Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Çay – Чай – Thea. Çay (Theaceae) fəsiləsinə aid çoxillik həmişəyaşıl bitki­dir. Bu fəsilənin Yer kürəsinin tropik və subtropiklərində yetişən 23 cinsi və 380 növü məlumdur. Çay bitkisinin vətəni Çindir. Lakin yabanı halda bitən çay bit­kisi Hindistan, Vyetnam və Birma meşələrində də ta­pılmışdır.

Çay istehsalı üçün Thea cinsinə aid bitkilərdən istifadə olunur. Çayın növ adı ilk dəfə 1753-cü ildə yunan ilahəsi Tea­nın şərəfinə məşhur botanik Karl Linney tərəfindən verilmişdir. Çayın bu cinsi­nin iki növü vardır və bunlar formalarının bioloji və mor­foloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.

1. Çin çayı – T. sinensis, buraya Yapon, Çin və iriyar­paqlı Çin çayının növmüxtəliflikləri aiddir.

2. Hindistan çayı – T. assamica, buraya yerli Assam, Lu­şay, Nahahill, Manipur, Sinqlo, Birma, Şan, Seylon hib­ridinin növmüxtəliflikləri aiddir.

Azərbaycan şəraitində çayın Çin növmüxtəlifliyi yayıl­mışdır. Bu həm 12-14⁰C şaxtaya dözümlü, həm də qu­raqlığa, zərərverici və xəstəliklərə qarşı davamlıdır. Bunla­rın yarpaqları orta irilikdədir.

Çay yarpağının ilkin emalı nəticəsində çayın fabrik sort­ları, onların çayçəkici fabriklərdə kupaj edilməsindən isə çayın ticarət sortları əldə edilir. Yer kürəsinin bütün qi­tələrində iş­lə­dilən çaylar istər rənginə, ətrinə və tamına, is­tərsə də ema­lolunma üsullarına görə bir-birindən fərqlənir. Ona görə də dünya bazarına aşağıdakı tip və növmüxtəlif­liyində çaylar daxil olur.

1. Məxməri çaylar:

1.1. Qara məxməri çay;

1.2. Yaşıl məxməri çay;

1.3. Sarı məxməri çay;

1.4. Qırmızı çay (oolonq).

2. Preslənmiş çaylar:

2.1. Yaşıl-kərpic çay;

2.2. Qara plitka çayı;

2.3. Yaşıl plitka çayı;

2.4. Qara və əlavəli həbşəkilli çaylar.

3. Ekstraksiyaolunmuş çaylar:

3.1. Qara və yaşıl maye çay ekstraktı;

3.2. Qara və yaşıl tozvarı (tez həllolan) çay ekstraktı.

Yuxarıda göstərilən çaylar, istər emalın texnoloji reji­minə və istərsə də öz xassəsinə, kimyəvi tərkibinə və key­fiyyətinə görə biri digərindən fərqlənir.

Çay bitkisi dünyanın 30-dan çox ölkəsində becə­rilir və emal edilir.

Əsas çay istehsal və ixrac edən ölkələr Asiyada – Hin­distan, Çin, Şri-Lanka, Yaponiya, İndoneziya, Türkiyə, Ban­qladeş, Vyetnam, Tayvan, Iran; Afrikada – Keniya, Malavi, Tan­zaniya, Zimbabve, Ruanda, Mozambik, Mav­riki, Zair, Uqanda; Cənubi Amerikada – əsasən Argentina və Braziliyadır.

Rusiyada çay ilə ilk dəfə Sibir əhalisi tanış olmuşdur. 1638-ci ildə Altın xan (Monqolustan) Moskvaya qayıdan rus səfiri Vasili Starkov vasitəsilə çara (Mixail Fyodoroviçə) gön­dərdiyi hədiyyənin içərisində 200 paçka (4 pud) çay da ol­muşdur.

Moskvada hazırlanmış çay saray əyanlarının xoşuna gəlir və sonralar boyarlar tərəfindən ölkədə yayılmağa baş­layır. 1679-cu ildə Çin ilə Rusiya arasında bağlanan müqa­viləyə əsasən ölkəyə Çindən çay gətirilməyə başlanır.

Nümunə üçün çay kolu ilk dəfə 1814-cü ildə Krımda, Nikitin botanika bağında əkilmişdir. Rusiyada çay bitkisi sənaye məqsədilə Çindən gətirilən şitillərlə (1833-cü il) əkil­məyə başlanmışdır.

Gürcüstan və Azərbaycan respublikalarında, İkinci Dün­ya müharibəsindən sonra isə Krasnodar diyarında da sənaye əhəmiyyətli sahələrdə çay becərilirdi.

Azərbaycanda çay bitkisinin becərilməsinin elmi əsas­lar üzrə öyrənilməsinə 1929-cu ildən başlanmışdır.

1929-cu ildə Lənkəran dayaq məntəqəsilə, eyni vaxtda Zaqatala təcrübə stansiyasında Prof. A.D.Rəcəbli çay tum­larının səpinini aparmış və uğurlu nəticə əldə etmişdir.

Çay bitkisi ilə təcrübələr eyni zamanda, 1931-1932-ci illərdə Lənkəran rayonunda sabiq Ümumittifaq Elmi-Təd­qiqat Çay İnstitutunun və «Çay Qruziya» trestinin Lənkə­randakı dayaq məntəqəsində də aparılmışdır.

1934-cü ildə ilk dəfə kolxozlarda da sənaye miqyaslı çay plantasiyalarının salınmasına başlanılmışdır.

Azərbaycanda çay ilk dəfə 1896-cı ildə Lənkəranda əkil­mə­sinə başlanmışdir. Inkişaf etməkdə olan çay sənayesinə rəh­bərlik etmək üçün 1937-ci ildə sərbəst «Azərbaycan Çay» tresti təşkil edilmişdir. Bu trest Azərbaycan Yeyinti Sənayesi Xalq Ko­missarlığının nəzdində yaradılaraq respublikada çayçılığın möhkəmlənməsində mühüm rol oynamışdır. O vaxt ilk çay emal edən fabrik tikilib istifadəyə verilmiş və 1937-ci ildə ilk dəfə 2750 kq Azərbaycanın «qara məxməri çay»-ının bura­xılmasına müvəffəq olmuşdular.

Azərbaycanda 1980-cı illərin sonunda baş verən mə­lum hadisələr kənd təsərrüfatının digər sahələrində olduğu kimi çayçılığa da öz mənfi təsirini göstərdi. Bazar iqtisa­diyyatına keçid ərəfəsində çay becərilməsi və çay emalı ilə məşğul olan­lar maddi texniki və təşkilati cəhətdən bir sıra çə­tinliklərlə üz­ləşdilər ki, bu səbəbdən də çay plantasiyala­rında aqrotexniki xidmət işləri dayandırıldı və baxımsızlıq uc­batından külli miqdarda çay kolları quruyub sıradan çıxdı.

XX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanın çay fabrik­lərində istifadə olunan texnika və texnologiya artıq köh­nəl­mişdi. Ona görə də istehsal olunan çayların keyfiyyəti Dövlət standartlarının tələbinə tam dolğunluğu ilə cavab vermirdi. Bu sahədə yeniliyi 1996-cı ildə fəaliyyətə başlayan «Sun Tea Azerbaycan» Çay Paketləmə Fabriki həyata keçirdi. Bu fabrik Müstəqil Dövlətlər Birliyində böyük istehsal gücü ilə işə başlayan Azərbaycandakı ilk çay paketləşdirici fabrikidir.