Birinci Bölüm Din ve Mahiyeti

3. Av Aleti ile İlgili Şartlar

Av ya av tüfeği, ok, mızrak gibi yaralayıcı ve öldürücü bir aletle ya da köpek, atmaca, şahin gibi bu iş için eğitilmiş hayvanlarla yapılır. Av yapar­ken kullanılacak bazı vasıtalara Kur'an ve Sünnette özetle işaret edilmiş, fıkıh eserlerinde ise bu vasıtalarda aranan özellikler konusu ayrıntı ile ele alınmıştır. Avlanmada kullanılacak vasıtalar, silâhlar ve hayvanlar olmak üzere iki kısma ayrılır:

a) Silâhla Avlanma

Silâh kapsamına giren avlanma aletlerinin özellikleri ve bunlara bağla­nan hükümler ana hatları ile şöyledir:

1. 
   Avlanmada kullanılan silâhın, avın bedenini parçalayıcı (kesici, delici)
   özellikte olması ve vücuduna nüfuz etmesi gerekir. Meselâ tüfekle atılan
   saçma ve kurşunun durumu böyledir. Avcı, avı vurduktan sonra kesmek
   için yetişemese de av, yara aldığı ve üzerine Allah'ın ismi anılmış sayıldı­
   ğından boğazlanması gerekmez. Bununla birlikte ateşli silâhların icadından
   sonra, konu etrafında bazı görüş ayrılıkları ortaya çıkmış ve bir kısım Hanefî
   ve Mâliki fıkıh bilgini kurşunun yakıcı özelliğini esas alarak bu yolla yapılan
   avın yenmesini -eğer ölmeden yetişilip boğazlanamamışsa- caiz görmemiş
   ise de bu görüş kuvvetli bulunmamaktadır,
   
2. 
   Ava atılan bıçak ve kılıç darbesi onun bir organını vücudundan ayı­
   rırsa av yenir. Çünkü bu şekilde avda bir yaralama meydana gelmiştir ve bu
   onun boğazlanması gibidir. Vurulan kılıç, bıçak vb, aletlerin avı sadece ya­
   ralaması halinde de av boğazlanmış sayılır ve etini yemek helâldir. Ancak
   daha önce belirtildiği üzere av ele geçtiğinde henüz hayatiyetini koruyorsa
   ayrıca boğazlanması gerekir,
   
3. 
   Taş, sopa ve benzeri cisimlerle av yapılması delici özelliğinin bulun­
   maması yönünden bakıldığında caiz görülmemiş, bu cisimlerin delici bir etki
   ile hayvanı yaralaması veya öldürmesi durumunda ise avın yenebileceği
   kabul edilmiştir, Hz, Peygamber'in bu konudaki şu hadisi bu ayırıma esas
   olmuş ve fakihlerin görüşlerini yönlendirmiştir: Sahabeden Adî b. Hatim
   mi'râd denilen bir ucu keskin-delici, diğer ucu küt bir aletle yaptığı avın
   hükmünü sorduğunda Resûl-i Ekrem şöyle buyurmuştur: "Eğer keskin yeri
   ile uurduysan ye, küt tarafı ile uurduysan yeme, çünkü o uekîzedir (darbe ile
   vurulup öldürülmüştür)." O devirde mi'râd diye anılan aletin nitelikleri hak­
   kında bilginler farklı açıklamalar yapmışlarsa da, hadisteki gerekçenin,
   

HeınııeR S9

Kur'ân-ı Kerîm'de (el-Mâide 5/3) "mevküze" diye anılan (darbe ile öldürül­müş) hayvanların yasaklanma gerekçesi ile aynı paralelde olduğu anlaşıl­maktadır. Kesici, delici, parçalayıcı özelliği olmayan cisimle bile olsa, hay­vanın ölmeden ele geçirilip usulünce boğazlanması halinde yenmesi ise he­lâldir.

b) Avcı Hayvanla Avlanma

Kur'ân-ı Kerîm'de, "Allah'ın size öğrettiğinden avcı haline getirdiğiniz hayvanların sizin için yakaladıklarından da yiyin ue üzerine Allah'ın adını anın (besmele çekin)" (el-Mâide 5/4) buyurularak avcı hayvan ile avlanma­nın caiz olduğu bildirilmiştir. Bu âyetin ve bazı hadislerin ışığında belirlenen avcı hayvanlann özellikleri ve bunlara bağlanan hükümler ana hatlarıyla şöyledir:

1. 
   Avcı hayvan olarak köpeğin kullanılmasının cevazında fakihler ara­
   sında görüş birliği vardır, Fakihlerin büyük çoğunluğuna göre kaplan gibi
   yırtıcı dört ayaklı hayvanlar ile şahin gibi yırtıcı kuşlardan da avcı hayvan
   olarak yararlanılabilir. Bazı fakihler ise âyetteki ifadeyi köpek türüne has bir
   müsaade olarak anladığından aksi görüştedir, Ebû Yûsuf başkası adına av­
   lama özelliği bulunmadığı gerekçesi ile aslan ve ayının avcı hayvan olarak
   kullanılamayacağına hükmetmiştir. Öte yandan, bizatihi pis sayıldığı için
   domuzdan avlanmada yararlanılması caiz görülmez,
   
2. 
   Avlamada kullanılacak hayvanın av için eğitilmiş olması gereklidir.
   Bunun bilinmesi ise, köpek ve benzeri hayvanların eğitilmiş olmaları, yaka­
   ladıkları avdan yememeleriyle, kuşlann eğitilmiş olmaları da av üzerine
   sarındığında gitmesi, geri çağırıldığında gelmesiyle olur,
   
3. 
   Fakihlerin çoğunluğuna göre avcı hayvanın yakaladığı avı, ondan
   yemeksizin sahibine getirmesi gereklidir. Şayet tutmuş olduğu avdan yerse
   kendisi için tutmuş olur ki, bu avın eti helâl olmaz. Bir hadiste de böyle
   buyurulur (Buharı, "Zebâih", 2; Müslim, "Sayd", 2-3), Hanefîler yırtıcı kuşlar
   ile yapılan avda bu şartı aramazlar. Mâliki mezhebine ve Ahmed b, Han-
   bel'den rivayet edilen ikinci görüşe göre av hayvanının yakaladığı avdan
   yemesi, bu etin yenmesine engel değildir,
   
4. 
   Fakihlerin büyük çoğunluğuna göre avcı hayvan avını yaralayarak
   öldürmüş olmalıdır. Şayet boğarak veya sert bir darbe ile öldürmüş ise bu
   avın eti yenmez, Şâfîîler'e göre ise, eğer av hayvanı avının üzerine yüklenip
   ağırlığı ile onu öldürmüşse bu avı yemek caizdir.
   

'60 llMIHfll

5. 
   Avcı hayvan sahibi tarafından av için salıverilmiş olmalıdır. Sahibi ta­
   rafından salıverilmeksizin kendiliklerinden yakaladıkları hayvanın eti yen­
   mez. Ancak Hanefîler'e göre hayvanın belirli bir av için salıverilmesi şart
   olmayıp, av için salıverilmiş olması yeterlidir,
   
6. 
   Avcı hayvana av esnasında eğitilmemiş başka bir hayvan ortak ol­
   mamalıdır. Birkaç avcı köpeğin birlikte avladıkları avın yenmesinde ise sa­
   kınca yoktur.
   

in. İÇECEKLER

İçecekler kelimesi, sözlük anlamı itibariyle içilebilen bütün sıvı maddeleri kapsamakla birlikte, hem dinî literatürde hem de örfî kullanımda, içilmesi din tarafından yasaklanan veya dinî hükmü tartışmalı olan sarhoş edici sıvı maddelerin özel adı olmuştur. Fıkıh eserlerinde genellikle bu konuya ayrıl­mış bölüm de "el-eşribe" başlığını taşır, Türkçe'de de "içki" deyince aynı anlam, yani içilmesi dinen yasak olan sarhoş edici alkollü sıvı maddeler anlaşılır, İçkiyle bazı yönlerden benzerliği bulunan sigara ve uyuşturucu maddeler de ayn başlıklar altında ele alınacaktır.

İnsanlık tarihi kadar uzun bir geçmişi bulunan ve hemen hemen bütün dönem ve toplumlarda görülen içki alışkanlığı ve bağımlılığı, Kur'an'in nazil olduğu dönem Hicaz-Arap toplumunda da büyük ölçüde yaygındı, İslâm dini, insanlığa yol göstermeyi, onları zulüm, sapma ve kötülüklerden uzak­laştırıp huzur ve düzene kavuşturmayı amaçlayan bir rahmet dini olduğun­dan sarhoşluk veren içkileri açık ve kesin bir dille yasaklamış, insanı bu kötü alışkanlık ve bağımlılığa karşı aklı ve iradesi ile vereceği mücadelede yalnız bırakmayıp ona destek ve dayanak olmuştur,

Kur'an'da insan yeryüzündeki en değerli varlık türü olarak nitelendiril­miş ve ona diğer varlıklar arasında ayrı bir kabiliyet ve yetkinlik verildiği belirtilmiş, insanın beden ve ruh sağlığının korunması, onun dünyevî ve uhrevî mutluluğu İslâm'ın en başta gelen hedefi olmuştur. Bu yüzden dinin, canın, aklın, neslin ve malın korunması İslâm'ın beş aslî ilkesi sayılmış, bunu sağlamaya yönelik olarak Kur'an ve Sünnet'te birtakım emir ve ya­saklar getirilmiştir, İslâm'ın, sarhoşluk veren, aklî ve ruhî dengeyi bozan, sinir sistemini uyuşturan maddelerin kullanımını haram kılması ve bu alan­da birtakım cezaî müeyyideler koyarak insanları bunlardan uzak tutmaya çalışması böyle yüce bir anlam taşır.

HeınııeR 61

Kur'an'da bu konuyla ilgili olarak şöyle buyurulur: "Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ue şans okları birer şeytan işi pisliktir. Bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan şarap ue kumar yoluyla aranıza düşmanlık ue kin sokmak, sizi Allah'ı anmaktan ue namazdan alı­koymak ister. Artık bunlardan uazgeçtiniz değil mi?" (el-Mâide 5/90-91), Bu âyet içki konusunda nazil olan en son âyettir, İçki kullanımı o dönem Arap toplumunda çok yaygın olduğu için, Kur'an bu konudaki yasaklamayı in­sanları buna hazırlayarak tedricî bir surette getirmiştir, Hz, Âişe'nin değer­lendirmesine göre, içki yasağının birden bire değil de tedricî olarak hükme bağlanmış olması, kökleşmiş bir âdet olan bir hususa ilişkin olan bu yasağın herhangi bir hoşnutsuzluk, bir direnç ve itiraz görmeden kolayca kabul edi­lip yerleşmesini sağlamıştır. Daha önce inen âyetlerde (el-Bakara 2/219; en-Nisâ 4/43) açık ve kesin bir yasaklama üslûbunun kullanılmayıp sadece büyük günah olduğunun belirtilmesi ve sarhoşken namaz kılınmamasının istenmesi bu sebepledir. Toplumda Allah'a iman, İslâm'ın daima her şeyin en iyi ve doğrusunu isteyeceğine, kötü ve çirkin şeyi de yasaklayacağına güven tam olarak yerleşince bu konuda yukarıdaki kesin yasak nazil ol­muştur, Hz, Peygamber de, "Her sarhoşluk ueren şey hamrdır (şarap), her hamr da haramdır" (Buharı, "Edeb", 80; Müslim, "Eşribe", 73), "Çoğu sarhoş eden şeyin azı da haramdır" (Tirmizî, "Eşribe", 3; Ebû Dâvûd, "Eşribe", 5) sözleriyle bu yasağın özü ve kapsamı konusuna açıldık getirmiştir.

Kur'an'in temel ilke ve yasaklarını, Hz, Peygamber'in açıklama ve uy­gulamalarını kavrayıp içinde yaşadıkları topluma aktaran İslâm bilginleri içki yasağının mahiyeti, kapsamı ve amacı üzerinde ayrıntılı bir biçimde durmuş, böylece İslâm kültür tarihi içinde bu konuda zengin bir bilgi birikimi ve literatür oluşmuştur, İslâm hukukunda, gerek şarabın gerekse diğer sar­hoş edici alkollü içkilerin adlandırılması, yapımı, içilmesi, başka alanlarda kullanımı, dinen pis (necis) olup olmadığının tartışılması da bu zengin biri­kimin bir yönünü teşkil eder,

İslâm hukukçularının "hamr" (şarap) kelimesinin sözlükteki anlam çer­çevesiyle ilgili dil tartışmaları, sonuç itibariyle Kur'an'daki hamr yasağının kapsamını ve içki yasağının dayandığı delili belirlemeyi hedef alan metodo­lojik bir tartışma hüviyetindedir, Fakihlerin önemli bir kısmı, yukarıda zikre­dilen hadisten de hareketle, azı ve çoğu sarhoş eden her türlü içkiye, hangi maddeden üretilirse üretilsin, hamr deneceği, âyetteki hamr yasağının bu tür içkilerin hepsini kapsadığı görüşündedir, Şâfiîler'in çoğunluğu ile Hanefî-ler'den Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed ve bazı Mâlikîler sadece üzümden elde edilen sarhoş edici içkiye hamr denmesinin doğru olacağını söylerler.

'6& İLMIHRL

Ebû Hanîfe'nin görüşü de bu merkezdedir. Ancak adlandırmayla ilgili bu görüş ayrılığı, üzümden elde edilen şarapla diğer içkilerin haramlığmm hangi delile ve metoda dayandığına açıklama getirmesi yönüyle önemlidir. Birinci gruba göre bütün sarhoş edici içkiler Kur'an'in açık ve kesin hükmüyle ya­saklanmışken, ikinci grup Kur'an'da sadece şarabın haram kılındığı, diğerle­rinin ise Hz, Peygamber'in açıklamasıyla ve şaraba kıyas edilerek haram olduğu görüşüne sahiptir.

Yukarıda özetlenen görüş ayrılığı şarapla diğer içkilerin haramlığı ara­sında amelî yönden olmasa da inanç yönüyle bir derece farklılığı meydana getirmektedir. Zira İslâm bilginleri "hamr"m haram olduğu ve bu hükmü inkâr edenin küfre düşeceği hususunda fikir birliği içinde olmakla birlikte, hamr olarak nitelendirilemeyecek içkilerin haramlığmı inkârın müeyyidesi (Ehl-i sünnet'e göre) sadece günahkâr olmaktır. Buna göre, birinci grubun görüşü esas alındığında, sarhoş edici herhangi bir içkinin haramlığmı inkâr eden kişi, ikinci grubun görüşü esas alındığında ise sadece üzümden yapıl­mış şarabın haramlığmı inkâr eden kişi küfre düşmüş olur,

Hanefî ekolü de dahil bütün fıkıh mezheplerinde hâkim ve ağırlıklı görüş sarhoş edici özelliği bulunan bütün içki türlerinin haram olduğudur. Çünkü sarhoşluk veren içkiler zamanla alışkanlık meydana getirip bağışıklığa yol açmakta, azı içen giderek çoğa yönelmekte, alışkanlık arttıkça aynı miktar etkili olmadığı için de kişi giderek miktarı arttırmaktadır. Gerçekte az içmek, kişiyi sonuçta kronik alkolikliğe götüren tehlikeli yolun başlangıcı niteliğindedir. Bu sebeple, içkiyi önlemenin en etkili yolu, azının da çoğu gibi yasaklan­ması olmuştur. Nitekim fıkıh usulünde içkinin haramlığı, "sarhoş etmesi" gibi kişiden kişiye değişebilen sübjektif bir etki ve sonuca değil "sarhoş edici olması" gibi objektif bir ölçüye bağlanmıştır. Bu sebeple de kişinin, sarhoş olmasa bile sarhoş edici özelliği bulunan alkollü içkiyi ne miktar olursa ol­sun içmesi haram kabul edilmiştir.

Fıkıh kültüründe, içkiyle mücadelede etkili olunup sonuç alınabilmesi i-çin içki kullanım ve alışkanlığına yol açabilen veya destek veren dolaylı ve yardımcı fiillerin de, çoğu zaman içki yasağı kapsamında mütalaa edildiği ve aradaki bağın kuvvetine göre mekruh-haram çizgisinde bir nokaya yerleşti­rildiği görülür. Nitekim şarabın hukuken muteber olmayan bir mal ve necis bir madde sayılması, sarhoşluğun ağır bir suç kabul edilip cezalandırılması, içki ticaretinin yasaklanması, içki ile tedavinin kabul edilmemesi, hatta içki meclisinde bulunmanın bile kınanması İslâm'ın insanlığı içki tutkunluğun­dan kurtarma ve toplumda içkinin kökünü kazıma çabasının uzantılarıdır.

HeınııeR 63

Hz, Peygamber bir hadislerinde içkiyi üretenin, ürettirenin, içenin, taşıyan ve taşıtanın, dağıtanın, satanın, bundan gelir elde edenin, satın alanın, ik­ram edenin ve parasını yiyenin lanetlendiğini bildirerek bu grup insanları ağır bir şekilde kınamıştır (Ebû Dâvûd, "Eşribe", 2; Tirmizf, "Büyü"', 58; İbn Mâce, "Eşribe", 6), İslâm âlimlerinin çoğunluğu da, bu hadisten ve masiyeti işlemekte kimseye yardımcı olunmaması ilkesinden (el-Mâide 5/2) hareketle, şarap üreten kimseye üzüm satma da dahil, içki üretim ve tüketimine yar­dımcı olmayı doğru bulmazlar, Hanefî hukukçular ise masiyet ve günah olan şeyin içki üretme ve içme fiili olduğunu, buna doğrudan yol açmayan fiillerin, arada kuvvetli bir sebep-sonuç ilişkisi kurulamadığı sürece, ayrı bir zeminde değerlendirilmesi gerektiği görüşündedirler. Ancak Hanefî fakihleri-nin tamamıyla hukuk mantığı ve tekniğiyle alâkalı bu yaklaşımları, onların içkiyle mücadele konusunda diğer fakihler ölçüsünde bir hassasiyete sahip olmadıkları anlamına gelmez. Nitekim bütün fakihler, Hz, Peygamber'in üzerinde içki bulunan sofraya oturulmasını yasaklayan hadisinden de (Ebû Dâvûd, "Etime", 18; Tirmizî, "Edeb", 43) hareketle, müslümanın içki mecli­sinde bulunmaması, her durum ve şart altında içkiye karşı tavır alması, bulunduğu mecliste içki içilmesini önlemeye çalışması, buna gücü yetmi­yorsa o tür toplantıları terketmesi gereğinden söz ederler. Bu da, toplumda içkiyi önleme, yeni yetişen nesillerin kötü örneklerle karşılaşmasını en aza indirme yönünde alınmış etkili bir tedbirdir.

İçkinin tedavi amacıya kullanımında da benzeri bir yaklaşım sergilenir, Hz, Peygamber, şarabın ilâç ve tedavi olarak kullanımı sorulduğunda "O ilâç değil derttir" (Müslim, "Eşribe", 3; Ebû Dâvûd, "Tıb", 11) buyurmuş, bundan hareketle İslâm bilginleri de sarhoşluk veren içkilerin tedavi amacıyla içilme­sini caiz görmemişlerdir. Ancak bu hüküm normal durumlara göredir. Al­kollü maddelerin ilâç yapımında kullanılması ise ayrı bir konudur ve kural olarak caizdir. Burada söz konusu olan içkinin tedavi amacıyla içilmesidir. Bununla birlikte başka türlü bir ilâç bulunamadığı, içkinin de ilâç olarak tedavi edici olacağı tıbben kesinlik kazandığı durumlarda, tedavi için ilaç olarak kullanılması zaruret hükmünü alır; belirtilen amaçla sınırlı olmak üzere ve geçici bir süre için caiz görülebilir. Fakat insanın bu konuda birta­kım bahanelere tutunmaya ve kendine gerekçe üretmeye eğilimli olduğunu, bu konuda gerçekçi ve samimi davranmasının da çok zor olduğunu gözden uzak tutmamak, bunun için de uzmanlığına ve dinî inançlara saygılı oldu­ğuna güvenilen tıp doktorlarının bilimsel kanaatlerini esas almak gerekir,

İslâm'ın içkiyle mücadele kararlılığının tabii bir sonucu olarak, şarap ve diğer içkiler İslâm fıkhında hukuken korunmaya değer (mütekavvim) mal

'64 llMIHfll

sayılmamış, dolayısıyla bunların alınıp satılması, akde ve mülkiyete konu olması hukuken tanınmamıştır. Alkollü maddelerin ilâç yapımında, temizlik, yakıt vb, amacıyla kullanımı halinde ise hükmünün farklı olacağı açıktır. Yine belirtmek gerekir ki, şarabın ve içkinin hukuken mal sayılmaması müs-lümana göre olup, gayri müslimlerin içki içme ve içki ticareti yapma hakkı İslâm hukuk doktrininde ve uygulamada öteden beri tanınmış, bu konuda onlara engel olunamayacağı belirtilmiş, gayri müslimin içkisini telef eden müslümanın bunu tazmin etmesi gerekeceğine hükmedilmiştir. Buna karşı­lık müslümanların içki içmesi ve sarhoşluğu ise dinî bir ilkenin çiğnenmesi, toplum ve hukuk düzeninin açıkça ihlâli sayıldığından had cezası ile ceza­landırılmıştır.

İçkinin dinen necis olup olmadığı tartışması, İslâm'ın şarabı ve sarhoş edici içkileri yasaklamış olmasının fıkıh dokrinindeki uzantılarından biridir, Fakihlerin büyük çoğunluğu, ilgili âyetin şarabı "rics" (pislik) olarak nitelen­dirmesinden de hareketle şarabı kan ve idrar gibi necâset-i galîza grubunda mütalaa etmiş, yani çok az miktarının dahi vücutta, elbisede ve namaz kılı­nan yerde bulunması namazın geçerliliğine engel kabul edilmiştir. Diğer içkiler de, İslâm bilginlerinin çoğunluğuna göre, şarap gibi necistir. Onların, insanlara şarabın haram oluşunu ve ondan uzak durmanın gereğini daha iyi anlatabilme gayretinin de bu görüşlerinde etkili olduğu anlaşılmaktadır. An­cak Hanefîler, dinen necis olup olmadığı açısıdan şarapla diğer içkiler ara­sında bir ayırım yapmaya çalışır, çoğu yerde de şarap dışındaki içkilerin necisliğini kerahet derecesinde görürler. Bazı fakihler bu necis oluşu sadece şaraba mahsus bir özellik olarak görürken bazı fakihler, âyette diğer sayı­lanlar gibi şarabın da manevî kirliliğinin kastedildiğini, aksine bir delil bulu­nuncaya kadar eşyada temiz oluşun asıl olduğunu, bir şeyin haram kılınışı­nın onun necis olması anlamına gelmeyeceğini, bu itibarla şarabın haram olduğunu, fakat necis olmadığını ileri sürerler,

Fakihler, şarabın kendiliğinden sirkeye dönüşmesi halinde, hem bu sir­kenin hem de kabının kullanımının caiz olacağı görüşündedir, Hanefî ve Mâlikî mezheplerinde şarabın dışarıdan müdahale ile sirke yapılmasını da bu grupta mütalaa etme temayülü ağır basar.

Fıkıh kültüründe şarap ve içkiyle ilgili olarak ele alman ve tartışılan konu­lar, özü itibariyle bu tutku ve alışkanlıktan müslümanlan uzak tutmak, koru­mak ve kurtarmak, kişinin akıl, ruh ve beden sağlığını korumasına yardımcı olmak, bunun için gerekli ferdî ve toplumsal önlemleri almaktır. Aklı koruma

HeınııeR 6S

İslâm'ın beş temel amacından biri sayılmış ve içki yasağı da bu amacı gerçek­leştiren en önemli tedbirler arasında yer almıştır.

Esasen içkinin akıl, beden ve ruh sağlığına zararlı olduğu, aile ve top­lumda derin yaralar açtığı hususunda tıp doktorları, psikologlar ve toplum bilimciler de dahil bütün insanlık görüş birliği içindedir, Kur'an da içki yasa­ğının hikmetini ve gerekçesini özlü bir şekilde ifade etmiştir: "İnsanlar ara­sında kin ue düşmanlığı arttırması, Allah'ı anmaktan ue namazdan alıkoy­ması" (el-Mâide 5/90-91), Ancak insan, Kur'an'ın da ifade ettiği gibi, bir yönüyle en üstün (el-İsrâ 17/70), bir yönüyle de zayıf, bilgisiz ve kötülüğe eğilimli (el-Meâric 70/19; el-Ahzâb 33/72) bir varlıktır, İnsan diğer dünyevî ve nefsânî arzu ve eğilimlerinde olduğu gibi içki konusunda da, akıl ve ira­desini beden ve duygularına egemen kılmadığı takdirde, nefsine ve tutkula-nna yenik düşmekte ve giderek kendi kendini kontrol edemez olmaktadır. İşte aldı ile duygularının, irade ile zaaflarının çatıştığı bu alanda din de içki­nin haram ve günah olduğunu bildirerek insana yardımcı olmakta, onu ko­ruyup kollamaktadır, İnsan aynı insan olduğu halde dindar toplum ve ke­simlerde içki kullanımının çok aza inmesinin, buna karşılık bilimsel ve tıbbî açıklamalara rağmen modern ve eğitilmiş fakat dinî hassasiyetlerini yitirmiş toplum ve kesimlerde ise içki tüketiminin çok yüksek oluşunun en geçerli açıklaması budur. Bu itibarla, insanın ruh ve beden sağlığını koruma, top­lumsal düzen ve banşı gerçekleştirme, insanı daha mutlu, huzurlu ve gü­venli bir yaşantıya kavuşturma çabasında, İslâm'ın ferdî ve sosyal hayatla ilgili ilkelerinden yararlanma vazgeçilemez derecede büyük bir önem taşı­maktadır,

İslâm dini insana yaratanını tanıtmış, ferdî ve sosyal hayatı bütünüyle kucaklamış, insanın dünyada karşılaşabileceği sıkıntılara ve aklına gelen sorulara mâkul açıklamalar getirmiş, dünyaya gelmesine, yaşamasına ve ölüm sonrasına anlam kazandırmış olduğu için, müslüman yüzyüze geleceği sıkıntı ve problemler karşısında içkinin ve sarhoşluğun arkasına sığınmaya­cak ölçüde sağlam bir ruh yapısına ve iradeye sahiptir. Bu sebeple modern toplumlarda kişiyi içki kullanımına sürükleyen ferdî, ruhî, ailevî, ekonomik ve sosyal problemler, İslâm toplumlarında daha kolay ve sarsıntısız şekilde atlatılır. Alkolün ferdin ruhî ve bedenî çöküşüne, giderek toplumdan uzakla­şıp içine kapalı, hastalıklı ve problemli bir kişi oluşuna, ileri yaşlarda bunak­lığa ve düşkünlüğe yol açtığı, başta ailenin dağılması, cinayetler, trafik ka­zaları olmak üzere birçok toplumsal problemin de önemli sebepleri arasında yer aldığı herkes tarafından bilinmekle birlikte, bunu salt hukuk kuralları ve yaptırımlarıyla önlemenin imkânsızlığı ortadadır. Nitekim, insanlığın içkiyi

'Ğ6 llMIHfll

önleme yönündeki çabaları özellikle Batı ülkelerinde son yüzyıllarda ulusla­rarası bilimsel toplantılar tertip etme, özel örgütler kurma ve yasal düzenle­meler yapma şeklinde -teori planında- ciddi ve somut ürünler vermiş ol­makla birlikte, bu girişimlerin pratik sonuçları yüz güldürücü olmamıştır. Böyle olunca, İslâm'ın içkiyle mücadelede öncelikli olarak fertlere, fertlerin birbirlerine ve Allah'a karşı sorumluluk bilinci aşılayıp sağlam bir dinî ve ahlâkî zemin kurmasının, yasaklamayı ve diğer hukukî önlemleri de bu zeminde gündeme getirmesinin önem ve etkisi daha iyi anlaşılmaktadır,

IV. BAĞIMLILIKLAR

Beslenme, dolayısıyla gıda maddeleri ve İçecekler sağlığımızı yakından ilgilendirdiği, günlük hayatımızın önemli bir parçasını oluşturduğu gibi sos­yal ve kültürel hayatımızda da önemli bir yere sahip olmuş, ayrıca bireyin kendisini veya üçüncü şahısları ilgilendiren olumsuz sonuçları itibariyle de dinlerin ilgi alanına girmiştir. Daha önce gıda maddeleri ve içeceklerle ilgili dinî hükümlere temas edildi, Kur'an'da ve Sünnette bütün gıda maddeleri ve içeceklerin tek tek sayılıp haklarında ayrı ayrı açıklama yapılmadığını, aksine temel bazı ölçü ve yasaklamalar getirilmekle yetinildiğini biliyoruz. Yiyecek ve içecekler konusunda fıkıh literatüründe yer alan bilgiler, dinî metinlerdeki bu sınırlı hükümlerin fakihler tarafından kendi toplumlarının kültür ve geleneğiyle uzlaşımını sağlayan bir yorumu ve bu çerçevede üre­tilen çözüm önerileri, bilgi ve tecrübe aktarımlan mahiyetindedir. Bu özellik, beslenme ihtiyacının dışında kalan ve fıkhın klasik doktrininin oluşumun­dan sonra ortaya çıkan sigara ve uyuşturucu madde kullanımı gibi bağımlı­lıklar hakkında daha da geçerlidir,

A) Sigara

Bağımlılıkların en yaygını ve belki de üzerinde en çok konuşulanı sigara bağımlılığıdır, Batı'da yaklaşık on asırlık bir geçmişi bulunan tütün ve si­gara, XV, yüzyıldan itibaren yeni dünyadan İslâm dünyasına da sirayet etmiş, sigara alışkanlığının toplumda yayılmaya başlamasıyla birlikte sigara içmenin dinî hükmü, dinen sakıncalı olup olmadığı da tartışılır olmuştur.

Tıp ve pozitif bilimlerdeki son gelişmeler artık sigaranın zararını şüphe ve tereddütlü bir konu olmaktan çıkarmıştır. Sigaranın yol açtığı hastalıklar, zararlar ve kirlenme konusunu ele alan birçok araştırma sonuçları yayım­lanmış, bu konuda müstakil eserler kaleme alınmıştır. Bu araştırmalarda belirtildiğine göre sigara, insan vücudunda bağımlılık (tiryakilik) meydana getirmekte, kurtulunması giderek güçleşen bir alışkanlık halini almaktadır.

HeınııeR 67

Ağız, boğaz ve üst solunum yollannda tahribata, mide ve kalp hastalıkla -nna, damarlarda, sinirlerde fonksiyonel bozukluklara yol açmakta olan si­garanın kanserle de yakın bağlantısının olduğu iddiası giderek kuvvet ka­zanmaktadır. Sigara içmenin meydana getirdiği ağız, beden ve çevre kirliliği, diğer şahıslara verdiği eziyet de çok ciddi boyuttadır. Örnek kabilinden sa­yılabilecek bu zararlar, haliyle sigara içmenin dinî hükmünü araştırmayı da gerekli kılmaktadır.

Sigara, on dört asırlık fıkıh tarihi içinde nisbeten yeni bir mesele oldu­ğundan ilk devir müctehidlerinin konuyla alâkalı görüşünün bulunmayacağı açıktır. Çağdaş sayılabilecek son dönem İslâm bilginleri de sigaranın dinî hükmü konusunda üç gruba ayrılmışlardır,

1. 
   Sigaranın zararlarını bilmeyen veya önemsemeyen bir grup bilgin, tü­
   tün kullanma (pipo, nargile vb, de dahil), sigara içme hakkında dinde açık bir
   hüküm bulunmadığını, sâri' tarafından açık bir yasak gelmediğini ileri süre­
   rek sigara içmenin mubah olduğu görüşünü ileri sürmüştür,
   
2. 
   Diğer bir grup İslâm bilgini ise, sigara içmeyi doğru bulmamakla bir­
   likte, "haram" da diyemedikleri için "mekruh" olarak nitelendirmişlerdir,
   
3. 
   Üçüncü bir grup ise, sigara içmeyi, özellikle tiryakilik derecesinde si­
   gara alışkanlığını sağlık açısından zarara ve ekonomik yönden israfa yol
   açtığı, nafaka yükümlülüğünü ihlâl ettiği gerekçesiyle "haram" saymışlardır.
   

Günümüz İslâm bilginlerinin genel eğilimini yansıtan bir değerlendirme yapmak gerekirse şunlar söylenebilir: Her şeyden önce, sigara içme hak­kında dinî bir hükmün ve şâriin yasağının bulunmadığını söylemek doğru olmaz, Şer'î hükümler belli ilkelere dayalıdır ve birtakım gayelere yöneliktir, Naslar her mesele hakkında aynntılı ve münferit hüküm vermek yerine ge­nel kurallar ve ölçüler koymuş olup, müslümanlar önlerine çıkan meseleleri nasların koyduğu bu ilke ve ölçülere, gözettiği gayelere göre anlamak ve değerlendirmek zorundadırlar. Bu itibarla sigara hakkında muhtemel fıkhî hükmü, belli açılardan ele alıp tartışmak ve çıkan sonuca paralel bir değer­lendirmeye gitmek gerekmektedir,

a) Zarar, Sigaranın zararsız olduğunu söylemek, artık bugün ilmen ve tıbben imkânsız olduğuna göre, konunun dinî yasaklar çerçevesinin tama­men dışında düşünülemeyeceği şüphesizdir. Bilim adamları sigaranın ihtiva ettiği nikotinin ve sigara dumanının bünyede kanserden, sinir sistemlerinde bozukluğa kadar bir dizi zarar ve hastalığa yol açtığından söz etmektedir, Kur'an'da, "Kendinizi elinizle tehlikeye atmayın..." (el-Bakara 2/195) buyu-

'6$. İLMIHRL

rulmuş, Hz, Peygamber de, "Ne doğrudan zarar verme ne de zarara zararla karşılık verme vardır" (İbn Mâce, "Ahkâm", 17; el-Muvatta', "Akziye", 31) diyerek bir kimsenin kendine ve başkalanna zarar vermemesinin temel bir dinî ilke olduğunu vurgulamıştır. Sigaranın hem içene hem de çevresinde bulunan kimselere zarar verdiği göz önüne alınınca hem Allah hakkının hem de kul hakkının birlikte ihlâl edildiği söylenebilir,

2.