BiRİNCİ BÖLÜM 2008 yili programinin makroekonomik amaç ve poliTİkalari

IV. BÖLGESEL GELİŞMENİN SAĞLANMASI

A. BÖLGESEL GELİŞME POLİTİKASININ MERKEZİ DÜZEYDE ETKİNLEŞTİRİLMESİ

1. Mevcut Durum

Bölgeler ve iller arası gelişmişlik farklarının azaltılması, geri kalmış yörelerde gelir seviyesinin artırılması, ekonomik faaliyet çeşitliliğinin sağlanması, yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, yerel dinamikleri ve potansiyelleri harekete geçirecek girişimlerin desteklenmesi, kurumsal kapasitenin ve işbirliğine dayalı rekabetin geliştirilmesi ile kaynakların yerinde ve etkin kullanılması ihtiyacı devam etmektedir.

AB’ye katılım süreciyle birlikte, Türkiye’nin gerek kendi bölgeleri, gerek AB üyesi ülkelerle arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması hususu daha da önem kazanmıştır.

TABLO:IV. - Düzey 2 İstatistiki Bölge Birimleri (İBB) Bazında Çeşitli Göstergeler

Bölgeler	Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sırası (2003)	Nüfusun Payı (2000) (Yüzde)	1990-2000 Yıllık Nüfus Artış Hızı (Yüzde)	Şehirleşme Oranı (2000) (Yüzde)	Net Göç Oranı (1995- 2000) (Binde)	Bölgelerin GSYİH'ya Katkısı (2001) (Yüzde)	Kişi Başına GSYİH Endeks Değerleri (2001)	İşsizlik Oranı (2006) (Yüzde)	İstihdamın Sektörel Yapısı (2006)			Üniversite Sayısı - 2007	Bütçe Gelirinin Giderlerini Karşılama Oranı (2006)
									Tarım Sektörü Payı (Yüzde)	Sanayi Sektörü Payı (Yüzde)	Hizmetler Sektörü Payı (Yüzde)
TR10 (İstanbul)	1	14,8	33,1	90,7	46,1	21,3	143	11,2	0,5	41,9	57,6	27	9,97
TR51 (Ankara)	2	5,9	21,4	88,3	25,6	7,6	128	12,1	7,5	25,2	67,3	10	2,20
TR31 (İzmir)	3	5	22,4	81,1	39,9	7,5	150	11,2	17,5	31,2	51,3	6	4,46
TR41 (Bilecik, Bursa, Eskişehir)	4	4,5	22,6	76,4	38,7	5,2	117	7,6	17,3	45,1	37,6	4	1,86
TR42 (Bolu, Düzce, Kocaeli, Sakarya, Yalova)	5	4	17,7	57,2	-9,5	7,6	191	10,7	20,0	34,6	45,4	5	8,61
TR21 (Edirne, Kırklareli, Tekirdağ)	6	2	13,6	60,2	43,4	2,5	127	8,0	22,9	30,0	47,1	3	1,74
TR62 (Adana, Mersin)	7	5,2	21,8	68,5	-6,9	5,8	111	16,2	26,1	21,5	52,3	3	1,45
TR32 (Aydın, Denizli, Muğla)	8	3,7	16,3	46,7	35,8	4,2	113	7,4	34,9	22,7	42,4	3	1,13
TR61 (Antalya, Burdur, Isparta)	9	3,7	31,3	55,3	47,2	3,5	95	7,3	32,6	14,3	53,1	3	1,38
TR22 (Balıkesir, Çanakkale)	10	2,3	9,2	51,5	11,6	2,2	98	6,2	47,7	15,0	37,3	2	0,83
TR81 (Bartın, Karabük, Zonguldak)	11	1,5	-7,4	44,5	-69,1	1,6	108	5,9	36,6	23,9	39,5	2	1,56
TR33 (Afyon, Kütahya, Manisa, Uşak)	12	4,5	10	52	-5,8	3,9	88	7,2	40,6	24,1	35,3	4	0,95
TR52 (Karaman, Konya)	13	3,6	21,3	58,9	0,0	2,7	75	10,6	33,5	18,9	47,5	2	0,75
TRC1 (Adıyaman, Gaziantep, Kilis)	14	3	20,3	70,3	-22,9	2	65	15,1	23,3	35,2	41,5	3	0,61
TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye)	15	4	12,8	52,6	-30,2	2,9	74	12,1	33,3	22,3	44,4	3	0,97
TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat)	16	3,7	8,7	58,8	-28,6	2,4	66	11,3	26,8	23,2	50,0	3	0,68
TR71 (Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir, Niğde)	17	2,5	10,1	53	-19,4	2,1	85	10,5	42,0	16,3	41,7	5	0,90
TR83 (Amasya, Çorum, Samsun, Tokat)	18	4,4	5,2	51,5	-46,7	3,2	73	6,6	50,8	15,1	34,0	4	0,56
TR90 (Artvin, Giresun, Gümüşhane, Rize, Trabzon, Ordu)	19	4,6	9,3	49,4	-26,1	3,1	67	5,7	52,2	11,9	35,9	5	0,61
TRB1 (Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli)	20	2,6	11,1	58,8	-27,1	1,7	67	13,7	44,2	13,6	42,2	3	0,32
TR82 (Çankırı, Kastamonu, Sinop)	21	1,3	-7,3	47,8	-39,8	0,9	70	5,0	58,6	10,3	31,2	3	0,40
TRA1 (Bayburt, Erzincan, Erzurum)	22	2	7,4	57,3	-43,5	1	50	5,4	47,5	8,6	43,8	2	0,30
TRC2 (Diyarbakır, Şanlıurfa)	23	4,1	29,1	59,1	-39,5	2,2	54	12,0	26,9	16,2	56,8	2	0,31
TRC3 (Batman, Mardin, Siirt, Şırnak)	24	2,6	23,4	59,6	-46,8	1,2	46	15,7	20,0	17,5	62,5	3	0,22
TRA2 (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars)	25	1,7	5	44,6	-57,3	0,6	34	5,2	56,2	5,9	37,9	2	0,23
TRB2 (Bitlis, Hakkari, Muş, Van)	26	2,9	25,5	49,3	-39,5	1	35	8,5	48,4	10,6	41,0	3	0,18
Türkiye		100	18,3	64,9		100	100	9,9	27,3	25,4	47,3	105

Kaynak : DPT, TÜİK, Maliye Bakanlığı
Bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması amacıyla hazırlanan Güneydoğu Anadolu (GAP), Zonguldak-Bartın-Karabük (ZBK), Doğu Karadeniz (DOKAP) ve Doğu Anadolu (DAP) Bölgesel Gelişme Planları ile Yeşilırmak Havza Gelişim Planı (YHGP) kapsamındaki uygulamalar; kaynak kısıtları, koordinasyon sorunları ve kapasite yetersizlikleri nedeniyle, henüz beklenen faydayı verememektedir. Bölgesel gelişmenin hızlandırılabilmesi için operasyonel nitelikli programlara, tanımlanmış finansman kaynaklarına ve yerel düzeyde teknik koordinasyon birimlerine olan ihtiyaç devam etmektedir.

Ülke genelini kapsayan, mekansal ve bölgesel gelişme stratejilerinin altyapısını oluşturmak, bölgesel gelişme açısından ulusal düzeyde eşgüdümü sağlamak ve hazırlanacak alt ölçekli plan ve stratejilere genel bir çerçeve oluşturmak amacıyla başlatılan Ulusal Bölgesel Gelişme Stratejisi çalışmaları sürdürülmektedir.

49 il ve 2 ilçeyi içine alan Kalkınmada Öncelikli Yörelere (KÖY) yönelik politikalar çeşitli desteklerle uygulanmaya devam edilmektedir. Bu kapsamda, il özel idareleri ve belediyelerin muhtelif projelerine mahalli idareler ödeneğinden mali destek sağlanmaktadır.

KÖY’lerde faaliyet gösteren organize sanayi bölgesi sayısının 2007 yılı sonu itibarıyla 35’ten 40’a, küçük sanayi sitesi sayısının ise 182’den 190’a çıkması beklenmektedir.

Ülke genelinde faal serbest bölge sayısı, 2007 yılında 21’den 22’ye ulaşmıştır. Bunlardan 5’i KÖY’lerde bulunmaktadır.

2006-2007 öğretim yılında 282 pansiyonlu ilköğretim okulunun tamamı, yatılı ilköğretim bölge okuluna (YİBO) dönüştürülmüştür. Bu okullarla birlikte, 10’u KÖY’lerde olmak üzere toplam 21 YİBO’nun kurulmasıyla YİBO sayısı; KÖY’lerde 266’dan 470’e, ülke genelinde ise 300’den 603’e ulaşmıştır.

Yatırımların ve istihdamın teşviki amacıyla yürürlüğe konulan 5084 sayılı Kanun ile bu Kanunda değişiklik yapan 5350 sayılı Kanun kapsamındaki illerde; gelir vergisi stopajı teşviki, sigorta primi işveren paylarında teşvik, bedelsiz yatırım yeri tahsisi ve enerji desteği gibi uygulamalara devam edilmektedir. Bu kanunlar kapsamında, 2004 yılı başından 2007 yılı Eylül ayı sonuna kadar Türkiye genelinde 2007 yılı fiyatlarıyla yaklaşık 2,9 milyar YTL tutarında yeni yatırım öngörülmüştür. Söz konusu yatırımların yüzde 15,4’lük kısmının Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Aynı dönemde, enerji desteği teşvik unsuru kapsamında yaratılması öngörülen ilave istihdam Türkiye genelinde yaklaşık olarak 86 bin kişi iken, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin toplam ilave istihdam içerisindeki payı yüzde 20’dir.

Türkiye’de yoğun olarak yaşanmakta olan bölgeler arası göç, önemli ölçüde bölgeler arası gelişmişlik farklarından kaynaklanmaktadır. Yoğun göç alan kentlerde, konut, çevre, fiziki ve sosyal altyapı gibi sorunlar yanında, asayiş, istihdam, sosyal hizmetler, kentsel uyum gibi alanlarda da sorunlar yaşanmaktadır.

Göçün olumsuz etkileri İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Antalya, Diyarbakır, Gaziantep, İzmit, Bursa, Mersin, Adapazarı gibi büyükşehirlerin yanı sıra Aydın, Yalova, Denizli, Manisa, Muğla, Şanlıurfa gibi bazı kentlerde de hissedilmeye başlamıştır.

Bu kapsamda, nispeten az gelişmiş bölgelerde göç eğilimlerini bölge içine yönlendirmede çekim merkezi ve kentsel büyüme kutbu işlevi görecek ve çevrelerine hizmet verme potansiyeli yüksek cazibe merkezleri belirlenmiştir. Gelişme güçlüğü çeken bölgelerde belirlenen merkezler; Diyarbakır, Elazığ, Erzurum, Gaziantep, Kayseri, Konya, Malatya, Samsun, Sivas, Şanlıurfa, Trabzon ve Van kentlerinden oluşmaktadır.

AB’ye katılım sürecinde, üyelik sonrası yapısal fonlar ve uyum fonu kullanımına imkan sağlayacak “Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu” başlıklı fasıla uyum çalışmaları, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı koordinasyonunda yürütülmektedir. Bu alanda pratik bilgi ve deneyim elde etmek amacıyla AB fonları ile desteklenen bölgesel program uygulamaları sürdürülmüştür.

2007-2013 AB Katılım Öncesi Mali Araç fonları için hazırlanan Stratejik Çerçeve Belgesinde (SÇB) mekansal odaklanmayı sağlamak üzere cazibe merkezleri yaklaşımı esas alınmış ve bu kapsamda Batman, Diyarbakır, Elazığ, Erzurum, Gaziantep, Kahramanmaraş, Kars, Kastamonu, Kayseri, Malatya, Samsun, Sivas, Şanlıurfa, Trabzon ve Van kent merkezleri bölgesel rekabet edebilirlik ve insan kaynakları projelerinde öncelikli alanlar olarak belirlenmiştir.

Avrupa Birliğine uyum süreci çerçevesinde DPT ve üye ülke ortağı İtalya Ekonomik Kalkınma Bakanlığı Kalkınma ve Uyum Politikaları Başkanlığının işbirliği ile sürdürülen “Devlet Planlama Teşkilatının Bölgesel Gelişme Alanında Kurumsal ve İdari Kapasitesinin Güçlendirilmesi Eşleştirme Projesi” Ocak 2007 itibarıyla tamamlanmıştır. Ayrıca, İtalyan Hükümetiyle bu projenin devamı niteliğinde ikili işbirliği projesi başlatılmış olup, 2007 sonu itibarıyla tamamlanacaktır.

2. Temel Amaç ve Hedefler

Bölgesel gelişme politikaları; AB’ye uyumu da dikkate alarak, bir taraftan bölgelerin ekonomik verimliliğini yükseltmek suretiyle ulusal kalkınmaya, rekabet gücüne ve istihdama katkıyı artırırken, diğer taraftan da bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltma amacına hizmet edecek, iç göç hareketlerinin sosyal, ekonomik ve kentsel gelişme bakımından uyumlu ve istikrarlı bir yapıya kavuşmasını ve refahın ülke geneline dengeli dağılmasını sağlayacaktır.

Ulusal düzeyde bölgesel ve mekansal gelişme çerçevesi geliştirilecek, yerel düzeydeki kuruluşlarla işbirliği içinde bölgesel gelişme stratejileri ve planları hazırlanacak, alt ölçekli (bölge ve il) plan ve stratejilerin kapsamı ile ilke ve standartları belirlenecektir.

Bölgelerde iş fırsatları ve yaşam kalitesinin artırılmasına, ulaşılabilirliğin ve bölge içi ve bölgeler arası etkileşimin geliştirilmesine yönelik olarak, kamu yatırım uygulamalarında ve hizmet arzında mekansal önceliklendirme ve odaklanma sağlanacak, başta potansiyeli yüksek kentler olmak üzere sosyal ve fiziki altyapı güçlendirilecektir.

Kamunun yerel ve bölgesel kalkınmaya ilişkin destek politikaları, bölgesel gelişme düzey ve potansiyelleri dikkate alınarak gözden geçirilecek; başta daha seçici ve mekansal odaklı devlet yardımları olmak üzere, girişim sermayesi, kredi garanti fonları, mikro-kredi kurumları, farklılaştırılmış asgari ücret uygulaması ve girdi maliyetlendirmesi gibi yatırımı, üretimi ve istihdamı artırıcı yeni araçlar geliştirilecektir.

3. Politika Öncelikleri ve Tedbirler

Öncelik/Tedbir	Sorumlu Kuruluş	işbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Öncelik 1. Ülke genelini kapsayacak şekilde hazırlanmakta olan ulusal bölgesel gelişme stratejisinde mekânsal ve bölgesel gelişme politika çerçevesi oluşturulacak, buna bağlı olarak alt ölçekteki (bölge ve il) gelişme stratejileri ve planlarının esasları, standartları ve çerçevesi belirlenecektir.
Tedbir 1.1. Ulusal düzeyde bölgesel gelişme stratejisi (UBGS) hazırlanacaktır.	DPT	Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, Diğer ilgili bakanlıklar, Mahalli idareler,	Aralık Sonu	Bölgesel gelişme açısından ulusal düzeyde eşgüdümü sağlamak, uygulamayı yönlendirmek ve hazırlanacak alt ölçekli plan ve stratejilere genel bir çerçeve oluşturmak üzere UBGS hazırlanacaktır. UBGS stratejik plan yöntemiyle hazırlanacak ve ulusal ölçekte mekansal gelişme perspektifini de içerecektir.
Öncelik 2. Yerel ve merkezi kuruluşlar arasında mekansal gelişim planlamasıyla ilgili görev ve yetkiler belirgin bir şekilde tanımlanacak ve etkin bir denetim mekanizması oluşturulacaktır.
Tedbir 2.1. Mekansal gelişim planlamasının hiyerarşisi ile bu alandaki sorumlu kuruluşların görev ve yetkileri yeniden tanımlanacaktır.	Başbakanlık	DPT, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, İlgili Diğer Bakanlıklar, Mahalli İdareler	Aralık Sonu	Kırsal ve kentsel alanlarda İmar mevzuatı ve planlama hiyerarşisi ile ilgili mevzuat gözden geçirilerek işlevler, yetkiler ve sorumluluklar uyumlu hale getirilecektir. Söz konusu mevzuatta yetki, sorumluluk ve denetim kargaşası giderilerek plan hiyerarşisinin etkin bir şekilde kurulması, böylece kentsel altyapı ve kırsal yerleşme gibi konularda yatırımların daha hızlı ve verimli şekilde yapılması amaçlanmaktadır. Planların hazırlanmasında gelişmekte olan kırsal merkezi yerleşim yerlerine, yapılaşma baskısı altındaki turizm yörelerine, koruma alanlarına ve afet riski yüksek yörelere öncelik verilecektir.
Öncelik 3. Bölgesel gelişme politikasının etkinleştirilmesi ve AB bölgesel gelişme politikası ile fonlarına uyumun sağlanması amacı için gerekli düzenlemeler ve kapasite geliştirici faaliyetler gerçekleştirilecektir.
Tedbir 3.1. AB’ye uyum için “Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu” faslında ihtiyaç duyulan ülke eylem planı hazırlanacaktır.	DPT	Dışişleri Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Sayıştay, Hazine Müsteşarlığı, ABGS, TÜİK, İlgili diğer kuruluşlar, Mahalli idareler	Aralık Sonu	IPA hazırlıkları da dikkate alınarak AB Bölgesel Gelişme Fonlarını kullanabilmek için Türk mevzuatının AB Müktesebatına yasal, kurumsal çerçeve, idari kapasite, programlama, izleme ve değerlendirme ile mali yönetim ve kontrol alanlarında uyumunun sağlanması için ilgili kuruluşlarla işbirliği içinde eylem planı hazırlanacaktır. Yerel ve merkezi düzeyde kapasite geliştirici faaliyetler için gerekli hazırlıklar planlanacaktır.

Öncelik 4. Devlet yardımları mekanizması ve öncelikleri bölgesel gelişme politikaları da dikkate alınarak gözden geçirilecek, bölgesel ve sektörel önceliklere dayalı seçici ve mekansal odaklı bir uygulama sistemi oluşturulacaktır.
Tedbir 4.1. Devlet yardımlarının bölgesel ve sektörel önceliklerinin yeniden tanımlanması için gerekli çalışmalar yapılacaktır.	Hazine Müsteşarlığı	DPT, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, DTM, KOSGEB, İŞKUR, ilgili diğer kuruluşlar	Aralık Sonu	5084 ve 5350 sayılı kanunlarının başvuru süreleri 2008 yılı sonunda sona ermektedir. Bu alanda AB’ye uyum çalışmalarını da dikkate alarak 2008 sonrası dönemi için bölgesel ve sektörel öncelikler ile uygulama stratejisinin yeniden belirlenmesi gerekmektedir. Söz konusu çalışmalar 5084 ve 5350 sayılı kanunların uygulama sonuçlarının değerlendirilmesi üzerine bina edilecektir.