Kullanıcı eğitimi, gerçekte meslek olarak kütüphaneciliğin ortaya çıkması kadar eskidir
Çağdaş anlamda kullanıcı eğitimi düşüncesinin temelinde ise materyallere açık erişim (açık raf düşüncesi) hizmetinin bir gereği olarak, kütüphane kullanıcılarına kaynakları nasıl kullanacaklarına ilişkin eğitim verilmesi düşüncesi vardır (Seamans 2001:3).
Kullanıcı eğitiminin birincil kaynakların kullanımına ilişkin olarak ABD’de ilk örnekleri 1870’lerde görülmüştür (Hernon 1982).
17-19. yüzyıllar arasında Alman kütüphanecilik literatüründe kullanıcı eğitimine ilişkin kayıtlar yer almaktadır ve ABD yüksek öğretim sisteminin başlangıçta Alman modeline dayalı olarak yapılanmasından dolayı, ABD üniversite kütüphanelerinde uygulanan ilk kullanıcı eğitim programları da bundan etkilenmiştir (Ewert (1986)’dan aktaran Lorenzen (2002).
Çağdaş anlamda kütüphanecilik mesleğinin kurucusu olan M. Dewey’nin 1876’da ifade ettiği; “zaman kütüphanenin okul, kütüphanecinin de öğretmen olduğu bir zamandır” düşüncesi, kütüphanecilerin eğitmenlik rolünün önemini belirtmektedir (Lorenzen 2002).
Çağdaş anlamda kütüphanecilik mesleğinin kurucusu olan M. Dewey’nin 1876’da ifade ettiği; “zaman kütüphanenin okul, kütüphanecinin de öğretmen olduğu bir zamandır” düşüncesi, kütüphanecilerin eğitmenlik rolünün önemini belirtmektedir (Lorenzen 2002).
Ancak, kütüphane koleksiyonlarının nicelik olarak oldukça küçük ve belli konularda yoğunlaştığı dönemlerde kullanıcının eğitilmesine duyulan gereksinim de sınırlı olmuştur.
Dermelerin büyümesi ile bunların nasıl kullanılacağına ilişkin talebin artması, kullanıcı eğitimini gündeme getirmiştir.
Dermelerin büyümesi ile bunların nasıl kullanılacağına ilişkin talebin artması, kullanıcı eğitimini gündeme getirmiştir.
Örnegin Harvard Üniversitesi Kütüphanesinin koleksiyonu 1800’den önce 13.000’in altında iken, 1876’da 227.600’e ulaşmıştır. Bu bağlamda Harvard’ta 1820’lerden itibaren kullanıcıların kütüphane kaynaklarını kullanma konusunda eğitilmesi ile 1858’de R. W. Emerson’un kullanıcıların raflardan kitap bulmasında yardımcı olması kullanıcı egitimine iliskin ilk örneklerdir (Salony 1995:33; Tucker 1980:10).
1876’da ALA’in J. Winsor başkanlığında kurulması ile birlikte, kullanıcı eğitimine verilen destek de artmıştır. Winsor konuya ilişkin olarak düşüncelerini “kütüphaneci bir eğitimcidir ve öğrencilerin kütüphaneye getirilmesi ve kütüphanenin kullanılmasından sorumludur” sözleri ile açıklamıştır (Salony 1995:34).
1876’da ALA’in J. Winsor başkanlığında kurulması ile birlikte, kullanıcı eğitimine verilen destek de artmıştır. Winsor konuya ilişkin olarak düşüncelerini “kütüphaneci bir eğitimcidir ve öğrencilerin kütüphaneye getirilmesi ve kütüphanenin kullanılmasından sorumludur” sözleri ile açıklamıştır (Salony 1995:34).
19. yüzyılın sonları kullanıcı eğitimi için altın çağ olmuştur. Bu dönemde kullanıcı eğitimi kütüphanenin bir iç hizmeti olma konumundan çıkıp, akademik faaliyetlerin önemli bir unsuru olarak görülmeye başlanmıştır (Seamans 2001:3).
Bu dönemde kütüphaneciler bibliyografik eğitim adı ile üniversitelerde kredili ders vermeye başlamışlardır (Salony 1995:33).
1880’lerde Michigan Üniversitesi’nde kütüphaneci olan R. C. Davis’in verdiği bibliyografya dersi, bunun model alınarak Cornell Üniversitesi’nde E. Woodruff tarafından 1886’da verilen dersler ilk örnekler arasındadır (Lorenzen 2002).
1880’lerde Michigan Üniversitesi’nde kütüphaneci olan R. C. Davis’in verdiği bibliyografya dersi, bunun model alınarak Cornell Üniversitesi’nde E. Woodruff tarafından 1886’da verilen dersler ilk örnekler arasındadır (Lorenzen 2002).
Yine bu dönemde Rochester Üniversitesi’nin kütüphanecisi O. H. Robinson, kütüphanecilerin eğitime katkısının önemi düşüncesinden yola çıkarak, kütüphanenin nasıl kullanılacağı ve kütüphaneden edinilecek olan bilgilerin derslerde kullanılması üzerine birinci ve ikinci sınıf ögrencilerine dersler vermiştir (Breivik 1982: VII; Salony 1995:34).
1920’lerde üniversiteler yeni gelen öğrenciler için kütüphane oryantasyonu oturumları düzenlemeye başlamış ve kütüphane eğitiminin seçmeli ders olarak verilmesi de yaygınlaşmıştır (Seamans 2001: 4).
1920’lerde üniversiteler yeni gelen öğrenciler için kütüphane oryantasyonu oturumları düzenlemeye başlamış ve kütüphane eğitiminin seçmeli ders olarak verilmesi de yaygınlaşmıştır (Seamans 2001: 4).
Bu dönemin en belirgin özelliği, danışma kaynakları hakkında örgencilerin bilgilendirilmesi yanında, eğitimsel faaliyetlerin genişletilmesi için alan çalışmalarının artmış olmasıdır (Tucker 1980:14)
1930’larda akademik personel ve kütüphanecilerin kütüphane eğitiminin nasıl verileceğine ilişkin ortaklaşa çalışmaları, bu dönemin kullanıcı eğitimi açısından dikkat çekici yönüdür (Tucker 1980:15-16).
1950’lerde ise kütüphanelerin teknik hizmetlere ilişkin gelişmelere yönelmesi, kullanıcı eğitimi konusunun ikinci planda kalmasına neden olmustur (Tiefel 1995).
1960’lar kütüphane kullanıcı eğitiminin ikinci altın çağı olmuştur. Bu dönemde değişik araç ve yöntemler kullanılarak pek çok kullanıcı eğitim programları geliştirilmiştir. Söz konusu programlarda gör-işit materyallerinin kullanımı da bu dönemde gerçekleşmiştir (Salony 1995:41).
1960’lar kütüphane kullanıcı eğitiminin ikinci altın çağı olmuştur. Bu dönemde değişik araç ve yöntemler kullanılarak pek çok kullanıcı eğitim programları geliştirilmiştir. Söz konusu programlarda gör-işit materyallerinin kullanımı da bu dönemde gerçekleşmiştir (Salony 1995:41).
Kullanıcı eğitiminde bu dönemde uzmanlaşma en önemli konu olurken, P. Knapp kütüphane eğitiminde sorun çözme kavramını ortaya atmış, bunun sonucu bilgi aramada akademisyen ve örgencilerin farklı beklentileri ortaya çıkmıştır. 1960’lar ve sonrası kütüphane kullanıcı eğitiminde erişim becerileri ve bibliyografik araçlar üzerinde yoğunlaşmanın olduğu dönemdir.
Bu dönemde kullanıcı eğitimi kütüphane danışma hizmetinin ötesinde bağımsız bir hizmet olarak görülmeye başlanmıştır (Salony 1995:41).
1970’lerde kütüphane eğitimi araçlardan kavramlara doğru yönelmiş ve iki yeni değer kabul görmüştür.
1970’lerde kütüphane eğitimi araçlardan kavramlara doğru yönelmiş ve iki yeni değer kabul görmüştür.
İlki, bilgi kullanımına ilişkin kavramların ayrıntılandırılmış olmasıdır. Böylece kütüphane eğitimi konusu gereksinim analizleri, disiplinlerin yapıları, bilimsel iletişim modelleri gibi kavramları da içine alacak biçimde geniş bir yelpazede düşünülmüştür.
İkincisi ise, genel ve eğitimsel psikoloji ile bilişsel bilimlerden alınan ve kavramların öğretilmesinde önemli bir unsur olarak ortaya çıkan öğrenim teorisidir. Bilgi ile öğrenim teorisinin birbirleriyle bağdaştırılması eleştirel düşünme becerilerinin farkına varılmasına da öncülük etmiştir (Oberman 1996:319).
Bu gelişmeler kullanıcı eğitiminin üniversite kütüphanelerinin vazgeçilmez unsuru olmasına neden olmuştur.
Bu gelişmeler kullanıcı eğitiminin üniversite kütüphanelerinin vazgeçilmez unsuru olmasına neden olmuştur.
1971’de ACRL Bibliyografik Eğitim Çalışma Grubu’nu kurmuş, bu grup daha sonra 1977’de Bibliyografik Eğitim Bölümü adını almıştır.
1972’de araştırmalar ve deneyimler çerçevesinde oluşturulmuş olan bibliyografik eğitimle ilgili bilginin toplanması, organize edilmesi ve yayılmasında, bilgi ve deneyimlerin paylaşılması için hizmet veren Kütüphane Oryantasyonu ve Eğitimi Değişimi (Library Orientation and Instruction Exchange-LOEX) projesi Michigan Üniversitesi Eğitim Kaynakları Merkezi tarafından başlatılmıştır. Bugün bu proje dünyanın çeşitli yerlerinden 650 kurulusun katılımıyla devam etmektedir (LOEX… 2011).
Proje kütüphane eğitim programlarının sistematik bir şekilde verilmesinde bilgi paylaşımı açısından önemli bir adımdır.
1977’de ACRL tarafından kütüphane eğitimi konusunda bir rehber yayınlamış ve bu rehber en son 2003 yılında “Üniversite Kütüphanelerinde Eğitim Programları için Rehber” (Guidelines for Instruction Programs in Academic Libraries) adı ile güncellenmiştir (ACRL & ALA 2002).
1977’de ACRL tarafından kütüphane eğitimi konusunda bir rehber yayınlamış ve bu rehber en son 2003 yılında “Üniversite Kütüphanelerinde Eğitim Programları için Rehber” (Guidelines for Instruction Programs in Academic Libraries) adı ile güncellenmiştir (ACRL & ALA 2002).
Yine 1977 yılında ALA bünyesinde bir Kütüphane Eğitimi Masası oluşturulmuştur. Tüm bu girişimler bibliyografik eğitim için gereksinim duyulan bir ağın oluşumunu da sağlamıştır (Salony 1995:42).
1970’li yıllar kullanıcı eğitimi açısından büyük gelişmelere sahne olsa da, eğitimin veriliş yöntemi, kütüphane-akademisyen işbirliği sorunu ve herhangi bir dersin parçası olma yerine bağımsız bir ders olarak yapılandırılması gibi sorunlar bu dönemde de geçerliliğini sürdürmektedir (Salony 1995:42-3).
1970’li yıllar kullanıcı eğitimi açısından büyük gelişmelere sahne olsa da, eğitimin veriliş yöntemi, kütüphane-akademisyen işbirliği sorunu ve herhangi bir dersin parçası olma yerine bağımsız bir ders olarak yapılandırılması gibi sorunlar bu dönemde de geçerliliğini sürdürmektedir (Salony 1995:42-3).
Ayrıca bu dönemde öğrencilere bilgi arama tekniklerinin öğretilmesinde kavramsal bir altyapı oluşturulmasını sağlayan bilgi arama stratejisi kavramının, kullanıcı eğitiminin önemli bir unsuru olarak ortaya çıkması da söz konusu olmuştur.
Bu düşüncenin kullanıcı eğitimi programlarına yansıması ise, araştırmacının emek ve zamanının korunması açısından gereksinim duyulan bilginin nasıl bulunacağı ve eleştirel düşünce çerçevesinde bu bilginin nasıl seçilip değerlendirileceği becerilerinin kazandırılması biçiminde olmuştur (Tiefel 1995).
Kullanıcı eğitiminin kazanmış olduğu bu yeni boyut, bilgi okuryazarlığı kavramının o dönemde ortaya çıkması ile yakından ilişkilidir.
Kullanıcı eğitiminin kazanmış olduğu bu yeni boyut, bilgi okuryazarlığı kavramının o dönemde ortaya çıkması ile yakından ilişkilidir.
Teknolojik gelişmeler ve bilgisayarların her alanda yaygınlaşması ile birlikte kullanıcı eğitiminin de gerek amaçları, gerekse kullanılan kavram ve araçlar açısından değişim yaşaması kaçınılmaz olmuştur. Böylece, eleştirel düşünme ve sorun çözme becerileri gibi, günümüzde bilgi okuryazarlığı kavramının temelini oluşturan unsurlar, o dönemden başlayarak kullanıcı eğitiminin başlıca amaçları arasında yer almıştır (Polat, 2005:43-4).
1980’li yıllar, gelişen kullanıcı eğitimi düşüncesinin teorik alt yapısının oluşturulduğu yıllardır (Seamans 2001:6). Bunun yanında eğitim programlarında video teyplerin kullanılması, bilgisayar-destekli ve belli bir disipline yönelik eğitim uygulamaları açısından önemli gelişmeler olmuştur. Ayrıca bibliyografik eğitim temel kütüphane hizmetleri arasında yer almıştır (Salony 1995:43-4).
1980’li yıllar, gelişen kullanıcı eğitimi düşüncesinin teorik alt yapısının oluşturulduğu yıllardır (Seamans 2001:6). Bunun yanında eğitim programlarında video teyplerin kullanılması, bilgisayar-destekli ve belli bir disipline yönelik eğitim uygulamaları açısından önemli gelişmeler olmuştur. Ayrıca bibliyografik eğitim temel kütüphane hizmetleri arasında yer almıştır (Salony 1995:43-4).
1990’lı yılların en belirgin özelliği olan teknolojik gelişmeler, kullanıcı eğitimini hem sorunun hem de çözümün bir parçası olarak etkilemiştir. Özellikle üniversite kütüphanelerini bilgi hizmetlerini yeniden tanımlama ve oluşturma noktasına getirmiştir (Oberman 1996:316). Bilgi okuryazarlığı kavramı kullanıcı eğitiminin yerini hızla alarak, üniversite kütüphanelerinin akademik çevrede var olmalarının devamlılığı için vazgeçilmez unsur olarak görülmeye başlanmıştır.
Çevrimiçi kataloglar, veritabanları ve Internet, kullanıcı eğitim programlarında köklü değişimler yaratmıştır. Bu programlarda öğrencilere geleneksel konuların yanında bilgi arama stratejilerinin geliştirilmesi ve veritabanı seçimi gibi becerilerin kazandırılması da ön plana çıkmıştır (Salony 1995:44).
Çevrimiçi kataloglar, veritabanları ve Internet, kullanıcı eğitim programlarında köklü değişimler yaratmıştır. Bu programlarda öğrencilere geleneksel konuların yanında bilgi arama stratejilerinin geliştirilmesi ve veritabanı seçimi gibi becerilerin kazandırılması da ön plana çıkmıştır (Salony 1995:44).
Shirato ve Badics (1997) 1979, 1987 ve 1995 yıllarındaki gelişmeler üzerine yaptıkları karşılaştırmalı bir çalışmada, kullanıcı eğitiminde “Web’in derin etkisi”ne dayanarak, teknolojinin 1995’ten itibaren kullanıcı eğitim programlarını hayli etkileyeceğine işaret etmişlerdir. Elektronik kaynakların, sayısal kütüphanelerin hızla yayıldığı günümüzde, işaret edilen noktanın çok ilerilerine gelindiği gerçektir.
Üniversite kütüphanelerinin kullanıcılarına bilginin bulunması, elde edilmesi, değerlendirilmesi ve sunulması konusunda eğitim vermesi, hem varlıklarının devamlılığı hem de işlevsel olmaları açısından son derece önemlidir. Günümüzde kullanıcı eğitim programlarının gereksinim duyanlara elektronik ortamda sunulması da, bu konuda daha çok gelişmeler yaşanacağının göstergesidir (Polat, 2005:44).
Üniversite kütüphanelerinin kullanıcılarına bilginin bulunması, elde edilmesi, değerlendirilmesi ve sunulması konusunda eğitim vermesi, hem varlıklarının devamlılığı hem de işlevsel olmaları açısından son derece önemlidir. Günümüzde kullanıcı eğitim programlarının gereksinim duyanlara elektronik ortamda sunulması da, bu konuda daha çok gelişmeler yaşanacağının göstergesidir (Polat, 2005:44).
Sonuç olarak; gerek kullanıcı eğitiminin ortaya çıkısındaki düşünce, gerekse yapılan uygulamalar bilgi okuryazarlığı kavramının temeli olmuştur. Ayrıca, pek çok deneyim ve uygulamaya sahip kullanıcı eğitimi üzerine oturtulacak bir bilgi okuryazarlığı programının başarı oranı da oldukça yüksek olacaktır.
ACRL/ALA (Association of College and Research Libraries/American Library Association. “Guidelines for Instruction Programs in Academic Libraries”, 2003. http://www.ala.org/ala/mgrps/divs/acrl/standards/guidelinesinstruction.cfm (13.09.2011)
ACRL/ALA (Association of College and Research Libraries/American Library Association. “Guidelines for Instruction Programs in Academic Libraries”, 2003. http://www.ala.org/ala/mgrps/divs/acrl/standards/guidelinesinstruction.cfm (13.09.2011)
Aktan, C. Can ve Mehtap Tunç. "Bilgi toplumu ve Türkiye". Yeni Türkiye Dergisi, Ocak-Şubat 1998:118-134.
Alkan, M. (2003). Sayısal uçurum ve Türkiye İncelemeleri. STRADİGMA.COM: Aylık strateji ve analiz e-dergisi. Mart 2003, Sayı 2. http://www.stradigma.com/turkce/mart2003/makale_11.html (E.T.: 13.09.2011).
Breivik, Patricia Senn. Planning the Library Instruction Program. Chicago, ALA, 1982.
Cribb, Gülçin. “Kütüphanelerde Kullanıcı Eğitiminin Önemi”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 30(2), 1981: 90-99.
Hernon, P. “Instruction in the Use of Academic Libraries: A Preliminary Study of the Early Years as Based on Selective Extant Materials”. Journal of Library History, 17(1), 1982: 16-38.
LOEX Clearinghouse for Library Instruction. “About LOEX”, 2011. http://www.emich.edu/public/loex/about.html (13.09.2011)
Lorenzen, Michael. “A Brief History of Library Instruction in the United States of America”. (2002). 05 Aug. 2002 http://www.libraryinstruction.com/lihistory.html (12.09.2011)
Lwehabura, Mugyabuso J.F. “User Education and Information Skills: A Need for a Systematic programme in African University Libraries”. African Journal of Library, Archives & Information Science, 9(2), Oct. 1999: 129-41.
Oberman, Cerise. “Library Instruction: Concepts & Pedagogy in the Electronic Environment”. RQ, 35(3), 1996: 315-323.
Oberman, Cerise. “Library Instruction: Concepts & Pedagogy in the Electronic Environment”. RQ, 35(3), 1996: 315-323.
ODLIS: Online Dictionary of Library and Information Science, 2002. Ed. Joan M. Reitz. 22 Sep. 2004-2010. http://www.abc-clio.com/ODLIS/odlis_A.aspx (12.09.2011)
Polat, C. Üniversitelerde kütüphane merkezli bilgi okuryazarlığı programlarının geliştirilmesi: Hacettepe Üniversitesi örneği. Yayımlanmamış dokotra tezi. Ankara, H.ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
Salony, Mary F. “The History of Bibliographic Instruction: Changing Trends from Books on the Electronic World”. Reference Librarian, 51/52, 1995:31-51.
Seamans, Nancy H. “Information Literacy: A Study of Freshman Students’s Perceptions, with Recommendations”. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Blacksburg,Viginia: Virginia Polytechnic Institute and State University, 2001.
Seferoğlu, S. S., Avcı, Ü. ve Kalaycı, E. (2008). Sayısal uçurum: Türkiye'deki durum ve mücadelede uygulanabilecek politikalar. 25. Ulusal Bilişim Kurultayı, Bilişim'08 Bildiriler Kitabı (BTIE-2008), 17-21, Ankara: Türkiye Bilişim Derneği. http://yunus.hacettepe.edu.tr/~sadi/yayin/BTIE08_Seferoglu-Avci-Kalayci_SayUcurum.pdf (E.T.:13.09.2011)
Tiefel, Virginia M. “Library User Education: Examining its Past, Projecting its Future”. Library Trends, 44(2), Fall 1995: 318-329.
Tucker, John Mark. “User Education in Academic Libraries: A Century in Retrospect”. Libray Trends, 29. 1980: 9-27.
Wiegand, Wayne A. ve Donald G. Davis. Encyclopedia of Library History. New York, Garland Pub.,1994.
Wilson, Lizabeth A. “Instruction as a Reference Service”. Reference and Information Services: An Introduction. General. Ed. Richard E. Bopp ve Linda C. Smith. Englewood, Libraries Unlimited, 1995: 152-184.
