Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

 
Azərbaycan ədəbi dilinin inkiĢafında
görkəmli yazıçıların və milli mətbuatın rolu 
 
Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin hazırkı yüksək inkişaf 
səviyyəsi uzun əsrlərin məhsuludur. Ədəbi dilimiz tarix boyu 
mürəkkəb inkişaf prosesi keçirmişdir.
Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı aşağıdakı dövrlərə bölünür: 
1)ədəbi dilin formalaşması və tədrici inkişaf dövrü (XIX əsrə 
kimi); 
2)ədəbi dilin sabitləşməsi dövrü (XIX əsrdən 1920-ci ilə 
qədər); 
3)ədəbi dilin geniş inkişaf yolu keçməsi dövrü (sovet dövrü). 
Ədəbi dilimizin bu inkişaf mərhələlərində yazıçıların, alim-
lərin, ictimai xadimlərin, müəllimlərin, milli mətbuatın və mət-
buat işçilərinin xüsusi rolu olmuşdur. Bunlardan, xüsusən yazı-
çılar ədəbi dilimizin formalaşmasında, onun sonrakı dövrlərdəki 
inkişafı üçün ümumxalq dilindən söz və formalar, yaxud yeni söz 
və ifadələr yaratmaqda daha böyük rol oynamışlar. 
XIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında şair 
Həsənoğlunun xüsusi rolu olmuşdur. Həmin dövrdə işğalçıların 
və din xadimlərinin apardıqları siyasətlə bağlı olaraq Azərbaycan 
dilində yazıb-yaratmağa imkan verilmişdi; bu dildə yazılan əsər-
lər saray nümayəndələri tərəfindən pis qarşılanırdı. Şairin ancaq 
aşağıdakı qəzəli bizə gəlib çatmışdır. 
Apardı könlümü bir xoş qəmər yüz, canfəza dilbər,
Nə dilbər, dilbəri –şahid, nə şahid şahidi –sərvər. 

---

 
30 
Mən ölsəm sən bütü-şəngül, sürahi söyləmə qül –qül,
Nə qül –qül, qül-qüli –badə; nə badə, badeyi -əhmər. 
 
Başımdan getmədi hərgiz səninlə içdiyim badə,
Nə badə, badeyi –məsti, nə məsti, məsteyi-sağər. 
Şahə, şirin sözün qılur Misirdə bir zaman kasid,
Nə kasid, kasidi –qiymət; nə qiymət, qiyməti –şəkkər. 
 
Tutuşmayınca dəraməş bəlürməz –xisləti -ənbər,
Nə ənbər, ənbəri suziş; nə suziş, suzişi məcmər. 
 
Əzəldə canım içində yazıldı surəti –məni,
Nə məni, məniyi surət: nə surət, surəti dəfmər. 
 
Həsənoğlu sana gərçi duaçıdır, vəli, sadiq,
Nə sadiq, sadiqi bəndə; nə bəndə, bəndeyi çakər. 
 
XIV əsrdə şair İmadəddin Nəsimi ədəbi dilin formalaşma-
sında xüsusi rol oynamışdır. Nəsimi öz əsərlərində Həsənoğluya 
nisbətən ərəb və fars sözləri əvəzinə, Azərbaycan söz və ifadə-
lərinə daha çox yer vermişdir. Beləliklə, o, ədəbi dilə xalis Azər-
baycan sözlərinin daxil olmasına xüsusi səy göstərmişdir. 
XV əsrdə Azərbaycan dili sarayda işlənmiş və onun təsir dai-
rəsi tədricən genişlənmişdir. Bu əsrdə ədəbi dilimizin formalaş-
ması və inkişafında Şah İsmayıl Xətayinin böyük xidməti olmuş-
dur. O, Azərbaycan dilini hətta dövlət dili səviyyəsinə qədər yük-
səltməyə xüsusi səy göstərmişdir. 
XVI əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında böyük şair 
Məhəmməd Füzulinin xüsusi rolu olmuşdur. Məlum olduğu üzrə 
XVI əsrdə də Azərbaycan dilində əsər yazmaq dəb deyildi (bu 
dövrdə ərəb və fars dillərində yazmağa böyük əhəmiyyət veri-

---

 
31 
lirdi) Füzulinin ədəbi dilimizin inkişafındakı rolu bir neçə cəhət-
dən xarakterizə olunur, belə ki, o, ilk dəfə olaraq: a)Azərbaycan 
dilində boyük həcmli əsərlər yazmışdır. b)müxtəlif janrlarda 
əsərlər yaratmışdır; c)qəzəl janrını ən yüksək zirvəyə ucaltmışdır. 
Böyük şair Füzuli öz əsərlərində ümumxalq dilinin incəlik-
lərindən məharətlə istifadə etmiş, beləliklə, yazılı ədəbi dilin 
şifahi ədəbi dilə yaxınlaşmasında onun xüsusi xidməti olmuşdur. 
Ədəbi dilin yazılı və şifahi formaları arasındakı fərq XVI-XVII 
əsrlərdə nisbətən XVIII əsrdə daha çox azalmışdı. 
XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Molla Pə-