Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29 iyun 2021-ci IL f-300 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir baki- 2021

Şəkil 3.2. Bazarda müqayisəli paylar

Boston məsləhət qrupunun matrisasında “Ulduz”-sürətlə inki­şaf edən sahələrdə lider mövqe tutan məhsullardır. Bunlar müəssisəyə daha çox gəlir gətirir, eyni zamanda inkişafın davamlığını təmin etmək üçün müəyyən qədər maliyyə resursu tələb edir və bu prosesə müəssisə tərəfindən daimi ciddi nəzarət edilməlidir. Başqa sözlə desək sürətli inkişafı təmin etmək üçün bunları daima yeniləndirmək və möhkəmləndirmək lazımdır.

“Mars”- stabil və istehsal həcmi azaldılan sahələrdə nisbətən lider mövqe tutan məhsullardır. Əgər əlavə xərclər sərf et­mədən satış stabildirsə, onda bu məhsulun bazarda olan pa­yı­nın daimi saxlanılması daha çox gəlir gətirir. Beləliklə, bu növ məh­sul istehsalı bütün müəssisənin nağd vəsaitinin generatoru olur, bu isə yeni istehsal olunan və bazarda mövqeyini genişləndirən məhsulların maliyyə təminatıdır.
“Venera”- ixtisar edilən sah­ə­lər­də istehsal olunan, məhdud həcmdə satılan məhsul. Qeyd etmək la­zımdır ki, uzun müddət bazarda olan ancaq, alıcıların rəğbətini qazanmayan və bütün göstəricilərinə görə: bazarda payı, xərc­lərinin həcmi və ya məhsul növlərinə görə rəqiblərindən geri qalır. Bu məhsulları istehsal edən müəssisə müəyyən qədər gəlir əldə etmək üçün ya az xidmət göstərən bazarlara getməli və yaxud bazardan çıxmalıdır.
“Ay”-inkişaf edən sahənin bazara az təsir edən məhsulu. Adətən bunlara alıcıların dəstəyinin zəif olması və aydın olmayan rəqabət üstünlükləri xarakterikdir. Məlumdur ki, bazarda aparıcı rolu rəqabət tutur. Beləki, bazarda kiçik paya malik olmaq az mənfəətə və kiçik gəlirlərə malik olmağı göstərir.
Yuxarıda sxemdə strixlənmiş xətt göstərir ki, “Ay” müəyyən şəraitdə “Ulduz” ola bilər, “Ulduz” isə qaçılmaz inkişaf nəticəsində əvvəla “Marsa” sonra isə “Veneraya” çevrilə bilər. Düz xətt isə “Mars”-dan olan ehtiyatların yenidən bölünməsini göstərir. Beləliklə, Boston məsləhət qrupunun (BMQ) matrisası çərçivəsində strategiyanı seçmək üçün aşağıdakı variantları fəqləndirmək olar:

• 
  Bazarda müəssisənin payının artması və genişləndirməsi - “Ay”-ın “Ulduz”-a çevrilməsi;
  
• 
  Bazarda müəssisənin payının saxlanılması- “Mars” üçün strategiya, gəlir məhsulların inkişaf edən növləri və maliyyə innovasiyası üçün vacibdir;
  
• 
  “Məhsul yığımı” mümkün, hətta bazarda payının azalması hesabına qısa müddətli mənfəətin əldə olunması - bu strategiya gücsüz “Mars”, müvəffəqiyyət qazana bilməyən “Ay” və “Venera” üçündür;
  
• 
  Biznesin ləğvi və yaxud ondan imtina və bunun nəticəsində alınmış vəsaitlərin digər sahələrə yönəldilməsi, bu strategiya öz mövqelərini yaxşılaşdırmaq üçün investisiya imkanlarına malik olmayan “Venera” və “Ay” üçündür.
  

BMQ matrisasından məqsədyönlü və səmərəli istifadə edilə bilər.

• 
  Məhsulların bazarda və istehlakçılar tərəfindən dəyərləndirilməsi mövqeyi (pozisiyası) müəssisənin tərkibinə daxil olan və onların strateji perspektivlərinin təyin edilməsində bir-biri ilə əlaqədar olan strukturların səmərəli fəaliyyətinin nəticəsində mümkündür.
  
• 
  Yuxarı idarəetmə menecerləri ilə müxtəlif strukturların menecerləri arasında biznes və investisiya həcminin müəyyənləşdirilməsi və səmərəli yönləndirilməsi haqqında mütəmadi danışıqların aparılmasıdır. Başqa sözlə BMQ matrisasının köməyi ilə müəssisə öz portfelinin tərkibini formalaşdırır (yəni müxtəlif sahələr və biznes –vahidinə kapital qoyuluşunun uyğunluğunu müəyyən edirlər).
  

BMQ modelinin üstünlüklərinə aşağıdakılar aid edilir:

• 
  Model müəssisənin strukturuna daxil olan biznes-vahidləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin tədqiq edilməsində istifadə edilir.
  
• 
  Model biznes vahidinin-inkişafının müxtəlif mər­hə­lə­lə­ri­nin təhlil edilməsi üçün əsas ola bilər;
  
• 
  Model müəssisənin işgüzar portfelinin təşkili me­xa­niz­mi­nin sadə və başa düşülən yanaşmalarını əks etdirir.
  

BMQ matisasının çatışmamazlıqlarını isə aşağıdakı kimi for­malaşdırmaq olar:

• 
  Model heç də həmişə biznes imkanlarını düzgün qiy­mət­ləndirə bilmir. “Venera” kimi təyin edilmiş məhsul və yaxud biznes vahidinin bazardan çıxması təklif oluna bilər, yəni daxildə və xaricdə baş verən iqtisadi və siyasi dəyişiliklər biznesin mövqeyini dəyişə bilər.
  
• 
  Nağd ödənişlərə daha çox meyillidir, ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisə üçün investisiya qoyuluşunun səmərəliliyi daha vacib göstəricidir.
  
• 
  Matrisanın qurulması konkret məhsul və yaxud biznes vahidinin bazarda konkret vəziyyəti ilə əlaqədar düşünülmüş yanaşmalara əsaslanmayıb. Ancaq, məhsulun bazarda payı, məhsul istehsalının tempi çox vacib amil kimi nəzərə alın­ma­lıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin gəlirliyinin asılı olduğu çoxlu amillər vardır. Bu matrisa diferensasiya strategiyasını nəzərə alır, ancaq, yalnız xərclərin azalmasına yönəl­dilmiş strategiya daim diqqətdə olur. Bu zaman qiy­mət­lərə görə rəqabət, onun dəyişmə dinamikası və bu sahədə olan təcrübə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
  

Aşağıda elektrik məhsulları üzrə BMQ matrisasının formalaşdırılması prinsipləri ilə əlaqədar göstəricilərin nümunəsi kimi məlumat verilmişdir