhali Han’la kan düşmanlarıydılar. Repnin Şeyhali Han’ı öldürene hemen 1500 çervon (rus para birimi) vereceğini vad etmişti.100