GiRİŞ mersiN’İn tariHÇESİ
Yüklə 493,21 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. BÖLÜM 2.1. MANZUM TÜRLER 2.1.1. Türkü
- 2.1.1.3. Silifke’nin Yoğurdu
- 2.1.2.3. Hasta Kadının Ağıdı
- 3. BÖLÜM 3.1. KALIPLAŞMIŞ SÖZLER 3.1.1. Bilmece
1.1.2.14. Gelinli Kaya Çukurova’yı İç Anadolu bölgesine bağlayan sarp kayaların geçit verdiği bir yerde yani Gülek Boğazı’nda geçmiş şöyle bir efsane vardır. Gülek Boğazı’na gelindiğinde boğazın Adana tarafındaki yolun kenarındaki lokantalardan karşı kayalara baktığımızda gelin elbisesi giymiş, insan şekline benzeyen bir taş görürüz. Bunun hikayesi o yörelerce şöyle anlatılır. Ağanın çok güzel olan kızı ağanın çobanına aşık olur. Çobanla ağanın kızı birbirlerini çok severler ve evlenmek için sözleşirler. Civardaki başka bir ağanın oğlu da bu kızı görür ve çok sevdiğini anlar. Babasına bu kızla evlenmek istediğini anlatır. Babası da bu kıza dünürcü gider ve kızı ister. Kızın babası da “Benim kızım senin gibi bir ağanın oğluna layıktır.”diyerek kızını verir. Söz keserler. Söz kesildikten sona ağa kızına: “Bak kızım, seni falan ağanın oğluna verdim. Artık bundan sonra onların helalisin”der. Kız babasına karşı gelmez. Örf ve âdetlerinden dolayı karşı gelse bile affedilmeyeceğini bilir ve sesini çıkaramaz. Sabahleyin sevgilisine haber gönderir. Kendisini kaçırmasını, buradan götürmesini ister. Çoban ile kız buluşurlar. El ele tutuşarak o obadan kaçarlar. Kızının kaçtığını duyan köyün ağası etrafındaki adamlarını toplar, silahlandırır ve onların peşlerine gönderir. “Bulduğunuz yerde vurun, öldürün” talimatını verir. Ağanın adamları bunları takip etmeye başlar. Çobanla kız kaçarlarken karşılarına sarp bir kayalık, bir dağ çıkar. İşte bu dağın olduğu yer şimdiki Gülek Boğazı’nın olduğu yerdir. Arkadan da ağanın adamları onları yani kız ile oğlanı öldürmek için yaklaşmaktadırlar. Arkada ağanın adamları, önünde sarp kayalık ne kaçacak ne de saklanacak bir yerleri vardır. En sonunda ağanın adamları tarafından öldürülmektense intihar etmeyi düşünürler. Ağanın kızı Allah’a yalvarır: “Allah’ım, bizi ya bir taş et, ya bir kuş et! Taş olalım donalım, kuş olalım uçalım” der. Demek ki, Cenâb-ı Allah’ın kabul saatiymiş ki, gelinin bu isteği yerine gelir. Allah, ağanın adamları tarafından vurulmadan gelini bir taş eder. Sevdiği oğlanı ise bir kuş eder. O da uçup gider. Gülek Boğazı’nın Adana tarafına gelindiğinde, gelinliğini giymiş bir kız şeklinde duran kayayı herkes görebilir. DURMUŞ ER
Ulaş köyü hakkında dilden dile dolaşan birçok efsane vardır. Bunlardan bir tanesi de şöyledir: Köyümüz Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde de geçmektedir. Tarihi eski bir köydür. Hatta bazı kayıtlarda kaza olduğu söylenir. Ulaş ismini nasıl aldığını anlatalım: Beylik zamanında burada bulunan bey, evine gelen misafirine izzet-i ikram yapmış. Bu misafirin üzeri tamamıyla silahla donanmış bir şekildeymiş. Bey, misafiri yolcu ettikten sonra kendi hizmetçisine “kısa yoldan git. Misafirin önünü kes. Onu geri getir gel” der. Ulaş yetiş anlamında bir tâbir kullanır. Yani “misafire ulaş, misafire yetiş” demiştir. Bu sözden dolayı köye “Ulaş” köyü denilir olmuştur. Hizmetçi kısa yoldan giderek misafirin önünü keser. Hizmetçinin elinde kırbaç vardır. Halbuki misafirin üzeri çeşitli silahlarla doludur. Hizmetçi kırbaçla misafirin kafasına vurur ve elinden silahlarını alarak geri getirir. “İşte beyim, istediğin misafiri getirdim. Hani ulaş geri getir demiştin.” der. O günden sonra köyümüzün ismi “Ulaş” olarak kalır. ARİF ZEKİ DEMİRCİOĞLU 2. BÖLÜM 2.1. MANZUM TÜRLER 2.1.1. Türkü Sözlü ve yazılı edebiyatımızda duyulan, söylenen veya görülen türküler, atalar sözü, masallar, bilmeceler ve mâniler gibi yaygın mahsüllerdir. Bu mahsüllere Doğu ve Kuzey Türküleri aynı kökten gelen “yır” veya “cır” adını vermişlerdir. Batı Türkleri, Türk kelimesinden doğan ve Türkler’e mahsus ezgi (melodi) mânâsına gelen “türkü”yü kullanmaktadırlar. Bu kelimeden icâdetmek mânâsına gelen “türkü yakmak” deyimi türemiştir. Türküler, umumiyetle herkesin anlayabileceği ortak, sâde ve tabiî bir dilde, hece vezni ile söylenmekte ve yazılmaktadır; aruzla meydana getirilmiş örnekleri vardır. Bâzı ilim adamlarının hece vezni olarak da düşündükleri aruz vezni ve Divan edebiyatı nazım şekilleri ile ortaya konulan bu türkülere: “Divan, Selîs, Semâi, Kalenderî, Satranç ve Vezniâhır” adları verilmektedir. Hece vezni ile yaygın türküler ise mâni ve koşma tiplerine bağlı, muhtelif şekil hususiyetleri gösteren nakaratlı, nakaratsız lirik manzumeler olarak başlangıçta ferdî bir er yaratma eseridir; zamana ve muhite bağlı olarak anonimleşirler Türklerin özünü musiki teşkil eder. Musikisiz güfte düşünülemez. Bununla beraber hece ve aruz vezinleri ile söylenmiş veya yazılmış “türkü” başlıklı bestelenmemiş şiirlere de cönklerle mecmualarda rastlanmaktadır. Halk edebiyatımızın bu zengin mahsullerini konularına, şekillerine ve ezgilerine göre üç şekilde tasnif etmek mümkündür. Oldukça itibari ve izafi karakter taşıyan bu tasnifler arasında beste esasına göre yapılanı daha dayanıklı görünmektedir. Buna göre türkülerimiz “uzun hava” ve “kırık hava” olmak üzere iki kolda toplanmaktadır. Usul ile çalınmayan, her sanatkarın isteğine bağlı, tam bir şekil göstermeyen ve Batı musikisinde mevcut resitatif karşılığı ezgiler “uzun hava” adını almaktadır. Bozlak, Maya, Divan, Egin, Hoyrat, Çukurova, Türkmani, vb. ezgiler bu guruptandır. Ölçüsü ve ritmi belli ezgiler ise “kırık hava” içinde düşünülmektedir. Karadeniz Horonları, Kuzey Doğu Bur’ları ve Batı Anadolu zeybekleri gibi oyunlarda kırık havanın sürekliliği göze çarpar. Türküler,dar bir çevrede, tarikat-tekke mensupları arasında veya bütün millet hayatındaki yayılışı ile geçmişte olduğu gibi bugün ve yarında milli ve beşeri canlılığını devam ettirecek mahsullerdir.*
İndir kavak, indir kavak Kavaktan dökülür uvak Eli kına başı duvak Hoş geldin gelin, hoş geldin Benim oğlana eş geldin Aldım geçtim eşiği Sofrada buldum kaşığı Büyük evin yakışığı Hoş geldin gelin. Hoş geldin Benim oğluma eş geldin İndim kavak yarısına Balta vurdum kurusuna Doğan ayın birisine Hoş geldin gelin, hoş geldin Benim oğluma eş geldin Sılaya bostan ekerler Vakti gelmeden sökerler Gurbete giden kızın Gözüne sürme çekerler Hoş geldin gelin, hoş geldin Benim oğluma eş geldin SALİME TAŞKIN
Yok mu bunun öz anası? Atlar gelir gemini dever Develer gelir camını dever Kız anam kınan kuru muydu? Kızlara emir böyle buyrulmuş. Nar ağacı dagım dagım7 Gül ağacı dogum dogum Gelin arkadaşlar ayrılalım Alışalım ayrılık var bugün Kız anam kınan kuru muydu? Kızlara emir böyle buyrulmuş. ELİFE DEMİRCİOĞLU
Bir kız sana yük müyüdü? Körolası emmilerim, Hiç oğlunuz yok muyudu? Kız anası, kız anası Hani bunun öz anası Yazıya bostan ekerler Kökünü deste çekerler Gurbet ele giden kızın Gözüne sürme çekerler Kız anası, kız anası Çağır gelsin öz anası Elimi yuduğum arklar Belimi verdiğim dutlar Aha bindim gidiyorum Silip süpürdüğüm otlar Kız anası, kız anası Elinde mumlar yanası Gelinci geldi kapıya Dam başıma zindan oldu Gurbet ele varanaça Asbabım üzerimde soldu HATİCE KÜÇÜK
Amman ammaaan Yoğurt gibi ela gözlüm Ayran gibi şirin sözlüm yar yar... Gel sarılıp yatalım Çökelek derisine benzer yüzlüm Sensiz yerde ben bizim evde Oda yan yana Ger Alim heey hey
Acımdan ölsem yemem yayık ayranı Acımdan ölsem yemem yayık ayranı yar yar... İlle Eşmeli ilen bal olsun Koca keçi kavurması Hiç olmazsa üstünde dört parmacık yağ olsun Anadan bellim heey hey.
Boğazına dursun ham çökelek Geli geliver ah sekerek Boğazına dursun ham çökelek Amman Ammaaan Bre eşeğime biner şamlıbeli aşarım Bre eşeğime biner şamlıbeli aşarım Canımı sıkmayın hanımlar İkinizi birden boşarım Yandım Allah’ım yandım iki avradın elinden Küçüğü küçük hele kara domuzun dilinden Ger Alim heey hey. Geli geliver ah sekerek Boğazına dursun ham çökelek Geli geliver ah sekerek Boğazına dursun ham çökelek BÜLENT KİLİT
A’hey
Silifke’nin yoğurdu Ah seni kimler doğurdu Seni doğuran ana bal ile mi doğurdu? Beşiği çamdan Yuvarlanıverdi damdan Keşke sevmez olaydım Usandırdı bu candan
Bağa vardım üzüme Ah çubuk battı gözüme Çubuk seni keserim Yar göründü gözüme Beşiği çamdan Yuvarlanıverdi damdan Keşke sevmez olaydım Usandırdı bu candan BÜLENT KİLİT 2.1.1.4. Keklik Yar yar yar... Nereden gelirsin, Silifke kalesinden Ne gezersin açlık belasından Nerede yattın beyin konağında Hey kekliğim hey Kekliği düz ovada avlarım Kanadını şamdanına bağlarım Şıkıdık mıkıdık şıkıdık mıkıdık oynarım Yar yar yar... Buyurun arkadaşlar davetim var benim Herkes kesesinden yesin içsin Aslı yok yaylasında bin beş yüz koyunum var benim Hey kekliğim hey. Kekliği düz ovada avlarım Kanadını şamdanına bağlarım Şıkıdık mıkıdık şıkıdık mıkıdık oynarım BÜLENT KİLİT 2.1.1.5. Türkmen Kızı Türkmen kızı Türkmen kızı İnek sağar Türkmen kızı Sen allar giy, ben kırmızı Çıkalım dağlar başına Sen gül topla ben nergizi Aman Ayşem yaman Ayşem Dağlar başı duman Ayşem Türkmen kızı Türkmen kızı Yayık yayar Türkmen kızı Sen allar giy, ben kırmızı Çıkalım dağlar başına Sen gül topla, ben nergizi Türkmen kızı Türkmen kızı Hamur yoğurur Türkmen kızı Sen allar giy, ben kırmızı Çıkalım dağlar başına Sen gül topla, ben nergizi Aman Ayşem yaman Ayşem Dağlar başı duman Ayşem BÜLENT KİLİT
İnsanoğlunun ölüm karşısında veya canlı-cansız bir varlığını kaybetme, korku, telaş ve heyecan anındaki üzüntülerini, feryatlarını, isyanlarını, tâlihsizliklerini düzenli düzensiz söz ve ezgilerle ifade eden türkülere Batı Türkçesi’nde umumiyetle “ağıt” adı verilir. Ağıt söyleyen kişi için “ağıtçı” sözü yaygınlaşmış ve “ağıt yaymak” deyimi türemiştir. İslamiyet’ten önceki devirlerde “sagu” deyimi ile karşılanan ve hiç şüphesiz “sığıtmak: ağlamak” fiilinden türemiş ağıta bugün Azerbaycan’da “ağı”, Kerkük Türklerinde “sazlamağ” ve Türkmence’de “ağı” yanında “tavs”, “tavşa” adları verilmektedir. En az Hun Türkleri’nden itibaren ölü gömme ve yug törenlerine bağlı olarak ananesi zamanımıza kadar gelen ağıtlar bir bakıma ölen için söylenmiş medhiye demektir. Ancak zamanla cihânın fâniliği, ömrün kısalığı, ihânet, sadâkatsizlik, gençliğin geçişi, feleğin sitemleri, ayrılık gibi hâl, durum ve tasavvurlar ağıtın mânâ ve mâhiyetini genişletmiş oldu. Bu bakımdan “ağıt”ı Fransızların “elegie” deyiminin hudutları içinde şekilden ziyade mûhteva olarak düşünmek lâzımdır. Ağıtlar, bâzı muhitlerde belli âdet, anane şekil ve usuller içinde söylenmektedir. Meselâ Kazak Türklerinde baş sağlığına gelenlere evin sâhibesi kızı veya gelini “Köris” adı verilen ağıtı hususi bir makamla okurlar. Adana’da ağıtçı, “ölü dehşeti” adı verilen evvelce söylenmiş ağıtların hâfızasında kalan bazı parçalarını söylemekle ağıtına başlar. Bu sözler ölünün niteliklerini belirleyici duygu ve düşünceye girebilmek için bir bakıma prolog olarak kullanılmaktadır. Binboğa Dağları’ndaki Türkmen aşiretlerinde ise ağıtçı, ölünün ortaya konulmuş çamaşırlarını birer birer eline almak suretiyle ağıtını terennüm eder ve çevresine toplanmış kadınların ağlamasını temin eder. Umumiyetle “mâni” ve “koşma” tipi şekiller içinde uzun ve kırık hava adı verilen ezgilerle hece vezni ile söylenen ağıtlarda ölenin ailede ve cemiyette bıraktığı boşluk, birlikte geçen günlerin hatıraları dostluk, iyilik, fazilet, cesâret, düşmanlık, merhamet vb. Temler ifâde edilir. Saz şâirlerinin zaman zaman aruz vezni ile de söyledikleri ve bir kısmı bestesiz olan ağıtlarda türkülerde olduğu gibi müzik birinci planda yer almaktadır. Kadınlar tarafından ücretle veya ücretsiz, irticâlen söylenen ağıtlar, ölenin ruhuna hakaret etmemek, onu methetmek esâsına dayanan lirik eserlerdir.*
Özlüce köyünden Durmuş Ağa adında biri oğlu Ömer’le Çukurova’ya çalışmaya giderler. Pamuk tarlasında çapa yapar, pamuk toplar ve evin istihkâkını temine çalışırlar. Ömer nişanlı imiş. Çukurova’da sıtmaya yakalanıp ölür. Ağıt onun içindir. Yoruldum yola oturdum Felek vurdu ben götürdüm Soyka pantol, soyka ceket Hatçeye hediye getirdim Geriye dönüşünde çocuğun elbiselerini de beraberinde getiriyor. Bizim yayla toplak toplak Kaş kara da gözler aplak Ömer Beyimi aldı da Gönendi mi kara toprak Şıvara oldum şıvara İçmezdim içtim sigara Ömer oğlum can verirken Kolunu vurmuş duvara Er yürüyen göç evleri Aştı tepeyi Kiraz’ı Ne ben aldım ne de kendi Elin aldığı murazı Kuru çayın seli çöker O da boz bulanık akar Kalma orda Ömer oğlum Gözlerine mucuk çöker YILMAZ GÖKSAL
Adamın biri dağa ot biçmeye gider. Akşamdan sigarasını, çakmağını, ekmeğini, suyunu alır. Akşama kadar çalıştıktan sonra bir dalın altına yatar. Gece üç kişi gelir. Düşmanları olacak ki adamın başına taşla vururlar. Sürükleyerek bir odun yığınının üzerine korlar. Tam yakacaklarken yaralı adam kendisine vuranın birinin soyadını haykırır. O sırada Aydınlı Oymağı’nın evleri göçermiş. Tabiî duyarlar. Aydınlılar köye haber verir. Köylüler ekin biçmektedir. Orağı desteye koyan herkes gidip günlerce yaralıyı ararlar. Adamın da kimsesi yoktur. Köyün bekçiliğini yapmaktadır. Nihayet ölüyü bulurlar. Köye haber getireni de bulurlar. Bekçi Ergen’i (ismi Ergen’dir) kimin öldürdüğü sorulur ama Aydınlı söylemez. “Benim bir oğlum var. Düşman sahibi olamam” der. Hakimlerin hakimine havale eder. Hanımı ağlar: Yandım kavruldum kül oldum Dumanım göğe savruldu Bekçi elden gitmiş diye Köyde bir dellâl çağrıldı Doktor tepemi açtı da Yakamdan döküldü kurtlar Bibi sen beni görmedin Üleşimi buldu itler Uşaklar dala yükletti Çektiler engin aşağı Yedi gün dağlarda yattım Gelmedi bibim uşağı Ardımda bir oğlum olsa Kısmet kız yalnız ağlar Düşman başına vurdu da Zelzele ediyor dağlar Yaslan babam oğlu yaslan Karanlık derede seslen Anamın nazlı torunu Ergen değil adı Aslan Veli babam oğlu Veli Bir arşın gelirdi kolu Vallaha sıtkınan diyom Ölsün bu dünyanın eli YILMAZ GÖKSAL
Hastane içinde uzandım yattım Yavrumu beyimi evde bıraktım Ayrılık şerbetini akşamdan tattım Onun için kapanmıyor gözlerim
Doktor gelmiş yaralarım bağlıyor Beyim gelmiş yanı başımda ağlıyor Onun için kapanmıyor gözlerim Yeşil idi tabutumun tahtası Ömrümün son günü bayram haftası Beyime söyleyin her gün ağlasın Onun için kapanmıyor gözlerim ZEYNEP KÖSE
Ankara’yla Silifke’nin arası Her tarafı benim yarimin trafik yarası Nasıl dayansın buna annesiyle babası Ev yaptırdım oturmadan İçine gelin getirmeden Cevabını bitirmeden Nasıl dayansın buna anne baba Ev yaptırdım dört köşeli Önünde güller döşeli Bir yiğit öldü burada Kolları serum şişeli ZEYNEP KÖSE
Erdemli şehrinden okuntu geldi Alim erdeğine buyursun diye Küçük alim geldi büyük gelmedi Ne oldu pehlivanım da diyemiyorum
Güreşçiyi bir tarafa diziyor Alim durmuş kuşağını çözüyor Sen soyunma oğlum da diyemiyorum Yedi kişi yıkmış çıkmış geliyor Nazar olmuş kel keli soluyor Bu dert benim yüreğimi deliyor Ne oldu pehlivanım da diyemiyorum İncedir uzundur a beyaz taşı Tabuda sığmıyor o beyaz başı Kınamayın komşular Allah’ın işi Yitirdim oğlumu da bulamıyorum ARİF CERİT
Sabahınan sabahınan, kahve gelir tabağınan Ömer bacıların kurban kucağında bebeğinen Oy oy babam olur, bacıların öle Ömer kardeş Yolcuların cılga yolu gide gide kavuşuyor Ömer’i vuran Jandarmalar elvanına kavuşuyor Oy oy babam olur, bacıların öle Ömer kardeş
Hükümet bilmez amanı Ben kardeşim yolcu ettim Ot biçimi orak zamanı Oy oy babam olur bacıların öle kardeş Oy oy babam olur bacıların öle kardeş Martininin ucu gümüş bacısının adı Emiş Martinin ucu gümüş bacısının adı Emiş Ankara’dan İsmet Paşa ille Ömer’i vurun demiş Ankara’dan İsmet Paşa ille Ömer’i vurun demiş ARİF CERİT
Anonim Halk Edebiyatı mahsullerinin en yaygın olanlarından biri de ‘Mâni’dir. Düğünlerde, kadın topluluklarında, iş yerlerinde, tarlalarda vb. söylenen mâni umumiyetle hece vezninin 7 veya 8’lisi ile meydana getirilen 4 mısralık manzumelerdir. 4 mısradan az veya çok mısralarla ve hecelerle söylenen mâniler de vardır. Bunlar karşılıklı mâni atışmalarında, “karşı-beri” adı verilen türkülerde, Kuzey Bulgaristan’la Romanya’da yaşayan Gagauz Türkleri’nin eserlerinde dikkati çekmektedir. Mânilerde birinci, ikinci ve dördüncü mısralar kafiyelenir: (a a b a) Bâzı saz ve tekke şairlerinin eserlerinde, meselâ ilâhi, destan ve koşmaların ilk dörtlüklerinde görüldüğü gibi (a b c d), (a a a b) şeklinde kafiyelendirilen mânilere rastlanır. Bu mânilere ‘düz mâni’ adı verilir. Her türlü hayat hâdiseleri arasında, aşk, gurbet, kıskançlık, hasret, kırgınlık, tabiat vb. temleri işleyen mânilerde ilk iki mısra bir bakıma duygu, düşünce ve hayâlin girişini teşkil eder. Dinleyenin veya okuyanın dikkat ve ilgisini çekmeye yarayan bu iki mısrâdan sonra üçüncü ve hususiyle dördüncü mısrâ asıl konuyu vermeye çalışır; nâdir olarak dört mısraın bütün bir duygu, fikir ve hayâlin işlediği görülür. Mânilerin ikinci bir şekli ‘kesik mâni’ veya ‘cinaslı mâni’ adını almaktadır. Mısrâ sayısı ile kafiye düzeni az-çok değişiklik gösteren cinaslı mâniler, umumiyetle ses, tekerleme, mânâ ve cinas hususiyeti gösteren bir kelime grubu halindeki eksik mısra ile başlar; daha çok bu biçimdeki mânilere Azerbaycan Türkleri Bayati, Güney ve Doğu Anadolu bölgelerimizi de Irak Türkleri (Kerkük) ‘hoyrat’ adını vermektedir. Kültür ve medeniyet tabakalarımızın maddi ve mânevî malzemesini aksettiren mâniler tabiî olarak bestesiz veya âşıklar tarafından hususî makamlarla söylenmektedirler. Ferdî eser olarak da bilhassa Irak Türkleri arasında görülen ve konularına göre araştırıcılar tarafından muhtelif şekillerde tasnif edilen mânilerin ilk kaynağı hiç şüphesiz halkın hâfızasıdır. Cönkler, mecmûalar, sözlükler, divânlar, halk hikâyeleri, ramazan nâmeler, mektuplar, bekçi destanları vb. eserler mânilerin yazılı kaynağını teşkil ederler.*
Düş görünce hayra yor Sevda çekmek nasılmış Sen onu çekene sor
(2) Çukurova uşağı İpek bağlar kuşağı Onu bunu dinlemez Çeker vurur bıçağı
Mor koyun güderim Sultan benim olursa Yaylalara giderim (4) İndim nane biçmeye Eğildim su içmeye Ben de senden öğrendim Böyle dalga geçmeyi (5) Karınca toplar darı Bal yapar durmaz arı Sen de bunlara bakıp İbret alsana bari (6) Karyolada yatıyor Yorgan göbek atıyor Çok yaklaşma sevgilim Bıyıkların batıyor (7) Kızın adı Melek’tir Elbisesi yelektir Yakası açık gezmek Sevdalıyım demektir (8) Maydanoz demet demet Yarimin adı Memet Memet benim olursa Ne karışır hükümet
Dağlar kalksın aradan Şu benim sevdiğimi Kavuştursun Yaradan (10) Yayla gülü nedendir Çiçeği kendindendir Hep benim çektiklerim Yârimin derdindendir 2.1.4. Ninni Ninniler, annelerin süt emen çocuklarını uyutmak için ezgi ile söyledikleri manzum veya mensur sözlerdir. Batı Türkçe’sinde bu kelimeye bağlı olarak ‘Neni çalmak, ninni söylemek’ ve ‘uyku getirmek’ deyimleri doğmuştur. Ninniye Kâşgarlı Mahmud ‘balu-balu’, Azeri Türkleri ‘laylay’, Kerküklüler ‘leyley’, Türkmenler ‘hûdi: Allah de’, Özbekler ‘elle’, Kazanlılar ise ‘bişik cırı: beşik türküsü’ adını vermektedirler. Umumiyetle ilk söyleyicilerini tespit edemediğimiz ninnileri, anneden sonra, büyük anne, hala, teyze, abla gibi ailenin diğer şahısları da zaruret hâsıl oldukça terennüm ederler. Ninni, çocuk emzirilip kundaklandıktan sonra, salıncakta, beşikte veya kucakta sallanıp uyutulmaya çalışılırken tizden pese doğru söyleyen bir ezgidir; çocuğun ağlamasının durması veya uyuması ile nihayet bulur. Muhtelif türkü, mâni, ilâhi, destan ezgilerinin yardımı veya irticâlen meydana getirilen ölçücü, ölçüsüz söz ve tekerlemelerle çocuğu oyalayan ninniler, hece vezni ve sâde bir dille söylenirler. Umumiyetle dört mısralık bir bütün teşkil eden ninnilerin sonu bir bakıma nakarat gösteren ‘ninni yavrum ninni’, ‘uyusunda büyüsün ninni’, ‘e, e, e, ey’ vb. sözlerle biter. Ninnilerin konusunu çocuk teşkil eder. Sağlıklı doğmadan gelen sevinç, fizik güzellik, soy-sop, iyi huy, sünnet, öğrenim, nişan, gelin olma, evlenme gibi geleceğe ait dilekler; yalnızlık, gurbette kalan baba, koruyucu melekler, velîler, Hızır vb. madde, tem, motif ve merâsimler ninnilerin muhtevâsında belli başlı unsurlardır. Köy ve şehir hayatımızda canlı olarak yaşayan -arada bir erkeklerin de söylediği- ninniler maddî ve mânevî kültür mirasımızı sinesinde muhâfaza eden lirik mahsullerdir.* Evlerinin önü arpa Kırat gelir dırpa dırpa Benim yavrum hastalanmış Kuru yerde yata yata Yavrum ninni, gülüm ninni Yavrum ninni, gülüm ninni Evlerine varayım mı Kimi gördüm sorayım mı Benim yavrum hastalanmış Nereden hekim bulayım Gülüm ninni, yavrum ninni Gülüm ninni, yavrum ninni HATİCE KÜÇÜK
Bilmeceler, tabiat unsurları ile bu unsurlara bağlı hâdiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eşyayı, akıl, zekâ veya güzellik Nevi’nden mücerret kavramlarla dinî konu ve motifleri vb. kapalı bir şekilde yakın-uzak münâsebetler ve çağrışımlarla düşünce, muhâkeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaşmış sözlerdir. Bu sözler bir takım eğlence, lügaz, muammâ ve bulmacalarda da görülen ve dinleyiciye sorulunca ondan halli istenen ‘bil bakalım’ veya ‘ol nedir ki’ ifadelerinin bir bakıma geniş târifidir. İlk çağlardan zamanımıza kadar bir çok milletlerin halk ve aydın çevreleri ile çocuk topluluklarında vakit geçirmek, eğlenmek, devlet adamları arasında gizli haber ulaştırmak; bir bakıma bilgide, zekâda, muhâkemede, hâfızada, dikkatte, sür’at-i intikâlde üstünlük yarışması olarak söylenen bilmeceleri anonim ve ferdi eser olmak üzere iki kolda incelemek mümkündür. Anonim mahsuller şekil bakımından nazım ve nesir olmak üzere iki ifade tarzı gösterirler. Manzum bilmeceler, vezin, kafiye ve nazım hususiyeti gösteren eserlerdir. Bunlarda kullanılan vezin, Türk dilinin bünyesinden çıkan ananevî hece veznidir. Bu vezin, bilmecelerde ve onların mısrâlarında tam kat’i bir intizam göstermez; türlü sebeplerle vezin aksaklıkları görülür. Duraklı, duraksız; az veya çok heceli muntazam veya gayri muntazam mısralarla örülen bilmecelerde kafiyeler, Türk halk nazmında görülen ‘aliterasyon, redif, yarım, tam, cinaslı ve zengin’ gibi kafiyelerdir. Bazen kafiyesiz bilmecelere de rastlanır. Mensur bilemeceler, düz cümle halinde konuştuğumuz şekilde olan ve çoğu zaman ‘seci’ karakteri gösteren mahsullerdir. Bu mahsulleri bâzı durumlarda manzum bilmecelerden ayırmak mümkün olmaz. Tekerlemeleri andıran ve az da olsa atalar sözü ile duygu ve fikir alış-verişinde bulunan eserleri de bu grupta toplayabiliriz. Mensur bilmecelerin vezin ve kafiye unsurlarından mahrum bulunuşu hâfızalarda yaşamasını zorlaştırdığından manzum olanlara nispetle sayıları azdır.*
Kenarının yıkıntısı Kulağıma gelmez oldu Değneğinin tıkırtısı (AĞIT)
Kendi yapar ele bağışlar (ARI)
Para para iz eder (ASA)
Çalmadan oynar bu köpek (AYI)
Daracık yerden geçtim (AZRAİL)
Dizime çıktı kar Uçtu gitti keklik Yerinde kaldı dilber (BUĞDAY)
Yeşildir cübbesi Bunu bilmeyen Eşek sıpası (CAMİÎ) (8) Ağaç üstünde kilitli sandık (CEVİZ) (9) Yeraltında ak düğme (ÇİĞDEM)
Bir yular kattım sıpaya (ÇUVALDIZ) (11) Gece gider Leyla Gündüz gider Leyla Çalı çeker Leyla Dolu döker Leyla (DAVAR)
Kara üzüm dökerek (DAVAR-KEÇİ)
Bunu yiyen ölmemiş Ramazan’da yemiş de Orucu bozulmamış (DAYAK)
Yediği hamurdandır (DEĞİRMEN)
(15) Kale kapısından küçük Eşek sıpasından büyük Kan kırmızı tuz acı Bunu bilmeyen gunnacı (DEVE)
Ucunda bir bazlama (DEVE TABANI) (17) Pata küten ağacı Kırmızı leylek Güle biten ağacı (DİKİŞ MAKİNASI) (18) Yeşil ile başladım Beyaz ile işledim Kırmızı ile bitirdim (ELMA)
Dalsız budaksız Bir kuş kondu elsiz ayaksız O kuşu vursam topsuz tüfeksiz O kuşu pişirsem odsuz ocaksız O kuşu yesem dilsiz damaksız (GÖNÜL)
Vallahi de yalan Billahi de yalan (GÖZ)
(21) Bir dedem var metten Sakalları etten Şimdi gelir görürsün Güle güle ölürsün (HİNDİ) (22) Ak katır ağzını açar Kara katır gelir geçer (ISTAR TEZGÂHI) (23) Gağal gağal gaz geçer Gağaltısı tez geçer Bir yumurtanın içinde Elli bin cülle geçer (KARGI MAKARNASI)
Yanına vardım gökçe demir (KARINCA)
İçi peynir mayası (KESTANE)
Dökülür Hz. Adem toprağı (KINA) (27) Ektim nohut bitti Söğüt dalları dut Başı armut (KOZA) (28) Karşıdan baktım ıldır ışık Yanına vardım yüzü kırışık (LAHANA)
(29) İstanbul’da süt pişti Kokusu bura düştü (MEKTUP) (30) Bir karıştan boyu var Hem inekten hem öküzden soyu var Kendini yer bitirir Böyle kötü huyu var (MUM)
İçinde mercan basılı (NAR)
Düşeceğim diye korkup durur (PORTAKAL) (33) Küçücük kutu Dünyayı yuttu (RADYO)
Geleni gideni aç koydum (RAMAZAN AYI)
(SAAT)
(SOĞAN) (37) Tid dedim tid dedim Var kapıya yat dedim (SÜPÜRGE) (38) Yoğurdun öz annesi Ayranın halasıyım Tereyağın nenesi Besinlerin hasıyım (SÜT)
Doğmadık çocuk oturur (ŞEYTAN)
İçinde bir ahraz softa (TOSBAĞA)
Ayağını kıra vardı (TUZAK)
Babası süklüm büklüm Kızı güzellerden güzel Oğlu gurbetlerde gezer (ÜZÜM)
Ocak başına gelemez (YAĞ DERİSİ)
İki türlü suyum var (YUMURTA)
Yüklə 493,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|