Dərslik «Çİnar-çAP»

1 variant:

1. 
   A. vo başqaları qobul otağında otunnuşlar;
   
2. 
   otağa T. adli bir nofor daxil olur. Gone miihondislo-ro onu toqdim cdib deyirlor ki, T. do boş olan miihondis vozi-fosini tutmaq istoyir: T. yaxşı gcyinmişdir. Özünii məğrur aparır, əlində təzə diplomatı var idi, zahirən çox təcrüboli və ağıllı mühəndisə oxşayırdı.
   

v) bundan sonra bir boha-пө gətirib A. vo başqalarına əvvəlki özünüqiymotlondir-mo blanklarını yenidon dol-dunnaq toklif olunur.

II variant:

1. 
   Q. və başqaları qobul otağında oturmuşlar;
   
2. 
   otağa İ. adlı bir nəfər daxil olur. Gone mühəndislo-rə onu toqdim edib deyirlor ki, İ. do boş olan miihondis vəzi-fəsini tutmaq istoyir. İ. nimdaş kostyum gcyinmişdi, köynəyi və ayaqqabıları çirkli idi. Əlində səliqəsiz biikülmüş ka-ğızlar var idi. Zahiron mühon-diso oxşamırdı.
   

v) bundan sonra bir bəha-no gotirib Q. və başqalarına əvvəlki özünüqiymətləndir-mo blanklarmi yenidon dol-durmaq toklif olunur.

Tanış olduğumuz mctodika ilo aparılmış psixoloji eksperiment •sash surotdo göstərirdi ki, T.-ni (I variant) görən konc miihondis-lur ikinci dofo blankları doldurarkən özlorino əvvolkinə nisboton •sağı qiymotlor vermişlər. Halbuki İ.-ni (II variant) görəndən son­ra iso gone mühondislər özlorini daha yüksok qiymotlondirmişlor.

Miioyyon edilmiş bu eksperimental faktın mənası aydındır. In-wnlar qiymotlondirmo zamani özlorini kiminloso miiqayiso edirlor. Başqa adam bu zaman bir növ etalon rolunu oynayir. Hoyati misal-lar da bunu siibut cdir.

Golin, indi do insanin özüno vcrdiyi qiymotlorin xarakterino diqqot yetirək: özünüqiymotlondinnə zamani qiymotin muxtolif ftövlərindən - oxlaqi, estetik, intellektual, emosional vo s. qiymot-lordon istifado olunur. Lakin biitiin hallarda onlann icorisindo emo­tional qiymotlor osas yer tutur: oxlaqi qiymot do, intellektual qiy­mot do özünüqiymətləndinno soviyyosindo emosional çalar kosb ©dir. Özünüqiymətlondirmə, hor şeydən ovvol, özünüsevmə, özü-n.mörmət, öz ləyaqətini saxlamaq vo s. kimi hisslərlə çulğaşır. yo­ni cmosional qiymətləro osaslanır. Bu onunla bağlıdır ki, özünüqiy-ınotlondirmə soviyyosindo qiymətvcrən vo qiymotlondirilon eyni bir adamın şəxsindo birloşir: mon - mono qiymot vcrir. Bu zaman insan hətta miioyyon obyektiv mcyarlara əsaslansa belo öziinüqiy-tnotləndinnədə subyektiv amillor əsas уег tutmağa başlayn Atalar sözlərində özünüqıymətlondirmonin bu xüsusiyyoti doqiq ifadə olunmuşdur: «Öz gözündə tiri görmür, başqasının gozündo tiikü se-ein>, «Нес kos öz ayranma tıırş demoz». Bu о demokdir ki. özüno-tərbiyonin səviyyəsı insanin özüno tonqidi yanaşıb-yanaşınamasın-dar, özüııo qarşı tələbkar olub-olmamasından bilavasito asılıdır.

Özünüqiymətləndirmə sistemini tohlil edorkon aşağıdakı сөЈ hətlori xüsusilo nozoro almaq lazimdir:

1. 
   özünüqiymətləndirrnə prosesindo «real ınon» obra/ı ilo «ideal mon» obrazının miiqayiso edilmosi miihiim rol oynayir. On­lann bir-birino uyğun golmosi psixi sağlamlığın miihiim şərtidir. Miioyyon e hlmişdir ki, insamn «real mon» obrazi ideal mon» ob-razma miivafiq olduqda. o, adoton, özünü yüksək qiymətlondiıir. İnsan bu iki miihiim xarakteristika arasinda uçurum hiss etdikdj iso, özünü adoton aşağı qiymotlondirir. Bozon belo hallarda insanin ÖZÜ öz gözünde hörmotdon düşür:
   
2. 
   insan özünün hor hansi bir keyfiyyotini qiymotlondirorkon, onun yaxşı vo pis kcyfiyyət oldugunu песо miioyyon edir? Lap ki-C'k yaşmdan uşaqlara öyrədirik ki, «Yaxşı nodir, pis nodir?». insan özüno qiymot verondo bu tosowurlordon etalon kimi istifado etmo­yo baslayir: ogor etdiyi horokotlor «yaxşı» ctalonuna uyğun golir-so, onlan miisbot, «pis» etalonuna tıyğun golirso monfi qiymoilon-dirr. Yaş artüıqca, insanin sorvot meyllori formalaşır, ideallarımn xarakteri doyişir vo buna miivafiq olaraq onun ctalonlar sistemi mü-rokkobloşir Bi/ hor hansi bir adamın özünii песо qiymotlondirdi-yini aydınlaşdırmaq üçün onun özüııü hansi etalonla tutuşdurduğu-ru. özfino hansi ctalona osason qiymot verdiyini bilmoliyik. Bu yol­la biz hom do onun «idcal mon»inin mozmununu tohlil ctmok im-kani oldo edirik. Çünki miivafiq ctalonlar «ideal mon»do xiisusi yer tutur;
   

v) insanin özünəməxsus qiymotlor sistemi vardir. Bir torofdon, insan özü-özünü qiymətləndirir, digor torofdon, onun davrams vo rəftarı monsub olduğu qrup torofindon qiymotlondirilir. Bundan başqa, adam bu vo ya digor torzdo horokot edorkon otrafdaki adam­lann, о cümlo ion iş yoldaşlarının vo dostlanmn onu песо qiymot-londirocoklorini nozoro ahr. Buna gözlənilən qiymotlor deyilir Qrupun şəxsiyyəto vcrdiyi qiymətlorlo gözlənilən qiy-

Ш о t 1 о r bir-biri ilo vohdotdo olsa da. onlan eyniloşdirmək ol­maz. Qrupun şəxsiyyəto vcrdiyi qiymot real qiymotdir.

Özünüqiymotləndinnə muxtolif iisullarla öyronilir. Mosolon. şegirdlərə özlərini sorbost surotdo tosvir etmok toklif olunur, ya­xud onlara miioyyon qiymotverici hökmlor yazılmış voroqolor vc-rilir: bu zaman şagirdlərə onlann zahiri görkemini vo ya hısslərini 11 ado edon vərəqələri qnıplaşdınnaq toklif olunur. Şagirdlərin öz-lerini sociyyolondirmosini nozordo tutan muxtolif öziinüqiymot-londinnə şkalaları vo omsallan da molumdur. Bu moqsodlo miioy-prj sifot - sözlordon istifado olunur. Bozon şagirdloro, mosolon, işağıdakı cavablardan birini seçmək toklif olunur:

• 
  mon on yaxşı şagirdlordən biriyom;
  
• 
  monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon yiiksokdir;
  
• 
  monim qabiliyyotlorim orta soviyyododir;
  
• 
  monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon aşağıdır;
  
• 
  mon az qabiliyyotli şagirdlordon biriyom.
  

Bozi todqiqatlarda eksperimental tapşırıqlardan istifado edilir. Şagirdlərə ayn-aynhqda bclo bir suala cavab vermok toklif olunur: lapşırığı icra edo bilocoksonmi? Bu zaman hansi bal ala bilorson? Bundan sonra aşağıdakı sual verilir: bos sənin sinif yoldaşlann, mo­solon, Mommod, Sevil vo başqaları bu tapşınqlann öhdosindon go­to biləcəklonni? (Bu zaman şagirdin özüno verdiyi qiymollorlo onun yoldaşlanna vcrdiyi qiymotlorin olaqosi miioyyon olunur.)

Bir cox todqiqat mctodikalannda şagirdlorin özlərino verdiklə-ri qiymotlor obyektiv molumatlarla - fızioloji göstəricilər, imtahan-lann real noticolori, psixoloji testlor vo qrup qiymotlorinin yckun-lan, zoruri hallarda iso ekspcrt qiymotlori ilo miiqayiso edilir.

Psixoloji todqiqatlar özüniiqiymotlondimıonin üç soviyyosini müoyyənloşdinnok imkanı vcrir. Adckvat ö z ii n ü q i у -pel 1 о n d i r m о d о şagird öziiniin ayn-ayn keyfiyyətlərini osason diizgiin qiymotlondirir. Tutaq ki, onun qabiliyyoti «10»-a borabordir. O, özüno «10» qiymot vcrir. Qeyri-adekvat yuxari qiymotlor - şagird ö/üniin ayrı-ayrı keyfıyyotlə-rıni olduğundan yiiksok qiymotlondirir. Tutaq ki, onun qabiliyyot-lori «10»-a borabordir. O, özüno «15», bozon 20, hotta daha yiik-sok. mosolon, 50 qiymot verir. Qeyri-adekvat aşağı qiymot - şagird dzünün» ayn -ayn kcyfiyyotlorini layiq oldıığundan aşağı qiymot­londirir. Tutaq ki, onun qabiliyyotlori «10»-a borabordir o, özünə «5», bozon 7, hotta daha aşağı, mosolon, 3 qiymot verir.

Əgor şagird özünə adckvat qiymət verirso, onu daha da möh-kəmləndirmək lazimdir. Şagirdin özünə qeyri-adckvat qiymotlor verməsini şərtləndirən amillori müəyyənləşdimıək və aradan qal-dınnaq lazimdir. Ailonin tipi (uğurlu və ya uğursuz, tam - nata-mam, çoxuşaqlı -- təkuşaqlı və s.), ailə münasibətlorinin xarakteri, tərbiyə üslubu (avtoritar və ya dcmokratik), sinif kollcktivində şa-girdin mövqeyi, onun fiziki vo psixi inkişaf səviyyəsi - bunların ha­misi özünüqiymətlondinnəyə miihüm təsir göstorir vo onun adck-vatlıq dorocəsini miioyyon cdir.

Ozünüqiymotlondirrnonin böyük ohomiyyoti vardir. О, insanin davranışının tonzim olunmasında miihiim rol oynayir. İnsanın baş-qa adamlarla qarşılıqlı miinasibotlori, onun öz uğurlarına vo uğur-suzluqlarına münasibəti, ayn-ayn hoyati situasiyalarda davranış ve roftarı özünüqiymətlondirmədən asılıdır. Başqa sözlo, özüniiqiy-motlondirmo insanin foaliyyotinin somoroliliyino vo onun bir şox-siyyot kimi inkişafına miihiim tosir gostorir.