C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

VIII FƏSİL. VERGİLƏR VƏ DÖVLƏTİN FİSKAL SİYASƏTİ


8.1.Vergilərin mahiyyəti və vəzifələri


Vergilər - dövlətin daxili və xarici vəzifələrini hə­ya­ta keçirmək üçün müəssisələrdən, şirkətlərdən, təsər­rüfatlardan, təşkilatlardan və vətəndaşlardan məc­buri qay­da­da tutulan vəsaitdir. Müasir vergilər sistemi, onun müx­təlif formaları, toplanması üsulları minilliklər əhatə edən tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Quldarlıq, feodalizm, kapita­lizm, sosializm cəmiyyətlərində vergi dərəcələrində, ödə­niş qaydalarında və müddətlərində fərqli cəhətlər meydana çıxsa da, lakin vergilərin fiziki – hüquqi şəxslər üçün məcburiliyi, habelə bunun üçün məsuliyyət daşınması zəruriliyi mahiyyət etibarı ilə dəyişməz qalmışdır.
İctimai əmək bölgüsünün genişlənib – dərinləş­mə­si və əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı nəticə­sin­də, əv­vəl­lər natural yaxud işləyib ödəmə, hətta müəy­yən mükə­lləfiy­yətlərin yerinə yetirilməsi şəklində olan vergilər, təd­ricən pul formasını almışdır. Cəmiyyət və onun üzvləri üçün vergilərin ümumi, eyni zamanda məc­buri xarakter daşıması, “həyatda vergidən və ölüm­dən qaçmaq olmaz” kimi deyimdə öz ifadəsini tap­mış­dır. ABŞ tarixindən belə bir hadisə məlumdur ki, ötən əsrin 20-ci illərində cina­yətkar qrupun başçısı Al Kapo­ne çoxsaylı qəddarlığına görə heç vaxt məhkum edil­məsə də, lakin vergidən yayın­dığına görə həbsxanaya düşmüşdü.
Hakimiyyətin saxlanması üçün “vətəndaşların ödə­nişi” kimi səciyyələndirilən vergilər, dövlətin iqti­sa­di – sosial siyasətinin həyata keçirilməsində mühüm rol oy­na­yır və büdcənin formalaşmasının əsas mənbəyidir. Ona görə də hər bir mədəni ölkədə vergi prinsipləri sadə, aydın, ədalətli olmalı; vergi ödəyicilərində öz fəaliyyətlə­ri­nə həvəsi zəiflətməməlidir, çünki unudul­ma­lıdır: “yu­murt­la­yan toyuğu kəsməzlər!”.
Cəmiyyətin ictimai-siyasi və iqtisadi tələbat­la­rı­nın tədricən daha dolğun ödənilməsi üçün onun vasitə­lərinin səfərbərliyinə xidmət edən vergilər, müasir şə­rait­də 2 baş­lı­ca vəzifəni – fiskal və iqtisadi funksi­ya­ları yerinə ye­tirir. Qeyd etmək zəruridir ki, vergilərin fiskal vəzifəsi universal xarakter daşıyıb, bütün ictimai – iqtisadi quru­luş­lara aiddir. Çünki, vergilərin bu vəzi­fəsi, dövlətin pul fond­larının formalaşmasına və ondan istifadə etməklə dövlətin fəaliyyəti üçün maddi şərait yaradır. Vergilərin iqtisadi vəzifəsi isə təkrar istehsal prosesinin fəal iştirak­çısı kimi, onun templərinin və ölkə əhalisinin ödəniş qa­biliyyətli tələbinin tənzimlən­mə­sinə təsir göstərir.
Vaxtilə A.Smit tərəfindən irəli sürülmüş və indi də öz əhəmiyyətini saxlayan səmərəli vergi sistemi, habelə onun vergi obyekti, vergi subyekti, vergi dərə­cəsi kimi ünsürlərindən düzgün istifadənin aşağıdakı prinsipləri vardır: a) ümumilik və ədalət prinsip hamı­ya vergi qoyul­ma­sını və vergi yükünün fiziki – hüquqi şəxslər arasında on­ların gəlirlərinə uyğun bölgüsünü tələb edir; b) müəy­yənlik prinsipi, vergilərin konkret məb­ləğinin, ödənilmə üsulunun, dəqiqləşdirilmiş vaxtı­nın məlum olmasını nə­zər­də tutur; c) rahatlıq prinsipi, ver­gilərin ödənilməsi üsulunun və vaxtının vergi verən­lər üçün əlverişli olma­sı­na əsaslanır; ç) qənaət prinsipi, vergilərin alınmasında xərclərin maksimum dərəcədə azaldılmasını nəzərdə tutur.
Deməli, qanun çərçivəsində vergilərin ödənil­mə­si qaçılmazdır, fiziki və hüquqi şəxslərin borcudur, lakin ver­gilər istehsalçıları əzməməli, onları qorxuda saxlama­malı, vətəndaşlar üçün problemlər yaratmamalı, insanları təşəbbüskar işgüzarlıq fəaliyyətinə həvəslən­dirməlidir. Heç vaxt unudulmamalıdır ki, “vergilər sivil cəmiyyət üçün bizim ödədiyimiz haqdır”(O.Holms).