B. A. Nazarbayeva

Ionizatsion 
datchiklar. 
Bunday 
datchiklar 
eski 
radiopriemniklarda 
kuchaytirgichlar sifatida foydalaniladigan vakuum lampalarni eslatadi. Plastinka 
bilan qizdiriladigan tola o‘rtasidagi ionlarning toklari deyarli har doim molekulalar 
zichligiga (bosimga) chiziqli bog‘lanadi. Vakuumli datchiklarning lampalari 
teskari ulanishga ega bo‘ladi: to‘rga yuqori musbat kuchlanish beriladi, plastinka 
esa past manfiy kuchlanishga ulanadi. Ionizatsion datchikning chiqish signali 
plastinkadan olinadigan, bosim va to‘rdagi 
i
g 
elektronlar tokiga proporsional 
bo‘lgan 
i
r
ionlar toki hisoblanadi. Hozirgi kunda bu datchikning takomillashtirilgan 
modelidan foydalaniladi, u Bayard-Alpert o‘lchagichi deb ataladi. U katta sezgirlik 

---

291 
va barqarorlikka ega va juda past bosimlarni o‘lchashi mumkin. Uning harakat 
tamoyili oldingi datchik bilan bir xil, biroq Bayard-Alpert o‘lchagichi boshqacha 
konstruksiyaga ega, unda plastinka to‘r bilan qurshab olingan simga 
almashtirilgan, katodning qizdiriladigan tolasi esa tashqariga olib chiqilgan 
(5.21B- rasm).
5.21- rasm. (A)-vakuumli ionizatsion datchik, (B)-Bayard-Alpert o‘lchagichi, (D)-
gaz qarshiligi datchigi
 
Silfon va membranali bosim datchiklari.
Bosim 
datchiklari 
tarkibiga 
kiradigan sezgir elementlar tashqi kuchlanish ta’siri ostida deformatsiyalanadigan 
mexanik qurilmalar bo‘lib hisoblanadi. Bunday qurilmalar Burdon trubkasi (S-
simon, spiralsimon va buralgan), gofrilangan va osma diafragmalar, membranalar, 
silfonlar va ularning shakli bosim ta’siri ostida o‘zgaradigan boshqa elementlar 
bo‘lishi mumkin. 
5.22-rasmda aneroid barometrlarda bosimni chiziqli chetlashishga 
aylantirish uchun qo‘llaniladigan diafragma ko‘rsatilgan. Bosim kamerasining 
devorlaridan birini tashkil qiladigan diafragma uning chetlashishini elektr signaliga 
aylantiradigan tenzodatchikka ulanadi. Hozirgi kunda bunday tipdagi aksariyat 
datchiklar mikrotexnologiyalar uslubi bilan kremniy membranali qilib ishlanadi. 
Membrana – bu yupqa diafragma bo‘lib, uning 
S
radial cho‘zilishi metrga 
nyutonlarda o‘lchanadi (5.23B-rasm). Bu erda bukilishda qattiqlik koeffitsiyentini 

---

292 
hisobga olmaslik mumkin, chunki membrananing qalinligi uning radiusiga 
qaraganda anchagina kichik bo‘ladi (hech bo‘lmaganda 200 marta). Membrananing 
tomonlaridan biriga qo‘yilgan bosim uni sferik tarzda bukadi. 
5.22-rasm. Bosimni chiziqli ko‘chishga aylantirish uchun qo‘llaniladigan 
gofrilangan metall diafragma
r
bosimning past qiymatlarida membrana markazining 
z
m
chetlashishi va 
uning 
σ
m
mexanik kuchlanganligi bosimning kvazichiziqli funksiyalari bo‘lib 
hisoblanadi (kuchlanish N/m
2 
da o‘lchanadi): 
(5.24) 
(5.25) 
Bunda 
r
– membrananing radiusi, 
g – 
uning qalinligi. Membrananing mexanik 
kuchlanganligi uning butun yuzasi bo‘ylab doimiy deb hisoblanadi. 
Membrananing o‘zining eng kichik chastotasini topish uchun quyidagi 
munosabatdan foydalanish mumkin: 

(5.26) 
Bunda r – membrana materialining zichligi. Membrananing qalinligi 
anchagina katta bo‘lganda, ya’ni r/g
100 bo‘lganda, gap 
yupqa plastinka 
xususida boradi (5.23A -rasm). Agar bunday plastinka ikkita qisuvchi halqalar 

---

293 
orasiga mahkamlansa, tizimda halqalar bilan plastinka o‘rtasidagi ishqalanish 
kuchlari bilan chaqiriladigan sezilarli gisterezis paydo bo‘ladi. Shu sababli 
plastinka va uni ushlab turadigan elementlarni yaxshisi monolit konstruksiya 
ko‘rinishida tayyorlagan ma’qul. 
5.23- rasm. (A) -bosim ostida yupqa plastinkaning; (B) -membrananing
deformatsiyalanishi 
Plastinka uchun, xuddi membranada bo‘lgani kabi, maksimal chetlashish 
bosim bilan chiziqli bog‘lanadi: 
(5.27) 
Bunda E – Yung moduli (N/m
2
), v – Puasson koeffitsiyenti. 
Plastinkada maksimal mexanik kuchlanganlik ham bosimning chiziqli 
funksiyasi bo‘lib hisoblanadi: 
(5.28) 
(5.24)-(5.25) va (5.27)-(5.28) tenglamalarda ishlab chiqiladigan bosim 
datchigi membrana yoki plastinkaning chetlashishini o‘lchaydi deb faraz qilinadi. 
Shu sababli olingan chetlashishni elektr signaliga aylantirish uslubini tanlash zarur 
bo‘ladi. Buni bir nechta usullar bilan bajarish mumkin.