Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Bu da digər etibarı dəyərlər kimi, cəmiyyətin davamlı

mükəmməlləşdirməyə, düzəltməyə, əskiklərini aradan qaldırmağa, ziddiyyətli

nəticələrini aradan qaldırmağa çalışdığı, axtarış içində olduğu bir

faktdır. Bütün bunlar insanın xoşbəxtliyinə istiqamətlidir.

Bu rəhbərlik əryinin islah və düzəldəm ameliyesindeki ən böyük

və ən doyurucu pay peyğəmbərlik missiyasına aid olmuşdur. Çünki

sosiolojidə ümumi qəbul görən bir qayda vardır: Hər hansı bir sözün

xüsusilə insanın öz təbiətiylə elin idili olan, fitrət tərəfindən müsbət

qarşılanan və gözləmə içindəki nəfslər tərəfindən güvənilə bilən

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 479

bir sözün ümumi səviyyədə cəmiyyət nezdində məşhurluq qazanması,

dəyişik meylləri birləşdirən, darmadağınık cəmiyyətləri tək bir əl

kimi hərəkət etməyə yönəldən, bir iradəyə görə açılıb bağlanmasını

təmin edən, qarşısında dayanan hər maneəs(n)i aşan ən güclü faktor funksiyasını

görər.

Bura bir gerçək ki: Peyğəmbərlik missiyas(n)ı ortaya çıxdığı ən/en

köhnə dövrlərdən bu yana insanları ədalətə dəvət etmiş, onları

zülüm işləməkdən saxlamışdır. Allaha qulluq təqdim etməyə, ONA təslim

olmağa təşviq etmişdir. Azğın Fironlara, mütegaliblere, despot

və müstəkbir Nemrutlara itaət etməsinlər deyə onları xəbərdar etmişdir.

Bu dəvət, dalbadal gəlib gedən qurşaqlar arasında, ard-arda gələn,

böyük-kiçik dəyişik zaman və məkanda ortaya çıxan ümmətlər

içində səsləndirilə gəlmişdir. Bu günə qədər uzanıb gələn,

əsrlər boyunca insanlar arasında səsləndirilən beləsinə güclü bir

mesajın, onları təsir etməmiş olması düşünülə bilməz.

Qurani Kərim, keçmiş peyğəmbərlərə (hamısına salam olsun)

endirilən vəhydən danışarkən buna bağlı bir çox nümunə köçürər.

Sözgəlişi Hz. Nuhun Rəbbinə belə şikayətdə ol/tapıldığını xəbər

verər: "Rəb-bim, həqiqətən onlar mənə üsyan etdilər; mal və uşaqları

özünə ziyandan başqa bir şeyi artırmayan kəslərə peyklər.

Və böyük böyük hiyləli nizamlar qurdular. Və dedilər ki:

Öz ilahlarınızı buraxmayın." (Nuh, 21-23)

Yenə Quran onunla qövmünün irəli gələnləri arasında keçən bu

danışmağı da köçürər: "Dediler ki: sənə, sıravi alçaq insanlar

uyğun gəlmişkən inanarıkmı? Dedi ki: Onların etməkdə olduqları

haqqında mənim məlumatım yoxdur. Onların hesabı yalnız Rəbbimə

aiddir, əgər şüurundasansanıq anlarsınızsa" (Şuəra, 111-113)

Hud peyğəmbərin qövmünə belə səsləndiyini xəbər verər: "Siz

hər yüksək yerə bir abidə tikib əylənib əylənirsinizmi?

Ölümsüz qılınmaq ümidiylə sənət strukturlarımı əldə edirsiniz?

Tutub tutdu-ğınız zaman da zorbalar kimimi tutursunuz?"

(Şuəra, 129-130)

480 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Saleh peyğəmbərin qövmünə belə səsləndiyini köçürər: "Artıq

Allahdan çəkinin və mənə itaət edin. Və ölçüsüzcə davrananların

əmrinə itaət etməyin. Ki onlar, yer üzündə təxribatçılıq çıxarır

və islah etmirlər." (Şuəra, 150-152)

Hz. Musa, İsrailoğullarını müdafiə etmiş, Firona və onun zülüm

əsaslı nizamına etiraz etmişdir. Ondan əvvəl Hz. İbrahim, Nemruta

qarşı çıxmış; daha əvvəl Meryemoğlu İsa və digər

İsrailoğulları elçiləri, müasirləri olan daşqınlara, krallara və irəli

gələnlərə baş qaldırmışdı, zülüm əsaslı sistemləri tənqid etmişdi. İnsanlar

təxribatçıları rədd etməyə, tağutlara uyğun gəlməməyə dəvət

edilmişlər idi.

Qurani Kərim isə, insanları təxribatçılığa itaət etməməyə,

zülümden qaçınmağa dəvət etmişdir. Zülüm, təxribatçılıq, təcavüzkarlıq

və azğınlıq kimi cinayətlər/günahların doğurduğu nəticələndirərə və onların

kriminallarına diqqət çəkmişdir. Bu açıq-aşkar bir xüsusdur: "

Rəbbinin Ad qövmünə nə etdiyini görmədinmi? Yüksək sütunlar

sahibi İrəmə? Ki şəhərlər içində onun bir bənzəri yaradılmış deyildi.

Və vadilərdə qayaları oyub biçən Səmuda? Və payalar sahibi

Firona? Ki onlar, şəhərlərdə azğınlaşmışlar idi. Beləcə oralarda

fəsadı yaymış-artırmışlar idi. Bundan ötəri, Rəbbin

onların üzərinə bir əzab kamçısı çarpdı. Çünki sənin Rəbbin,

həqiqətən müşahidə etmə yerindədir." (Fəcr, 6-14) Bunun kimi daha bir çox

ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

Suverenlik mənasında mülkün, insanlıq cəmiyyəti üçün zəruri

bir dəyər olması xüsusuna gəlincə, bunun ən doyurucu şərhi

Talut hekayəsində keçən bu ifadələrdir:" Əgər Allahın, insanların bir

qisimi ilə bir qisimini defi olmasaydı, yer üzü mütləq fəsada

uğrayardı. Ancaq Allah, aləmlərə qarşı böyük fəzl sahibidir." (Bəqərə,

251) Daha əvvəl ayənin kanıtsallığının xüsusiyyəti ümumiyyətlə ifadə

edilmişdi.

Quranda iştirak edən bir çox ayədə, mülkdən, (vəlayət) rəhbərliyindən,

buna istiqamətli itaətin zəruriliyindən və bənzəri mövzulardan

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 481

danışılar. Digər bəzi ayələrdə, bunun bir nemət və hədiyyə olduğu

vurğulanar. Bu ayələri buna nümunə göstərə bilərik:" Onlara böyük bir

mülk verdik." (Nisa, 54) "Sizdən idarəçilər etdi və aləmlərdən heç

kimsəyə vermədiyini sizə verdi." (Maidə, 20) "Allah, kimə diləsə

mülkünü verər." (Bəqərə, 247) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə

göstərilə bilər.

Nə var ki, Quran, mülkü-suverenliyi ancaq təqva ilə birlikdə

olduğu zaman bir üstünlük və möhtərəmlik olaraq qiymətləndirər. Çünki

Quran, dünya həyatının imtiyazlarından olub möhtərəmlik və üstünlük

olaraq qəbul edilə biləcək faktlar içində yalnız təqvanı "kəramət"

(üstünlük-möhtərəmlik) olaraq xarakterizə edər. Mövzuyla əlaqədar olaraq

uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar, həqiqətən, biz sizi bir

kişi və bir dişidən yaratdıq və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi

xalqlar və qəbilələr şəklində etdik. Şübhəsiz, Allah qatında sizin

ən üstün olanınız, təqva tərəfindən ən/en irəlidə olanınızdır." (Hucurat, 13) Təqvanın

hesabı isə, Allaha aiddir. Heç kim təqva məzmununda bir

başqasına üstünlük göstərə bilməz. O halda heç kim heç bir şeylə

digərinə üstünlük hazırlaya bilməz. Çünki əgər söz mövzusu şey dünyəvi

bir faktdırsa, dünyəvi faktların hər hansı bir imtiyazları yoxdur.

Yalnız dinin dəyəri vardır. Yox əgər ührəvi bir faktdırsa, bu vəziyyətdə

onun hesabı Allaha aiddir. Qısacası, bu neməti, yəni idarəçilik

nemətini əlində tutan kimsə, bir Müsəlmanın gözündə, üzərinə

yük, meşakket və cəfa al/götürmüş kimsədir. Şübhəsiz bu səyini

ədalət və təqva xəttində icra etsə, Allah qatında böyük bir mükafat

qazanacaq.

İşdə dinin dostlarının sərgilədikləri saleh və quruluşçu hərəkət tərzi

budur. İnşaallah, Peyğəmbərimizin və onun pak soyunun həyat

tərzlərini səhih hədislər işığında araşdırarkən bu mövzuyla əlaqədar doyurucu

məlumatlar təqdim edəcəyik. Görəsiyəz ki, onlar bu nüfuzla ancaq,

zorbalara başkal-dırmaya, yer üzündə təxribatçılıq etmələrinə

mane olmağa və azğınlıqlarına və müstəkbirliklərinə etiraz etməyə

nail olmuşlar.

482 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Buna görə Quran, insanları bir rəhbərlik tərzi qurmaq, Kayserlik

və ya Kisralıq bənzəri bir nüfuz meydana gətirmək üçün bir araya gəlməyə

dəvət etməmişdir. Tam tərsinə rəhbərliyi, ictimai həyatın

güdülməsi lazım olan bir faktı kimi qəbul etmişdir. Eynilə təhsil və ya

kafirləri daşındırmağa istiqamətli qüvvət saxlama cəhdi kimi.

Quran insanları din ətrafında birləşməyə, görüşməyə və ittifaq

etməyə dəvət etmişdir. Dində ayrılığı və ayrılığı qadağan etmişdir.

Dini həyatın imtina edilməz təməli olaraq təqdim etmişdir. Mövzuyla əlaqədar

olaraq uca Allah belə buyurur:" Bu mənim dümdüz yolum.

Bu halda ona yatıl. Sizi ONun yolundan ayıracaq yollara uyğun gəlməyin."

(Ən'am, 153) "Də ki: Ey Kitab əhli, bizimlə sizin aranızda müştərək

olan bir sözə gəlin. Allahdan başqasına qulluq etməyək,

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb bir qisimimiz

digər bir qisimimizi Rəblər edinmeyelim&"Eğer yenə yüz/üz

çevirsələr, dəyin ki: Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq."

(Al/götürü İmran, 64)

Görüldüyü kimi Quran, insanları tək və ortaqsız Allaha təslim

olmaqdan başqa bir şeyə dəvət etmir. Yalnız din ətrafında

çoxluqlanmış cəmiyyətə dəyər verər. Bunun xaricində, saxta ilahlara

istiqamətli ibadəti, görkəmli qalalara və yüksək rakımlı təpələrdə

qurulan abidələrə, Sürüşsəyər və Kisra (şahlıq) növü krallıqlara istiqamətli

itaəti, süni sərhədlərlə bölünmələri, milli vətənlərin meydana gəlməsini

sərt bir dillə tənqid edər.

FƏLSƏFİ YANAŞMA

Heç şübhəsiz varlığı zəruri (vacib-əl bədən) olan uca Allahda

sona çatar kainatda təsirli olan səbəblər silsiləsi. ONunla, parça və

bütün olaraq kainat arasındakı əlaqə səbəbdənlik əsasına söykən/dözən

bir əlaqədir. Daha əvvəl irdələdiyimiz xəstəlik və malul ilə elin idili hissələrdə

bunu ortaya qoyduq: Səbəbdənlik varlıqla əlaqədardır. Belə ki:

Malulda konkretləşən gerçək varlıq, xəstəliyinin varlığından sızmışdır.

Onun xaricində qalan mahiyyət kimi faktlar isə, sızılmışlıqdan və sürüş

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 483

naklanmışlıktan, xəstəliyə də ehtiyac duy/eşitməkdən uzaqdırlar. Bunun

çelişik təkamülə mülahizəsi isə belə olar: Gerçək varlığa sahib

olmayan bir şey malul olmadığı kimi, uca Allaha da gəlib

söykən/dözməz.

Tam etibarı faktların uca Allaha söykənilməsi bir problem

meydana gətirər. Çünki onların gerçək bir varlıqları yoxdur. Varlıqları və

olumlanmaları tamamilə etibarıdır. Qiymətləndirmə şərtlərini,

mövqes(n)i və fərziyyə sərhədini aşmaz. Şəriətin əhatə etdiyi əmr, qadağan,

hökm və vəziyyətlərin bütünü etibarı faktlardır. Bunların da uca

Allaha nisbət edilmələrində problem vardır. Mülk, izzət və ruzi

kimi faktlar üçün də eyni vəziyyət söz mövzusudur.

Bu düyünü bu şəkildə həll edə bilərik: Bunlar hərçənd gerçək bir varlıqdan

məhrumdurlar, ancaq, bunların təsirləri və nəticələri vardır və

bunlar, daha əvvəl dəfələrlə vurğuladığımız kimi onların adlarını

qalıcı etməkdədir. Bu təsirlər/təsir edər və nəticələndirər isə, gerçək varlıqlardır və

etibarı olaraq məqsəd qoyulmuşlar. Bu səbəbdən uca Allaha nisbət

edilərlər. Bu halda bu nəticələndirərin nisbət edilmələri, bu etibarı faktların

də nisbət edilişlərini mümkün etməkdədir. Buna görə, cəmiyyətin

fərdləri olaraq aramızda təsirli olan hökmranlıq, hərçənd etibarı

bir faktdır və gerçək varlıqdan bir paya sahib deyil, ancaq o

bizim tərəfimizdən, təsəvvür edilən mövhum bir mənadır. Biz onu,

zehin xarici obyektiv nəticələndirərə çatmaq üçün vasitə olaraq istifadə edərik.

Əgər bu mövhum məna təqdir edilib fərz edilməzsə, bu nəticələndirərə

çatmamız mümkün olmaz. Sözünü etdiyimiz nəticələndirər; zorbaların,

güc və fəaliyyət sahibi fərdlərin, cəmiyyətdəki zəif və düşkünlərin

haqqlarını gasbedenlerin əzilmələri, hər kəsin olması lazım olan yerdə

olması, hər haqq sahibinin haqqının verilməsi şəklində sıralana bilər.

Qısacası mülk etibarı bir faktdır ancaq.

Bu cür zehin xarici təsir və nəticələndirər qalıcı olduqları müddətcə

suverenliyin mənas(n)ı və adı da qalıcı olacaq. Bu səbəbdən bu zehin

xarici nəticələndirərin, zehin xarici səbəblərinə nisbət edilmələri, mülkünegemenliğin

ONA nisbət edilməsi deməkdir. Eyni vəziyyət etibarı

484 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

izzət, zehin xarici nəticələri və gerçək xəstəliklərinə nisbət edilişi üçün də

etibarlıdır. Əmr, nəhy, hökm və qanun qoymaq və bənzəri faktlar

də bundan fərqli deyil.

Bütün bunlardan sonra bu xüsus açıqlığa qovuşur: Yuxarıda

haqqında danışılan etibarı faktların bütünü, nəticələndirərinin, uca Allaha nisbət

edilir olması səbəbindən şəxsinə yaraşar bir şəkildə ONA nisbət

edilərlər.

[YUXARI GIT]

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

28imiminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar

əldə etməsinlər. Kim belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir

şey yoxdur. Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa.

Allah, sizi özündən çəkindirər. Çevril tək Allahadır.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 .................................................................... 485

29- De ki: "Sinələrinizdə olanı gizləsəniz də, aşkar etsəniz də

Allah bilər; göylərdə olanı da, yerdə olanı da bilər. Allah, hər şeyə

güc çatdırandır."

30- Hər bir nəfsin, xeyrdən etdiklərini hazır tapdığı və hər

nə pislik işlədisə, onunla özü arasında uzaq bir məsafə olmasını

istədiyi o günü (xatırlayın). Allah, sizi özündən çəkindirər.

Allah, qullarına çox şəfqətlidir.

31- De ki: "Əgər siz Allahı sevirsinizsə mənə yatıl ki, Allah da

sizi sevsin və günahlarınızı bağışlasın. Allah bağışlayandır,

əsirgəyəndir."

32- De ki: "Allaha və Rəsuluna itaət edin." Əgər üz çevirsələr,

şübhəsiz Allah, kafirləri sevməz.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Yuxarıda tərcümələrini təqdim etdiyimiz ayələr, bundan əvvəlki ayələr

qrupundan tamamilə qopuq və əlaqəsiz deyil. Bu səbəbdən

bundan əvvəlki ayələr qrupu üçün söylədiklərimiz, bu ayələr qrupu

üçün də etibarlıdır. Belə ki: Burada güdülən hədəf, Əhli Kitabın və

müşriklərin vəziyyətlərini gözlər önünə sərmək və buna söykənən olaraq

onlara müxtəlif tənqidlər yönəltməkdir. Əgər "kafirlər" ifadəsi

Əhli Kitabı da əhatə edirsə, bu deməkdir ki söz mövzusu ayələr, Əhli

Kitab və müşriklərlə dostluq qərargahı və ruhi qaynaşmağı qadağan etməkdədir.

Əgər məqsəd yalnız müşriklərsə, bu deməkdir ki

ayələr, müşrikləri hədəf alaraq mömin kəsləri onlardan uzaqlaşmağa,

Allahın hizbine (qrupuna) bağlanmağa, Allahı sevməyə

və ONun elçisinə itaət etməyə dəvət edir.

(Al/götürü İmran / 28) "Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar