F. H. Zeynalov

Kodun istifadə xüsusiyyətləri. Süni semiotikaların əksəriyyəti informativ effektivlik və etibarlılıq baxımından təbii dillərə üstün gəlir. Onlar məntiqidir, rasional və internasionaldır. Deməli, formal dillər daha rahatdır. Ancaq formal dillərin sosial işlənməsində cəmiy­yət baxımından böyük problemlər var. Əvvəla, onlar cə­miy­yətin normal həyatı üçün vacibdir. İdarəetmə, aşkarlıq, qəbul olunan qərarlara nəzarət baxımından cəmiyyət üçün formal dil vacibdir. Ancaq bunun üçün cəmiyyətin daha böyük kəsimi o prosesləri öyrənməlidir. Ekologiya, ekonomika, hərbi və bank sahəsində külli miqdarda vəsait xərcləməklə problemləri həll etmək olar.

Təbii dil bütün cəmiyyət üzvlərinin uşaqlıqdan əldə etdiyi sərvətdir. O təbii yolla mənimsənilir. Bu da onun kardinal üstün­lü­yüdür. Təbii dildə göndərilən informasiya adətən birmənalı qarşı­lanır, ancaq süni semiotikalarda bu belə deyil.

Təbii dildə nisbətən yüksək dəqiqlik və müəyyənlik var, danışıqda söyləmlər asan və sadə olur. Amma süni semiotikada, din və fəlsəfədə bu heç də belə deyil. Dil məcburidir, ancaq işlənilən semiotika müəyyən mənada fakültətivdir, hər halda opera, balet və təsviri incəsənət bütün millətlərdə yoxdur.

İşarə məzmununun aspektləri: denotat, semantika, sintaktika, praq­matika və siqmatika. Bu axırıncını Q.Klaus əlavə edib. Beləliklə, işarə və onun aspektlərini belə sxem­ləşdirmək olar.²²

VI.9. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər
^1. Zeichensymposium. Berlin, 1961, I, 1962, II.

^2. W.Nöth. Body language. Handbook of Semiotics. İndiana University Press. 1985, s. 387-420. Bu müəllif də jestlər (kinesics), mimika(facial signals), diqqətli baxış (care), taktil kommunikasiya (proxemics), xronomika (chronomics), zaman semiotikası (time semiotics) fərqləndirir.

^3. Н.И.Жинкин. Göstərilən əsəri, s.75.

^4. Th.A.Sebeok. A Contributions to the Doctrine of Sign. Blomington, 1976, p.189-199.

^5. Н.Б. Мечковская. Göstərilən əsəri, s. 108.

^6. Н.Б. Мечковская. Göstərilən əsəri, s. 127.

^7. Н.Б. Мечковская. Göstərilən əsəri, s. 140 .

^8. Yenə orada. s.141

⁹. F.Veysəlli (Veysəlov). Seçilmiş əsərlər.I. Bakı, 2009.

^10. Л.Р.Зиндер. Oбщая фонетика. М., 1979, s.270.

¹¹. Р.Якобсон , К.Поморска.. Беседы. Иерусалим. М., 1982, s.104.

¹². А.М. Газов-Гинзбург. Был ли язык изобразителен в своих истоках? М., 1965.

^13. Н.Б. Мечковская. Göstərilən əsəri, s. 142.

^14. F.Veysəlli. Struktur dilçiliyin əsasları. Studia Philologica.. III. Bakı, 2009.

^15. А.П. Журавльев. Фонетическое значение. Л., 1974.

^16. Н.Б. Мечковская. Göstərilən əsəri, s. 166-167.

* Yunanca trópos (trepco) ilkin olaraq dönüş, dönəm mə­nasında işlənib. Müqayisədən mənanın keçməsi (metafor: adamın ayağı, stolun ayağı), (metonimiya-(oxşarlıq: dən, taxıl), sinekdox (hissə və bütövün münasibəti (dünya səndən danışır), hiperbol (şişirtmə: dağ kimidir), litot, ironiya və s.

^17. С.С.Аверинцев. Символ. Философский энциклопе­дический словарь. М., 1983, s.607-608.

^18. Н.Д. Арутьюнова. Язык и мир человека, М., 1998, s.339-344.

^19. Л.В.Щерба. Языковая система и речевая деятельность. Л., 1979, s.280.

^20. О.П.Ермокова, Е.А.Земская. К построению типологии коммуникативных неудач (на материале естественного русского диалога). Русский язык в его функционировании: комму­ника­тивно-прагматический аспект. М., 1993, s. 36-64.

^21. Супрун А.Е. Лекции по теории речевой деятельности. Минск, 1996, s.120-122.

^22. P.Giro. Semantique. Paris, 1955.
VII. Dil spesifik işarələr sistemi kimi

VII.1. Ümumi qeydlər

Insan cəmiyyətində ən mühüm ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış edən dilin işarələr sistemi olması barədə ilk fikir söyləyənlərdən biri məşhur alman riyaziyyatçısı Q.Freqe, sonralar isə bunu xüsusi vurğulayan F.de Sössür olmuşdur. Yuxarıda biz Q.Freqenin işarə ilə bağlı konsepsiyasını geniş şərh etmişik (bax I fəsil). Bu fəsildə isə dil işarələrinin spesifikliyi, onların bütün semiotik sistemdə yeri və digər isarələrdən fərqli cəhətləri araşdırılacaq.

Qeyd edək ki, dilin işarəviliyini bu gün heç kəs inkar etmir. An­caq onun konkret aspektlərinin şərhilə bağlı son dərəcə fərqli fi­kir­lər bu gün də səslənməkdədir. Ötən əsrdə iki dəfə beynəlxalq sə­viy­yədə dilin işarəviliyilə bağlı geniş müzakirələr açılıb. Onlardan biri XX əsrin 30 illərinin sonlarından 50- ci illərin əvvəllərinə qədər “Acta Linguistica” jurnalının səhifələrində gedən diskussiya¹, digəri isə həmin əsrin 60-cı illərinin sonunda Erfurt şəhərində keçirilən I Bey­­nəlxalq İşarə Simpoziumu² idi. Lakin sonralar da dilin işarə­vi­liyilə bağlı saysız-hesabsız məqalə, monoqrafiya və dərsliklər ya­zıl­mış, müxtəlif ölkələrin linqvistik toplu və nəşriyyatlarında bununla ilgili çeşidli fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Bunların içərisində R.Yakobsonun, T. Sebeokun (1920-), A.Şaffın (1906-2006), Y.Mas­lo­vun (1908-1977), N.Meçkovskayanın adlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır.³

T. Sebeokun semiotik görüşlərindən danışarkən Ç.Pirsin (1839-1914), Ç.Morrisin (1901-1979) və R.Yakobsonun ona təsirini xüsusi vürğulayırlar.⁴ Bu alim təbii işarələrdən tutmuş human işa­rə­lərinə qədər geniş sahəni əhatə etmişdir: dilçilik, mədəni antro­polo­giya, psixologiya, süni intellekt, zoologiya, etologiya, biologiya, təbabət, riyaziyyat, fəlsəfə, ədəbiyyat, narratologiya və s.

İrəlidə bunların hər biri haqqında söhbət gedəcək. Ancaq ilk öncə bizə ən yaxın olan dil işarələrinin özəlliklərini müəy­yən­ləş­dir­məyə çalışacağıq.

VII.2. Dil işarələrinin digər işarə sistemlərindən fərqləri
Bu suala cavab vermək üçün ilk öncə işarənin ontoloji təbiəti açıqlanmalı, sonra dil işarəsi dəqiqləşməli, axırda isə dil işarələrinin başqa işarələrdən fərqi müəyyənləşməlidir.

Bu gün elmi–nəzəri ədəbiyyatda işarə haqqında saysız tərif­lə­rə rast gəlmək olar. Birinci oradan başlayaq ki, F.de Sössür dili işa­rələr sistemi elan edir və onun təbiətinin nədən ibarət olma­sının mə­sə­ləyə dəxli olmadığını vurğulayır. Fikrimizcə, dil işarə­lərilə bağlı do­laşıqlıq bütün mahiyyətilə buradan irəli gəlir. F.de Sössürün işa­rələrin ikitərəfliyi, ixtiyariliyi, diskretliyi, düzxəttliliyilə bağlı fi­kir­ləri ilk baxışdan heç bir mübahisə doğurmur. Biz irəlidə bunların hər biri üzərində geniş dayanacağıq. Ancaq birinci növbədə ışarənin təbiətinə dair fikirlərə öz münasibətimizi bildirək.

F.de Sössür dil işarələrinin dəyərini onların sistemdəki yerilə müəyyənləşdirir. Bu zaman o, işarənin təbiətinin məsələyə dəxli olma­dığını göstərmək üçün şahmat fiqurlarını müqayisəyə cəlb edərək belə nəticəyə gəlir ki, taxta üzərində yaranmış oyun vəziy­yətinin necə olması fiqurların nədən hazırlanmasından asılı deyildir. Bəli, oyunun vəziyytini müəyyənləşdirmək üçün fiqurların nədən hazırlandığını bilməyə ehtiyac yoxdur. Sistemdə yerinə görə hər bir işarənin dəyərini (value) müəyyən edərkən bu hökm doğrudur. Ancaq dil işarələri təbiətinə görə başqa semiotik sistemlərdəkindən fərqlidir. Dil işarələri istisnasız olaraq maddi varlığı səslərdən ibarət olan işarələrdir. Əlbəttə, ümumi işarə nəzəriyyəsindən çox şey asılıdır. Məhz belə ümumi nəzəri kontekstdə nəinki işarənin, həm də dil işarəsinin mahiyyətini açıb göstərmək olar. Özü də çıxış nöqtəsini məhz dil işarələri təşkil etməlidir. Əksinə yanaşma burada bizə kömək edə bilməz. Dil kommunikasiya prosesinə xidmət edən bütün vasitələrin məcmusudursa, işarə bu bütövün tərkib hissəsidir və bu bütöv daxilində müəyyən edilir, baxmayaraq ki, öz tərəfindən işarə həmçinin bütövü müəyyənləşdirir. Deməli, insanların ünsiy­yə­tini cəmiyyətin müəyyən fəaliyyət prosesinin tərkib hissəsi kimi götür­məklə biz işarə, anlam, məna və s. kateqoriyaları dəqiqləşdirə bi­­lərik. Bu anlamdan çıxış edərək işarəyə aşağıdakı tərifi verə bi­lərik:

İşarə insanın sensor üzvlərilə qavranılan (eşitmə, görmə, toxunma, iybilmə və dadbilmə) və cürbəcür maddi varlıqda real­laşan elə bir əlaqə formasıdır ki, bu əlaqə (eşidilən səsin, görünən rəngin, sevgi hissinin, mətbəxdə bişən xörəyin iyi və dequstatorun çaxırın dadına baxmaqla onun növünü müəyyənləşdirə bilməsi assosiasıyası) insanların qarşılıqlı ünsiyyətində müəyyən məlumatın ötürülməsinə və qəbul edilməsinə xidmət etməklə ətraf aləmdəki pred­met və hadisələr haqqında intellektual və emosional xarakterli his­slər oyadır. İşarə işarələyənlə (maddi substansiya) işarələnin (ob­yek­tin, predmetin, hadisənin, gerçəklik dəyərinin) qarşılıqlı əla­qə­si­dir. Ona görə də işarənin mahiyyətini signum= siqnans +siq­natum for­mulu daha yaxşı əks etdirir. İşarənin predmet və əlamətlə ey­niləşdirilməsi volyuntarizmdir, məsələnin mahiyyətini düzgün başa düşməməkdən irəli gəlir. İşarə predmet və ya göstərici ola bilməz. Göstərmək, bildirmək işarənin funksiyasıdır, onun özü deyildir. Qırmızı rəng rənglər spektrində rənginin təbiətinə görə ona verilmiş addır, onun qanla eyniləşdirilməsi isə sonralar cəmiyyətdə konven­si­yanın təzahüründən başqa bir şey deyildir. Orqanizmin bir üzvü olan əlin o tərəf bu tərəfə tərpənməsi fiziki hərəkətdir, ancaq onun mü­əyyən qadağa bildirməsi cəmiyyətdə təcrübədən yaranmış və vər­dişə çevrilmiş işarədir. İşarə nəyinsə yerində işlənir, nəyisə təmsil edir, ancaq o, predmetin və ya hadisənin özü deyildir.

Bu yanaşmadan çıxış edərək dil işarələrinə belə tərif verə bilərik: