Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

Monosaxaridlərin molekul strukturunun
düzxətli karbon atomları zən-
cirindən və yan radikallardan ibarət olan formulunu 1906-cı ildə E.Fişer təklif 
etmişdir. Bu formullar monosaxaridlərin stereoizomer formalarının və ümumi 
xassələrinin nümayiş etdirilməsi üçün əlverişlidir. Lakin monosaxaridlərin 
düzxətli molekul strukturları onlara aid olan bəzi reaksiyaları və m u t o r o t a- 
s i y a hadisəsini özündə əks etdirmir.
M u t o r o t a s i y a h a d i s ə s i dedikdə, məhlul halında saxlanan 
monosaxaridin optik fəallığının tədricən dəyişməsi nəzərdə tutulur. Məsələn, 
təzə hazırlanmış qlükoza məhlulu polyarizasiya müstəvisinin istiqamətini 
+112,2
o
dəyişdirdiyi halda, uzun müddət saxlanmış həmin məhlulun xüsusi 
fırlatma göstəricisi +52,5
o
-yə enir. Ümumiyyətlə, d(+)-qlükozanın xüsusi 
fırlatma göstəricisi +130
o
və +19
o
olan iki forması aşkar edilmişdir. Muto-
rotasiya hadisəsi isə bu formaların qarşılıqlı surətdə bir-birinə çevrilməsi ilə 
izah edilir; 1870-ci ildə A.A.Kolli belə bir fərziyyə irəli sürmüşdür ki, qlüko-
zanın açıq strukturundan başqa, qapalı (tsiklik) strukturu da ola bilər. 1883-cü 

---

32 
ildə B.Tollens A.Kollinin nəzəriyyəsini təcrübələrlə əsaslandırmışdır. Bu 
nəzəriyyə aldehidlərin spirtlərlə aşağıdakı tənlik üzrə reaksiyaya girərək 
yarımasetal əmələ gətirməsi hadisəsinə əsaslanır. 
Monosaxaridlərin hər bir molekulunda həm karbonil (C=O), həm də 
hidroksil (-OH) qrupları olduğuna görə, onlarda yuxarıda göstərilən reaksiya 1 
molekul daxilində də baş verə bilər.
Qlükozanın tsiklik formasının molekulunda aldehid formadan fərqli 
olaraq, 5 asimmetrik karbon atomu vardır. Onun molekulunun tsiklik yarım-
asetal formaya çevrilməsi zamanı baş 
verən dəyişiklik polyarizasiya müstəvi-
sinin fırlanma bucağının dəyişməsini 
izah etməyə imkan verir. Bu proses za-
manı qlükoza molekulunda əmələ gələn 
əlavə asimmetrik mərkəz 2 yeni izome-
rin, yəni -

və 

-izomerlərin əmələ gəl-
məsinə səbəb olur. Belə izomerlərin 
fərqli cəhətləri monosaxaridin karbonil 
qrupu ilə əlaqədar olduğuna görə, onlara
a n o m e r l ə r deyilir (yunanca 
–
“
ano”-“yuxarı tərəf” sözündən), çünki 
adətən monosaxarid molekulunun struk-
tur formullarının karbonil qrupu olan 
hissəsi yuxarı tərəfdə yazılır. Beləliklə, 

-
və 

-izomerlərin strukturunda birinci 
karbon atomu ilə birləşən hidrogen 
atomlarının və yarımasetal hidroksil qru-
punun fəza konfiqurasiyası bir-birindən 

---

33 
fərqlənir. Buna görə məhlulda qlükozanın (və digər monosaxaridlərin) qar-
şılıqlı surətdə bir-birinə çevrilə bilən 3 forması ola bilər. Anomerlərin 

-
və ya 

-qrupuna aid olduğunu yarımasetal hidroksili ilə molekulda olan sonuncu 
asimmetrik karbon atomuna birləşmiş hidroksil qrupunun fəzadakı mövqeyinə 
görə müəyyənləşdirirlər. Onlar molekul zəncirinin bir tərəfində (sis-
vəziyyətdə) olduqda monosaxarid 

-izomerlər qrupuna, müxtəlif tərəflərdə 
(trans-vəziyyətdə) yerləşdikdə isə 

-izomerlər qrupuna aid edilir. Anomerlərin 
əmələ gəlməsində iştirak edən karbon atomları 
–
yarımasetal (ketozalarda 
yarımketal) və ya anomer karbon atomları, əmələ gələn hidroksil qrupları isə 
yarımasetal və ya qlikozid hidroksilləri adlanır.
N.N.Xeuors monosaxaridlərin tsiklik strukturlarını təsvir etmək üçün nis-
bətən əlverişli olan üsul təklif etmişdir. Onun 
təklifinə görə, struktur düsturlarının tsiklik 
hissəsində karbon atomları yazılmır və 
monosaxaridin molekul strukturu şərti olaraq, 
yastı formada təsvir edilir; karbon zəncirinin 
müşahidəçiyə yaxın tərəfdə yerləşən (qabarıq) 
hissəsi qalın xətlə işarə edilir; hidroksil 
qrupları isə müvafiq karbon atomunun 
konfiqurasiyasından asılı olaraq, molekulun 
səthindən ya yuxarıda, ya da aşağıda yazılır. 
Monosaxaridlər yarımasetal strukturunun əmələ gəlməsində hansı karbon 
atomlarının iştirak etdiyindən asılı olaraq, altıüzvlü və beşüzvlü tsiklik formalar 
törədə bilirlər. Bunlardan birincisi altıüzvlü tsiklik efir olan piranın, ikincisi isə 
beşüzvlü tsiklik efir olan furanın strukturuna oxşayır. Buna görə, həmin 
formalara 
piranoz
və 
furanoz
formalar deyilir.
Xeuors üsulu üzrə struktur formulları yazıldıqda 1-ci karbon atomu ilə ra-
bitədə olan hidroksil qrupu 

-formalı molekul üçün tsiklik müstəvinin aşa-
ğısında, 

-forma üçün yuxarı tərəfində yazılır. 
Adətən pentozaların əksəriyyəti furanoz struktura malik olur. Heksozalar 
həm piranoz, həm də furanoz formada ola bilir. Lakin bunlar arasında piranoz 
formanın sayı üstünlük təşkil edir. Ümumiyyətlə, kristal vəziyyətdə olan şəkərlər 
tsiklik yarımasetal strukturuna malikdir. Sulu məhlulda isə onlar müxtəlif 
tautomer formada olur. Məsələn, qlükozanın sulu məhlulunda 2 növ piranoz (

- 
və 

-), 2 növ furanoz (

-
və 

-) forma və atsiklik qlükoza molekulları olur və bu 
formaların hamısı atsiklik forma (okso-forma) vasitəsilə qarşılıqlı surətdə bir-
birinə çevrilə bilir (sxem 2.1.). 
Qlükoza sulu məhlullarda əsasən 

- və 

-qlükopiranoz formada olur; onun 

- və 

-qlükofuranoz forması nisbətən az, aldehid forması (okso-forma) isə 
daha az 
–
yalnız 1%-ə qədər ola bilər. Sərbəst şəkildə isə qlükozanın yalnız 

- 
və 

-piranoz formalarına rast gəlinir, furanoz və aldehid formaları isə qeyri-
sabit olduqlarına görə sərbəst şəkildə qalmır. 

---

34