Böyürtkən – Ежевика – Rubus caesius L. Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsinə mənsubdur. Böyürtkən və moruğun 250-dən çox növü vardır. Yabanı halda Asiya, Avropa və Amerika qitələrində geniş yayılmışdır. Qərbi Sibir, Qazağıstan, Orta Asiya və Qafaqazda yetişir. Azərbaycanın bütün zonalarında böyürtkən kolluqları vardır. Müalicəvi bitki kimi qədimdən məlumdur. Antik dövrün görkəmli həkimləri böyürtkənin meyvəsini və bitkinin digər orqanlarını müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə etmişlər. Böyürtkənin keçən 100 il ərzində bir çox mədəni sortları yetişdirilmişdir. Lakin sənaye əhəmiyyətli əkin sahələri yoxdur. Bu isə böyürtkənin soyuğadavamlı olmamasından irəli gəlir. Böyürtkən kolları -170C-də donur. Əsasən yabanı halda yetişən böyürtkən toplanır, qidaya və müalicə məqsədilə istifadə olunur. Əsas üç növü çox yayılmışdır.
1. Qafqaz böyürtkəni – R.Caucasica L.;
2. Göyümtül böyürtkən – R.Caesius L.;
3. Qara böyürtkən – R.Fruticosus L.
Böyürtkən may ayından başlayaraq, avqusta qədər çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ və ətirlidir. Eyni vaxtda kollarda həm təzə açılmış çiçək və həm də yetişmiş meyvə olur. Çiçək açdıqdan təxminən 1 ay sonra meyvəsi yetişir. Meyvəsi forma etibarilə uzunsov və konusvarı, rənginə görə qırmızı, qara, al-qırmızı və sarı olur. Azərbaycanda irimeyvəli, gecyetişən və quraqlığa çox davamlı böyürtkən formaları vardır. Əhali yabanı böyürtkənləri toplayır və konserv zavodlarına təhvil verirlər. Lakin böyürtkəni yığmaq çox çətindir.
Böyürtkənin tərkibində 2,88-3,64% qlükoza, 3,12-3,24% fruktoza, 0,35-0,58% saxaroza, 15-18% C vitamini, karotin, vitamin E, B qrupu vitaminləri, 2,2%-ə qədər üzvi turşular (alma, şərab, limon, salisil), 1,8% pektinli maddə, aşı və ətirli maddələr vardır. Yarpaqlarında 80-271 mq% C vitamini, toxumlarında 12,9% yağ vardır. Elmi təbabətdə, demək olar ki, istifadə olunmur.
Giləmeyvəsi çox dadlı və ətirli olduğundan, təzə halda yeyilir. Böyürtkəndən şirə, şərbət, kompot, mürəbbə, cem, marmelad, şərab hazırlanır. Uzun müddət saxlamaq üçün qurudulur.
Böyürtkən həm də balverən bitkidir. Çünki bütün yay dövründə çiçəkləyir və arılara yaxşı nektar verir. Arılar 1 ha sahədən 20-25 kq bal hasil edə bilir.
Dostları ilə paylaş: |