Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

DARÜ'L-HİLAFETÜ'L-ALİYYE MEDRESESİ

Darü'l-Aliyye Medreseleri, Darü'l-Aliyye Medarisi de denmiştir. İstanbul medreselerinin 29 Eylül 1914-3 Mart 1924 arasındaki adlandır. Bu dönemde İstanbul'a halifelik merkezi anlamında "Darü'l-Hilafe" de dendiğinden başkent medreseleri, bu ad altında yenilenmeye çalışılmıştır. 18 Eylül 1914'te yürürlüğe giren "İs-

lah-ı Medaris Nizamnamesi" ile Osmanlı medreselerinin olumsuz koşullardan kurtarılması ve çağdaşlaştırılması gündeme geldi. Öncülüğünü Şeyhülislam Hayri Efendi'nin yaptığı bu girişimde ilkin İstanbul medreseleri ele alındı. Ancak bu öncelik, taşra medreselerinin büsbütün yüzüstü bırakılması olarak yorumlandı. İstanbul'daki medreselerde ise köklü yeniliklere gidilemedi. Muallimhane-i Nüv-vab, Medresetü'l-Kuzat vb yeni medreseler açılırken, Darü'l-Hilafetü'l-Aliyye a-dı altında toplanan eski medreselere de ortak programlar kondu. Deneme çalışmaları 1914-1915 döneminde yapıldı. Tüm İstanbul medreselerine rüştiye veya 6 yıllık iptidaiye mezunlarının alınması kabul edildi.

Nizamnamenin gerektirdiği medrese kadrolarının ve yönetimlerinin oluşturulması, savaş döneminin koşulları nedeniyle olanaksızdı. Bununla birlikte yeni medrese düzeni "tâli kısm-ı evvel", "tâli kısm-ı sâni" ve "âli" olarak 4'er yıllık 3 aşamaya ayrıldı. İstanbul'daki her bir medresenin hangi düzeyde öğretim ve eğitim verebileceği belirlendi. Kimi medreselere de l yıllık ihzarî (hazırlık) sınıfı eklendi. "

Tâli" ve "sâni" aşamalı medreseleri bitirenlere şahadetname, "âli" aşamayı bitirenlere de icazetname verilmesi kuralı getirildi. Tâli ve sâni medreselerinde önceden olduğu gibi, eski medrese programlarının uygulanması sürmekle birlikte ek olarak mantık, belagat, va'z, adâb, mükaleme, tatbikat ve kitâbet-i Arabiye, Farisî, kelam, felsefe, niyaziye, tabiiye, fizik, kimya, maadin, ilm-i iktisat, siyer-i Nebî, İslam tarihi, tarih-i Os-mani, tarih-i edyan, coğrafya-yı Osmanî, hıfzussıhha, yazı, hitabet, malumat-ı fenniye ve ahlakiye, malumat-ı içtimaiye ve kanuniye dersleri konmuştu.

Bazı medreselerin bu ek programlarında jimnastik, çizgi resmi, ekonomi ve maliye, psikoloji, hukuk ve kavanin, hattâ Batı yabancı dilleri gibi seçmeli dersler de vardı. Bu derslerle medreselerin, çağdaş okullar karşısında çekici konuma getirilmesi amaçlanmıştı. Âli kısımda ise yine klasik medrese derslerinin yanında hilafiyat, ilm-i kelam, tarih-i ilm-i kelam, metafizik, tarih-i felsefe, felsefe-i İslami-ye, edebiyat-ı Arabiye, hukuk ve kavanin, ilm-i terbiye gibi, çoğu daha önce medrese çevrelerince şiddetle reddedilen derslere yer verilmişti. Âli kısmı bitirenler, Darülfünun'a eşit düzeyde bir öğrenim yapmış sayılmaktaydılar. Aynca bunlara İstanbul rüusu almak, müderris ya da kadılık mesleğini seçmek hakkı da tanınmıştı.

Âli kısmın üstünde birer uzmanlık şubesi olarak tefsir ve hadis, fıkıh, kelam, felsefe ve tasavvuf bölümlerini kapsayan bir de Medresetü'l-Mütehassisin oluşturuldu. Bunun süresi 2 yıldı.

İstanbul'da Darü'l-Hilafetü'l-Aliyye medresesi kapsamına alınan eski medreselerle bunlar için öngörülen öğrenci kontenjanları şöyleydi:

Şemsi Paşa (25), Ahmediye (Üsküdar) (35), Mihrimah (60), Atik Valide (45), Çinili (20), Sultan Ahmed (100), Ayasofya (80), Vanî Efendi (30), Hacı Beşir Ağa (20), Köprülü (30), Nur-ı Osmaniye (35), Mahmud Paşa (40), Mehmed Ağa (25), Küçük Ayasofya (60), Dizdariye (20), Hadım Hasan Paşa (20), Atik Ali (45), Sinan Paşa (45), Çorlulu Ali Paşa (75), Merzifonî Mustafa Paşa (25), Kemankeş Mustafa Paşa (40), Şahkulu (30), Darü'l-Hadis-i Bosnavî (20), Gazenfer Ağa (30), Darü'1-Hadis-i Hasan Ağa (20), Süleyman Subaşı (40), İbrahim Kethüda (10), Molla Güranî (10), Papazzade (40), Ankaravî İsmail Efendi (30), Mimar Kasım Ağa (20), Kalenderhane (40), Esmihan Sultan (45), Valide Sultan (35), Karagümrük (13), Cedid Ali Paşa (35), Hüseyniye (35), Üçbaş (26), Cedid Abdürrahim Efendi (16), Kaba Halil Efendi (25), Papazzade Ahmed Paşa (20), Küçük Medrese (10), Hâmid Efendi (35), Pirî Mehmed Paşa (15), Haydar Paşa (40), Damat Mehmed Efendi (15), Çayırlı (40), Muid Ahmed Efendi (35), Hüseyniye (Ula) (25), Tûti Abdüllatif Efendi (15), Tabhane Darülha-disi (Süleymaniye) (80), Mislî Ali Efendi (20), Kıbrıslı Abdullah Efendi (15), Baye-zid (40), Şehzade (40), Kuyucu Murad Paşa (30), Damat Cedid İbrahim Paşa (30), Ekmekçizade (40), Süleymaniye Medreseleri (170), Darülhadis (Süleymaniye) (30), Medaris-i Semaniye (Fatih) (320), Tetimmeler (190).

2.733 medrese öğrencisinin devam e-debileceği bu 65 medrese, 1915'te Islah-ı Medaris Nizamnamesi'nde yapılan bir değişiklikle eskiden olduğu gibi "ibtida-i hariç", "ibtida-i dahil" ve "sahn" aşamalarına ayrıldı, "tâli", "sâni", "âli" adları kaldırıldı.

Medresetü'l-Mütehassisin'e de önceden olduğu gibi Medrese-i Süleymaniye dendi. Buraya bir de edebiyat şubesi eklendi. Öğrenim süresi ise 3 yıla çıkartıldı. Diğer medreselerde ise aşamaların süreleri ihzari (2), "hariç" (3), "dahil" (3), sahn (3) yıl oldu. 1917'de yeni bir nizamname yayımlandı. 1923'te ise, İstanbul ve taşra Darü'l-Hilafe medreselerinin ıslahıyla görevli bir komisyon çalışmalarını sürdürmekteydi. Burada belirlenen konular, Ankara'da toplanan Birinci Heyet-i İlmiye' de ele alındı. Bu medreseler için 15 yıllık öğretim süresi öngören bir program kabul edildi. Bunun uygulamasına geçilmeden, 3 Mart 1924'te Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun kabul edilmesiyle medreseler kapandı.

Bibi. S. Kütükoğlu, "Darü'l-Hilafetfl-Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arafesinde istanbul Medreseleri", islam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII, cüz 1-2, (1978), Ceride-i ttmiyye, Nüsha-i Fevkalâde, ist., 1330, s. 243 vd; Da-rü'l- Hilaf e Medreseleri Ders Cetvelleri ve Müfredat Programı, Ankara, 1339; Ergin, Maarif Tarihi, I, 140 vd; Uzunçarşılı, ilmiye, 263 vd; Nafi Atuf (Kansu), Türkiye Maarif Tarihi, ikinci kitap, ist, 1932, s. 105-110; F. R. Unat, Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 80 vd.

NECDET SAKAOĞLU