F. H. Zeynalov

VI.6. İşarə–simvollar təbii və süni

semiotikalarda

İşarələnənlə işarələyən arasında təbii motivləşmə olmayan işarələr heyvanlarda olmur. İnsanlarda isə hətta mimika və jestlərdə də şərti işarələr vardır: a) başın təmiz qırxılması (reduksiya şəklində şlyapanı qaldırmaq, əlini papağına toxundurmaq, yavaşca əlini qaldırmaq və s.); b) hörmət əlaməti olaraq ayağa qalxmaq, görü­şən­də öpüşmək və s.; c) alqış və fit (Azərbaycanda cavan, qəşəng qızlar keçərkən oğlanlar fit çalır; əl çalmaqla çıxışçıya mane olmaq); ç) etiraz olaraq üç barmağın birləşməsi və s.

Davranış semiotikasında. Ziyafət və dəfndə məclis, protokola görə geyinmək (qalustuklu, restoran, sağ və ya sol əldə üzük); yeməklər (boyadılmış yumurta, ziyafətdə badə-badəyə vurmaq, ancaq yasda olmaz, pominkada rəngli içki də olmaz).

Təbii dildə işarə-simvollar daha çoxdur.

İncəsənətdə: qədim misirlilərdə kişi fiqurları şərti pozalarda olurdu. İncəsənətin tarixi oxşarlıqla (ikonlıuluq) şərtiliyin (sinkod­luğun) mübarizəsidir. Bir çox süni işarə sistemlərində, fizika-riyaziy­yatda, kimyada, şahmat və musiqidə işarə- simvollar daha çoxdur. Coğrafi xəritədə çox az işlənir (meridian və paralellər, ölkələrin rəngləri, mədənlərin yeri və s.).

Dil işarələrinin konvensional təbiəti: işarə ilə onu işlədən arasında bir konvensiya var (şərtilik, razılaşma). Mənasız səslər məna ifadə edirlər. Bu belə baş verir: həmsöhbətlər hər hansı bir səsə müəyyən bir məna verirlər və onu yaddaşlarında saxlayırlar; sonra onlar hər dəfə həmin mənanı öz danışıq aktlarında gözləyib ona əməl edirlər. Bu artıq anlam deməkdir. Həm filogenez, həm də ontonogezdə işarəyə konvensional münasibət dil şüurunun yetkinliyi deməkdir. Deyirlər, ilkin münasibət qeyri-konvensional olub, guya ad şərti yox, vacib hissə olub. Yəni ritual adı çağıranda gərək o çağırılanın özü iştirak etsin, əks halda ulu qüvəllər təhqir olunmuş hesab olunurdu. J.Piaje göstərir ki, uşaqlar yalnız 10 yaşında adla əşya arasında əlaqənin şərti, ixtiyari olduğunu dərk edir. L.S.Viqotckinin (1896-1934) misalları yada düşür: inək ona görə inək adlanır ki, onun buynuzları var, dana ona görə dana adlanır ki, onun buynuzları balacadır. Avtomobil ona görə belə adlanır ki, o heç bir heyvana oxşamır.

Dil işarə-simvollarının ikinci (sistemdaxili) motivliyi. Dil işarələrinin çoxunun, qeyri-tipik və indeksal və ikonik işarələrdən başqa işarələyənlə işarələnən arasında təbii, ilkin motivli əlaqəsi yoxdur. /Su/, /duz/, /əl/ və s. işarə simvollarının iki tərəfi arasında əlaqəni açmaq olmur.

Ancaq düzəltmə sözlərdə ikinci əlaqəni müəyyən etmək olur: /Sulu/, /sucaq/, /sualtı/, /suüstü/ və s. sözlərdə bu əlaqə aydın görünür. /Sualtı/ suyun altında olan deməkdir və s.

Mineral sularda da ilkin məna ilə bağlılıq var.

Düzəltmə sözlərin sayı müxtəlif dillərdə müxtəlfdir. Rus d. leksikonun 66 %-i, fransız d. 68 %-i, Vyetnam d-də 31 %-i, yeni ingilis d.-də 65 %-i, Çin dilində isə əksəriyyəti düzəltmə sözlərdir.¹⁵

İkincisi (sistemdaxili və sistemlərarası) motivli qeyri-dil işarələridir.

Gerb, emblem, medal, dövlət bayraqları bu cür işarələrdir. Bunlarla heraldika məşğul olur. Qırmızı xaç 1863-cü ildə iki isveç­rəli tərəfindən yaradılıb, onlar emblemi təklif ediblər: . O da İsveçrə Konfederasiyasının gerbi və bayrağıdır, qırmızı fonda ağ xaç. 1864-cü ildə Cenevrə konvensiyasını 28 dövlət imzalamışdı və bununla İsveçrənin gerbini qəbul etmişdi, neytral ölkənin sülhsevər­liyini. Türkiyə Cenevrə konvensiyasına 1865-ci ildə qol çəkib, ancaq 10 ildən sonra qırmızı xaçı qəbul etməkdən imtina edib, çünki xaç xristianlığa əsaslanır. Bunun əvəzinə o, qızıl ayparanı qəbul edib (deyirlər ki, guya bu islam simvolikasıdır, hardadır orada bu simvolika – F.V.). Qırmızı xaç tədricən Türkiyə ilə razılaşmağa baş­la­yıb. Sovetlərin vaxtında onların ikisi birləşdirildi. Unifor­malarda sistemdaxili motivləşmə güclüdür. Hərbidə, riyazi simvolikada bu geniş yayılıb: /+, –, =/ və s.

Bəzən xəritələrdə əlvan metalların baş hərfləri göstərilir. M (marqanes) və s. H₂O (su) latın sözlərinin baş hərflərindən götü­rü­lüb.

Motivləşmiş işarələr asan və sərfəlidir. İnsanlar işarələrin motivləşməsinə üstünlük verirlər. Onlar anlaşıqlı olur və başqa təsəvvürləri tez oyadır, onlarda özünü açma gücü vardır.

Çinli uşaq 1-ci 50 ieroqlifi rus uşağının 30 qrafemi öyrən­məsindən tez mənimsəyir.

Uşaq Ş-nı şkafa, T-ni çəkicə, P-ni bayrağa oxşadır. Özü mo­tivlik yaradır. Sonralar bunlar ona lazım gəlmir.

İnsanlar düzəltmə sözlərə bu cür yanaşırlar. Uşaq yeni öyrəndiyi sözü tanıdığı sözlə bağlamağa çalışır. Rus uşağı /vazelinə/ /mazelin/, /perçatkaya/ /palçatki/ deyir. Çünki birincinin sürtmək, ikincinin isə ələ geymək üçün olduğunu bilir.

Bu cür motivləşmə uşağın dil öyrənməsinə təkan verən haldır. Motivli sözləri yadda saxlamaq asandır. Ancaq bu o demək deyil ki, insan qeyri-motivli sözləri yadda saxlaya bilmir. Danışıq ontogenezi onunla izah olunur ki, iki dilin öyrənilməsi sürəti və uğuru motivli sözlərin xüsusi çəkisindən asılı olmur. Fonoloji yazıda ikinci (sistemdaxili) motivləşmə çoxdur. Motivli sözlərin xüsusi çəkisi belə dillərdə düzəltmə sözlərin faizinə uyğun gəlir.

Hieroglifli dillərdə isə nisbəti müəyyənləşdirmək olmur. Bu dillərdə hieroqlifləri konkret predmetlərlə bağlı olanda (adam, ağac və s.) asan öyrənirlər, ancaq mücərrəd sözlərdə bu mümkün olmur (eşq, nifrət və s.). Belə hallarda yeni yaranan hieroqliflər əvvəlkilərdən düzəlmiş kimi düşünülür. Məs., /işarə/ insanın döşündə tatuirovka. Çin kitablarında birinci hieroqlifləri yadda saxlamağı tövsiyə edirlər (bax: cədvəl).
hazırda  əvvəl

  λ

ƿ

Ω arə _x
Göründüyü kimi, hieroqliflərin əsasında adam hieroqlifi durur. Çinlilər öz mühafizəkar hieroqliflərinə əsaslanaraq əsrlər öncə yazılımış mətnləri başa düşürlər, qabaqlar necə yazırdılarsa, indi də o cür yazırlar.

Ancaq əhalinin 90 %-i savadsızdır. Bunu başa düşərək Vyetnamda (1918), Şimali Koreyada (1947), Cənubi Koreyada (1973) və qismən də Yaponiyada (1996) səsli yazıya keçdilər. Ancaq bu qədim mədəniyyətdən imtina deməkdir. Yəqin gec-tez Çin də fonoqrafik yazıya keçəcək.

İkonik semiotikada indeks işarələrinə söykənən semiotikanın gələcəyi yoxdur. İnsan üçün geniş mövzu bolluğu vacibdir. Onlar informasiya genişliyinə malik deyil, həm də məlumatın göndərilməsi və qəbulu baxımından yaranır, fonoloji yazıdakı kimi.

Lakin hər dildə işarələr – indekslər ikonik işarələr vacibdir. Ancaq hər bir dildə ilkin motivli olmayan işarə-simvollar var. Hər bir dildə ikinci motivli işarələr də var (düzəltmə sözlər).

Bəzi dillərdə sözlərin çoxu ikinci motivlidir, düzəltmədir (fransız, alman, ingilis və s.).

Bəzi dillərdə sözlərin çoxunda heç bir motivlilik yoxdur (məs., vyetnam dilində düzəltmə söz yoxdur).

İnsanların paltarlarında 100 ikon, simvol, ikinci struktur motivli işarə-simvol, ikinci məna motivli işarə-simvol var. Dində və incəsənətdə ilkin motivasiyası olmayan işarə-simvollar 100, o biriləri isə 1000-dir. İkonlar isə 10000-dir. Təbbi dildə birinci motivi olmayan, işarə-simvol 100, ikinci struktur motivli 610 və semantik ikinci motivli işarə-simvol qeydə alınıb. Riyazi simvolikada motivi olmayan 100, ikinci struktur motivli isə 60 işarə sistemi var. Coğrafi xəritədə ikonlar 100, o biri işarələr isə 20+20-10-dur, yol hərəkəti qaydalarında bu belədir: 10-50-50-50.¹⁶ Bioloji semiotikada heyvanlarda işarə-indeks 100-dür, o birilər isə sıfır. Bunlar nisbi göstəricilərdir. Bu kafisentlər müqayisə üçündür.

İnsan şüuru məhz bu işarə-konvensiyalara görə min illərdir ki, dünyanı dərk edərək təsvir edir.

VI.7. Düzəltmə və mürəkkəb işarələr

Düzəltmə işarələr adi işarənin ifadə və məzmun planında dəyişiklik vasitəsilə yaranır. Mürəkkəb işarələr isə adi işarələrin birləşməsi nəticəsində düzəlir. Beləliklə, mürəkkəb işarələrdə mənaların cəmi yox, yeni məna əmələ gəlir. Birinci növ işarə ikinci növ işarə ilə birləşib 3-cü dərəcəli işarə əmələ gətirir. Özü də işarə yaranmasının müxtəlif istiqamətləri mövcuddur. Jest şəkil doğura bilər, sonra isə yeni şəklin məzmunu yaranar.

Tarix boyu semiotik kontinumun sıxlığı artır.

1. Vizual işarə. Xaçın təsviri Avstraliyada və Kolumbaqədərki Amerikada günəşin simvolu (xətlərin kəsişməsi işığı və günəş dairəsinin hərəkətini bildirir);

2. Artefakt. Xaç müsbət işarə kimi tarixi artefaktla üst-üstə düşür. Qədim Romada və Misirdə üstünə taxta qoyulmuş dirək çarmıxa çəkilməni bildirirdi;

3. Sözlü işarə. Romalılarda “Xaç” əzab, iztirab və quldur demək idi;

4. Konseptual işarə-simvol; xristianlarda insanın çarmıxa çəkilməsi əsas simvoldur;

5. Ritual işarə. Əlin hərəkətilə xaç göstərirlər;

6. Ritual jest. Kilsədən çıxanda, müəyyən vaxtlarda xaç çəkirlər;

7. Xaç döşə taxılır;

8. İsveçrəlilərin bayrağında xaç simvol kimi işlənib;

9. Kilsədə İsanın çarmıxa çəkilməsini yad edən mərasim;

10. Müxtəlif düzəltmələr. Rus d-də /kрeстьяне/ əhalinin xaçı qəbul edən hissəsi; 11. Xaçla yürüş, and içmə və s.

Ən qədim rituallarda işarə fiziki hərəkəti göstərirdi. Burada semiotik təbiətli komponent var: 1) Ritual (simvolik) hərəkət; 2. Mifoloji təsəvvür; 3. Söz formaları. Filogenezdə ritual hərəkət mifoloji təsəvvürü və danışığı formalaşdıran ilk semiotik prosesdir. Bəşər tarixində simvolik hərəkət dili sözlü dilin əsasını təşkil edib.

Ritual elementlərinin primatların və həşəratların hərəkətində müşahidə olunması bu fikri təsdiq edir. İkincisi, arxaik mədəniy­yət­lə­rin tədqiqatçılarına qədim qeyri-verbal (yəni sözsüz) rituallar bəl­lidir. Üçüncüsü, qədim xalqların mifologiyasında və folklorunda on­lara rast gəlmək olur. And içmə sözlü ritual akta misal ola bilər. Lakin başlanğıcda söz yox, bədən hərəkəti və jest olub. Qədim xalq­lar and içəndə əllərini müqqədəs şeyə vurmağa çalışırdılar. Elə indi də (çörəyə, Qurana və s.). İndi bayrağı öpmək, silahla torpağa əyil­mək o zamandan qalmadır: Əl ürəyin üstündə həqiqəti demək rəm­zi­dir.