Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

 
4.7.2. ZÜLALLARIN MOLEKUL KÜTLƏSİ 
Müxtəlif zülalların molekul kütlələri bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. 
Yuxarıda göstərildiyi kimi, zülallar qrupuna peptid zəncirində 50-dən artıq 
aminturşu qalığı olan maddələr daxildir. Bu əlamətə görə, ən xırda molekullu 
zülal insulindir. Hormon xassəsinə malik olan bu zülalın molekul zəncirinə 51 
aminturşu qalığı daxildir, molekul kütləsi isə 6000-ə yaxındır. Zülalların 
molekul kütləsi 1 
mln
və daha artıq olan növləri də vardır. Bir sıra zülal 

---

157 
molekulları nisbi kütləsi 6 minlə 100 min arasında (və ya daha artıq) olan 
polipeptid zəncirlərinin aqreqatlarından ibarətdir.
Zülalların molekul kütlələrinin təyin edilməsi olduqca çətindir. Çünki, 
onların molekul kütləsini xırdamolekullu maddələrin tədqiq edildiyi fiziki 
üsullarla (krioskopiya, ebulioskopiya, məhlulun osmos təzyiqinin dəyişməsinə 
əsaslanan üsul) müəyyənləşdirmək mümkün deyil. İrimolekullu maddələr olan 
zülalların ən qatı məhlullarının da molyar konsentrasiyası çox yüksək olmur. 
Buna görə, onların molekul kütlələrini məhlulun donma temperaturunun 
fərqinə əsaslanan üsulla (krioskopiya üsulu) müəyyənləşdirmək mümkün deyil. 
Məhlulun qaynama temperaturuna əsaslanan üsulu (ebulioskopiya) tətbiq 
etmək isə daha çətindir. Çünki zülalların əksəriyyəti suyun qaynama tempera-
turundan xeyli aşağı temperaturda denaturasiyaya uğrayır (laxtalanır). 
Yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, zülalların molekul kütləsini 
müəyyənləşdirmək üçün başqa üsullar təklif edilmişdir. Müasir dövrdə öz 
əvvəlki əhəmiyyətini itirmiş (yalnız tarixi əhəmiyyət kəsb edən) belə üsul-
lardan biri zülalın tərkibində olan metalların miqdarına əsaslanırdı və minimal 
molekul kütləsini təyin etmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilirdi:
мигдары
 
фаизля
 
металын
олан
 
тяркибиндя
 
Зцлалын
100
кцтляси
 
атом
 
металын
олан
 
тяркибиндя
 
Зцлалын







=
.
.
K
M
Hemoqlobinin tərkibində 0,355% dəmir olduğunu nəzərə alsaq, bu üsul 
vasitəsilə aparılan hesablama zamanı onun molekul kütləsinin 16700-ə bərabər 
olduğu haqqında nəticə çıxara bilərik: 
16700
355
,
0
100
85
,
55
=

Lakin sonralar təklif edilən daha etibarlı tədqiqat üsullarının tətbiqi 
sayəsində aydın olmuşdur ki, hemoqlobinin molekul kütləsi yuxarıdakı üsulla 
hesablamadan alınan nəticədən təxminən 4 dəfə artıqdır (64450). Buradan 
aydın olur ki, hemoqlobin molekulu hər birinin tərkibinə 1 ədəd dəmir atomu 
daxil olan 4 submolekulyar vahiddən (protomerdən) ibarətdir. 
Zülalların molekul kütləsini müəyyənləşdirmək üçün 1925-ci ildə İsveç 
alimi T.Svedberq yeni bir üsul təklif etmişdir. 
Sedimentasion analiz
adlanan bu 
üsul irimolekullu maddə molekullarını ultrasentrifuqada çox yüksək sürətlə 
(80000 dövr/dəq. və daha artıq) fırlatdıqda, onların hissəciklərinin forma və 
kütlələrindən asılı olaraq, müxtəlif sürətlə hərəkət etməsinə əsaslanır. Sedimen-
tasiya sürətini təyin etmək üçün həlledicinin və zülalın optik xassələrini qeyd 
edən xüsusi cihazdan istifadə edilir. Zülal hissəciklərinin sedimentasiya əmsalı 
onların kütləsindən və formasından asılıdır. Sedimentasiya əmsalı (S) aşağıdakı 
düsturla hesablanır: 
r
v
S

=
2


---

158 
Burada 

–
həlledici ilə zülalın sərhədinin dəyişmə sürətini (sm/san. ilə),

– sentrifuqanın hərəkətinin bucaq sürətini (rad/san-lərlə), r isə fırlanma 
radiusunu (sentrifuqanın mərkəzindən içərisində məhlul olan sınaq şüşəsinin 
yerləşdirildiyi “yuvacığın” mərkəzinə qədər olan məsafəni (santimetrlərlə) 
ifadə edir. Sedimentasiya sürəti saniyələrlə ifadə edilir. Bu göstəricini ifadə 
edən 1

10
-13
saniyəlik müddət 1 sedimentasiya vahidi hesab edilir; sedimen-
tasiya vahidinə Svedberqin adı verilmişdir. Sedimentasiya əmsalı müəyyənləş-
dirildikdən sonra məhlulda olan zülalın molekul kütləsi (M) digər göstəricilərə 
(həlledicinin və zülalın sıxlığı, diffuziya əmsalı, zülal molekulunun həcmi və 
s.) görə aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablanır: 
M =
)
1
(

V
D
S
T
R
−


Burada 
R
–
qaz sabiti [erq/(mol.dərəcə)]; 
T
–
mütləq temperatur (Kelvin 
şkalası üzrə); 
S
–
sedimentasiya sürəti;

 
–
həlledicinin sıxlığı; 
V
–
zülal mo-
lekulunun parsial xüsusi həcmi; 
D
isə diffuziya əmsalıdır. 
Son vaxtlarda zülalların molekul kütləsini müəyyənləşdirmək üçün nis-
bətən sadə üsullardan istifadə edilir. Bu üsullar xromatoqrafiya və elektroforez 
vasitəsilə aparılan tədqiqata əsaslanır. Sedimentasion analiz üsulundan fərqli 
olaraq, xromatoqrafiya və elektroforez üsulları az vaxt tələb edir və onları 
aparmaq üçün çox qiymətli cihazlara ehtiyac yoxdur. 
Yuxarıda adı çəkilən tədqiqat üsullarının hər birinin özünəməxsus mənfi 
cəhətləri vardır. Buna görə dəqiq nəticə almaq üçün çox vaxt bu üsullardan 
birlikdə istifadə etmək lazım gəlir.