C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel
Yüklə 2,89 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun
- iqtisadi siyasət və idarəetmə vasitəsi
- və yerli
- Büdcənin gəlirləri
- Büdcənin xərcləri
| 7.2.Dövlət büdcəsi və onun quruluşu
Ölkənin makroiqtisadi səviyyədə maliyyə-pul sisteminin və ümumiyyətlə iqtisadi münasibətlərinin zəruri tərkib hissəsi kimi formalaşan dövlət büdcəsi, bu sistemin mərkəzi həlqəsi sayılaraq, milli iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynayır. O, dövlətin iqtisadi-sosial vəzifələrini həyata keçirir, cəmiyyətin iqtisadi və hərbi təhlükəsizliyi, əhalinin sosial-mədəni qayğıları ilə bağlı problemlərin həllini reallaşdırır. Tanınmış iqtisadçı Jozef Şampeter (Avstriya) yazır ki, dövlətin həyata keçirdiyi büdcə siyasətində millətin ruhu, onun mədəni səviyyəsi, ictimai quruluşu və bütün nailiyyətləri öz əksini tapır. Bu mənada dövlət büdcəsi, hakimiyyətin öz üzərinə düşən vəzifələri ardıcıllıqla reallaşdırmaq üçün mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun yaradılmasının və ondan istifadə edilməsinin sınanmış formasıdır. Başqa sözlə, dövlət büdcəsi-maliyyə sisteminin hökumətin sərəncamında olan ən mühüm mərkəzləşdirilmiş pul fondudur. Büdcə ölkə maliyyəsinin bütün əsas cəhətlərini özündə əks etdirir. Bazar münasibətləri iqtisadi sistemi və müxtəlif mülkiyyət formalarının təsərrüfatçılıq fəaliyyəti şəraitində, dövlət büdcəsinin əhatə dairəsi xeyli genişlənir, onun imkanları artır, yeni formalaşan müxtəlif təyinatlı istehsal-xidmət sahəsi subyektləri ilə iqtisadi münasibətləri nizama salınır. Ümumiyyətlə, dövlət büdcəsi, dövlətlə şirkət və korporasiyalar, müəssisə və təşkilatlar, ev təsərrüfatları və ayrı-ayrı fiziki, habelə hüquqi şəxslər arasındakı iqtisadi münasibətləri ifadə edir. Hər bir dövlətin maliyyə planı və proqramı kimi xarakterizə olunan dövlət büdcəsi, ölkənin ümumi daxili məhsulunun, milli gəlirinin yenidən (təkrar) bölgüsünü həyata keçirir, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi prosesinə, habelə çoxsahəli təsərrüfat həyatının sosial-iqtisadi obyektlərinin inkişafının stimullaşdırılmasına bir maliyyə mənbəyi təminatçısı rolunda xidmət göstərir. Büdcə özündə vergilər, gəlirlər, xərclər, borclar, kimi iqtisadi kateqoriyaları əlaqələndirib birləşdirir. Dövlət büdcəsinin vəzifələri sırasına, onun nəzarət funksiyası da daxildir. Bu o deməkdir ki, dövlət öz büdcəsi vasitəsilə, ölkənin pul vəsaitlərinin formalaşması və ondan necə istifadə olunması gedişini izləyib, nəzarətdə saxlayır. Təsadüfi deyildir ki, mütəxəssislər dövlət büdcəsini iqtisadi siyasət və idarəetmə vasitəsi kimi səciyyələndirirlər. Hər bir ölkənin büdcə sistemi konkret şəraitdən asılı olaraq, mərkəzi (federal, respublika), regional (ştat, kanton, əyalət) və yerli (bələdiyyə) büdcələrindən ibarət ola bilər. Dövlət büdcəsi öz quruluşuna, mənbələrinə və təyinatına görə gəlir (mədaxil), xərc (məxaric) kimi hissələrə ayrılır. Büdcənin gəlirləri, müxtəlif vergilərdən, aksizlərdən, gömrük rüsumlarından, xarici dövlətlərdən və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından alınan kredit, habelə qrantlardan, pul-şey lotereyaları satışından daxil olmalardan, kreditlər üzrə faizlərdən və digər mənbələrdən formalaşır. Büdcənin xərcləri isə dövlət, hakimiyyət orqanları və idarəetmə aparatının saxlanılmasına; ölkənin hərbi-müdafiəsi və milli təhlükəsizliyinin qorunmasına; dövlət investisiyalarına, elmə, təhsilə, səhiyyəyə, mədəniyyətə, incəsənətə, idmana, mənzil-kommunal obyektlərinə; ekologiya və ətraf mühitin qorunmasına; əhalinin sosial müdafiəsi və təminatına; dövlətin xarici borclarının ödənilməsinə, beynəlxalq təşkilatlara üzvlük haqlarına; xarici ölkələrdəki səfirliklərin, konsulluqların, müvafiq rəsmi qurumların, bəzi qeyri-dövlət təşkilatlarının fəaliyyət göstərməsinə yönəldilir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində əsas etibarilə vergilər hesabına formalaşan dövlət büdcəsinin gəlirləri, ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 15-20 faizindən başlayaraq, 45-55 faizinə qədər dəyişən bir rəqəm təşkil edir. Bu ölkənin ümumi iqtisadi-sosial inkişaf səviyyəsindən, vergi dərəcələrindən, gömrük rüsumlarından və işin təşkili səviyyəsindən asılıdır. Müasir dünya ölkələrinin təsərrüfat həyatı əsasən sərbəst bazar prinsipləri əsasında formalaşıb fəaliyyət göstərsə də, lakin həmin iqtisadi sistemin dövlət tənzimlənməsinin alətləri (vasitələri) sayılan büdcənin, vergilərin, pul-kredit münasibətlərinin mərkəzləşdirilmiş qaydada vəsaitlərin toplanması, bölüşdürülməsi, nəzarət olunması, istehsal-xidmət dairəsi üçün müəyyən stimullar yaratması vəzifələrindən geniş istifadə olunur. Müstəqillik illərinə formalaşan Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi, təşkilatı quruluşuna görə respublika (dövlət) büdcəsindən, Naxçıvan Respublikasının dövlət büdcəsindən və yerli (bələdiyyə, şəhər, rayon) büdcələrindən ibarətdir. Bu büdcələr öz maliyyə mənbələrinə, miqyaslarına, formalarına, istifadə mexanizminə və təyinatlarına görə fərqlidirlər. Həmin müxtəlif büdcələr birlikdə Azərbaycan Respublikasının vahid büdcə sistemini təşkil edir. Büdcə sistemi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunununda deyilir: “Büdcə dövlətin funksiyalarını həyata keçirmək üçün mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun yaradılmasının və ondan istifadə olunmasının formasıdır”. Mühüm dövlət sənədi olan büdcə, onun formalaşması prosesi, həyata keçirilməsi gedişi, hökumətin ictimai – siyasi və iqtisadi – sosial siyasət xətti ilə bilavasitə, yaxud dolayı yollarla bağlıdır. Ölkə iqtisadiyyatının dinamik yüksəlişi və milli iqtisadiyyatın beynəlxalq inteqrasiya proseslərində genişlənən iştirakı sayəsində, respublikanın dövlət büdcəsinin ümumi həcmi sürətlə artaraq, XXI əsrin birinci onilliyində 15 milyard manat təşkil etmişdir. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin ölkənin ümumi daxili məhsulunda (ÜDM) xüsusi çəkisi son illərdə xeyli artaraq, 30 faizi ötür. Tədricən, milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə, xüsusilə də qeyri-neft bölməsinə yönəldilən vəsaitin quruluşunda nisbət, büdcədən maliyyələşdirilən dövlət kapital qoyuluşlarının hesabına artmaqdadır. Bu meyl, respublikanın cari və perspektiv inkişafı yolunda mühüm addım kimi dövlət büdcəsi vəsaitlərindən daha səmərəli istifadə olunmasına xidmət edir. Azərbaycan Respublikasının maliyyə sistemində dövlət büdcəsi ilə yanaşı, büdcədən kənar xüsusi məqsədli fondlar (Dövlət Yol Fondu, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu, Təbiəti Mühafizə Ehtiyat Fondu, Əhalinin Sosial Təminat Fondu) fəaliyyət göstərirlər. Sosial – iqtisadi xarakter daşıyan bu fondlar, infrastruktur sahələrinin inkişafında və əhalinin sosial müdafiəsində mühüm rol oynayırlar. Müasir mərhələdə milli iqtisadiyyatların büdcə sisteminin tarazlaşdırılması prosesi 2 istiqamətdə aparılır: birincisi, dövlət büdcəsi gəlirlərinin və xərclərinin tarazlaşdırılması; ikincisi, büdcənin gəlir və xərclərinin bazar iqtisadiyyatının tələblərindən irəli gələn cəhətlərə uyğunlaşdırılmasıdır. Bu istiqamətləri uğurla həyata keçirmək üçün aşağıdakı şərtlər gözlənilməlidir: - büdcə proqnozları iqtisadi baxımdan əsaslan-dırılmalıdır; - büdcə kəsiri ÜDM-un 3-4 faizini ötməməlidir; büdcə kəsirinin xarici borc mənbələri hesabına ödənilməsi xətti məhdudlaşdırılmalıdır; büdcə gəlirlərinin artmasına imkan yaradan istehsal və xidmət dairələri obyektlərinin inkişafına daha ciddi diqqət yetirməlidir; müəssisələrin öz borclarını qarşılıqlı hesablaşmalar, bank kreditləri hesabına ödənişi əməliyyatları prosesi məhdudlaşmalıdır; müflisləşmə Qanununun tələbləri məqsədyönlü şəkildə tətbiq olunmalıdır; qiymətli kağızlar bazarının formalaşıb geniş fəaliyyət göstərməsinə əlverişli şərait yaradılmalıdır; - hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının quruluşunun (strukturunun) təkmilləşdirilməsi yolu ilə onlara sərf olunan büdcə xərcləri azaldılmalıdır; - sosial dairəyə və əhalinin real həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə büdcədən ayrılan xərclər artırılmalıdır. Yüklə 2,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|