F. H. Zeynalov

leksik mənası elmi-fəlsəfi izahı

a) bütün canlıların ağzında a) müəyyən elementlərdən

xüsusi kütləsi olan ət parçası ibarət sistem və struktur

münasibətlərinin məcmusu

b) yazıçı və şairin dili b) paradiqmatik və

sintaqmatik əlaqələrin məcmusu

c) insan dili (ünsiyyət c) kompetensiya və

vasitəsi kimi) performansdır

ç) heyvanların dili (bioloji ç) dil işarələr sistemidir

ünsiyyət vasitəsi)

d) onun dili qüsurludur d) dil erqon deyil, energeyadır və s.

e) o, beş dil bilir

ə) dil cəmiyyətdə mühüm rol

oynayır və s.

Söz çoxmənalıdır. Terminlər isə vahidmənalılığa can atır. Yaxşı termin əvəzolunmazdır, leksik variantlar var. Sözün leksik mənasında əyani-hissi təsəvvür güclüdür, anlayış kimi obyekti bütövlükdə əks etdirir. Terminlərdə abstrakt düşüncə, ümumiləş­dir­mə daha güclüdür. Leksik mənada nəzərə çarpan əlamətlər qaba­rıq­dır. Termin isə mahiyyəti və ontoloji cəhəti göstərir. Adi və elm sahəsində işlənməsi xeyli fərqlidir. L.V.Şerba (1880-1944) yazırdı: “Düz (xətt) həndəsədə iki nöqtə arasındakı ən yaxın məsafə kimi müəyyən edilir. Ancaq ədəbi dildə bu, yəqin ki, belə deyil. Mən düşünürəm ki, biz məişətdə düz deyəndə nə sağa, nə sola (həmçinin nə yuxarı, nə aşağı) əyilməyən xətti adlandırırıq Ð…> Bizim düz, sağa, sola naşı anlayışlarımızın əsasında düşünürəm ki, biz qabağa baxanda baxışımızın xətti durur.”²⁰

Leksik mənalarda çalarlıq (konnotasiya) var. Terminlərdə isə bu olmur.

Küydən xilas olma, dəqiqlik və işlənmədə rahatlıqdır.

Məzmun planının küydən qorunma (kodun və kanalın maneyə davamlılığı) informasiyanın kodlaşmasında izafilikdə müəyyən edilir. İkincisi, göndərilən məlumatın etibarlılığı ondakı yayınmanın minumumluğu və ya heç olmaması ilə müəyyənləşir.

Məlumatın açılması onu göndərənin niyyətinə adekvat olmalıdır. 3-cüsü məlumatın verilməsi və alınması onu işlədənlər üçün rahat olmalıdır. Kodlaşmanın izafiliyi və kodun, kanalın küyə (maneəyə) davamlılığı, deyildiyi kimi, izafiliklə müəyyən edilir. Başqa sözlə göndərilən məlumatda “artıq” işarələr olur. Məhsulu bükürlər ki, dağılmasın, açara brelok taxırlar ki, itməsin. Qapı bre­lokla açılmır ki, o açarı müşayiət edir, informasiyanı təkrar və ya ona kömək edir. Hazırda maşın qapıları, mehmanxana otaqları elek­tron açarla açılır, ancaq açarsız bağlanır. Ərəb rəqəmlərində vergülü sola və sağa keçirməklə rəqəmlərin mənası 10 dəfə artır və ya azalır: 126,57. Pulu alanda həm rəqəmlə, həm də yazı ilə göstərilir. 6 rəqəmli sayı tapmaq olmur, ancaq sözün yazısı onu bütövlükdə tanı­mağa kömək edir. /tkr/ samitlərlə sözün /təkər/ olduğunu tapmaq olar: /qar/ fonem ardıcıllığına hansı saitləri artırsaq yeni söz yaranar: /gar+ı/, /gar+a/. Deməli, bu /gar/ fonem birləşməsinə /o, ø, y, i, ə, e/ saitləri artırıla bilməz. Bu, fonemin işlənməsi ehtimalını müəyyənləşdirməkdə mühüm rol oynayır.

Bəzi dillərdə (rus, alman) dildəki təkrar forma bütöv strukturu bərpa etməyə imkan verir. Məs., /вижу большого … (mütləq canlı kişi cinsli söz olmalıdır) (человека, ребенка və s.), (yoxsa/ большой... kişi cinsli cansız, qadın cinsində olsaydı/... большую/ olardı və s.

Statistik hesablamalar göstərir ki, yazılı məlumat müxtəlif dillərdə eyni dərəcədə izafıdır: 60-70% (üslubi dəyərləndirmə başqa şeydi, izafilik deyil, o, danışığın qüsuru kimi göstərilə bilər: sentyabr ayında, yaxşı-yaxşı fikirləş və s.). İzafiliyə fonem və qrafemlərin danışıqda müxtəlif tezlikdə işlənməsi səbəb olur. Bədii əsərlər, özü də poetik, qəzetdən az öncəgörüləndir.

İnformasiya nəzəriyyəsində konkret məlumat növlərində iza­filiyin hesablanması çox vacib məsələdir (müxtəlif şəkillər, çer­tyoj, kart, fototeleqram, televiziya görüntüləri). Süni semiotika­larda iza­filik azdır. Ancaq informasiyanın verilməsində izafilik maneənin dəfni vasitəsi kimi başa düşülür. Məlumata əlavə yoxlayıcı rəqəmlər verilir.

Qəbul edilən informasiyada koddan sapmanın olmaması kodun etibarlığı deməkdir. Şərti olaraq buna semiotikanın “dəqiqliyi” de­yilir. Bu da subyektdən asılıdır. Adresat mənası dəqiqliklə gön­də­rilən informasiyanı qəbul edir. Sapma pis bilmək, pis xətt, yor­ğun­luq kimi subyektiv amillərlə yanaşı kağızın yaxşı olmaması, çapın ağlığı və s. kimi obyektiv amillərdən də asılıdır. Kodun dəqiqliyi kanalın etibarlığı (pis eşidilən (görmə), ötürücülük qabiliyyəti, göndərənin və qəbuledənin danışığında, qulağında defekt və s. Süni dillərdə dəqiqlik daha çoxdur. Birin-birə münasibəti olan semioti­ka­larda (riyazi formada, terminlərdə) dəqiqlik yüksəkdir.

Təbii dildə çoxmənalı sinonimlik izafiliyi qüvvətləndirir, variativlikdə çeviklik, elastiklik, differansiasiya var.

Ünsiyyətdə əsas problemi çoxmənalılıq yaratmır. Məs., – saat 6-da gələrsən (Bu həm axşam, həm də səhər ola bilər). Ona görə ünsiyyət dəqiqləşdirilir: saat 6-da axşam, ya səhər? - əlbəttə, axşam. Ünsiyyət uğursuzluğu leksik çoxmənallığı ilə də ola bilər. Bu həmsöhbətlərdən birinin sözün semantikasını bilməməsilə də bağlı ola bilər. Əsas ünsiyyət uğursuzluğu kommunikativ niyyəti və praq­ma­tik aspekti bilməməzlikdən irəli gəlir. Ciddi ünsiyyət uğur­suzluğu isə psixoloji əsasa malikdir.²¹

Kommunikativ uğursuzluğa dilxarici amillər də təsir edir (səs-küy, musiqi, kifayət qədər dili bilməmək, subyektiv və s.). Ancaq anlamağa üç şərt kömək edir: presuppozisiya, insanın informasiyanı qəbul etmək bacarığı, bir də izafilik.

Ancaq qəbuletmədə açmanın çətinliyi əsasən qeyri-verbal incəsənət əsərlərində (musiqi və arxitektura), mifik, poetik, bədii və fəlsəfi mətnlərdə, şərh edəndə zaman və məkan uzaqlığı. Hər halda tam başa düşülməmiş mətnlər çoxdur.