FYsil 4. AZOTLU MADDLR
Azotlu maddYlYrin zmdY vY şYrabda mineral vY zvi formalarına tYsadf olunur. ワzmdY azotlu maddYlYrin miqdarı torpaqda olan azotdan, istifadY olunan azot gbrYsinin miqdarından, sortun xsusiyyYtindYn, zm tYnYyinin yaşından vY başqa faktorlardan asılıdır.
Yaşlı zm tYnYklYrinY nisbYtYn cavan tYnYklYrin orqanları azotlu maddYlYrlY daha zYngin olur. Torpaqda azotlu maddYlYrin 輟x olması zmn mYhsuldarlığını aşağı salır. ワzm tYnYyindY azotun 輟x olması isY zm salxımının gec yetişmYsinY, soyuğa davamsızlığına, zYrYrvericilYrY vY xYstYliyY qarşı müqavimYtin zYif olmasına şYrait yaradır. Bu da zm şirYsindY şYkYrin az, azotlu maddYlYrin isY 輟x toplanmasına sYbYb olur. ŞYrab istehsalı zamanı azotlu maddYlYr onun dadına, rYnginY, YtrinY vY sabitliyinY tYsir gtYrirlYr. Ona gY dY şYrabçılıq sahYsindY 軋lışan mtYxYssislYr yksYk keyfiyyYtli şYrab istehsal etmYk çn azotlu maddYlYrin kimyasını, onların bioloji vY texnoloji xsusiyyYtlYrini bilmYlidirlYr.
Mineral azot formaları
ワzmdY vY şYrabda mineral azot forması, YsasYn ammonium duzlarından vY az miqdarda nirtatlardan ibarYtdir. ワzm şirYsindY sortdan, torpaq iqlim şYraitindYn asılı olaraq 20-120 mq/dm3, şYrabda isY 20 mq/dm3 ammonium duzları olur. ワzmn yetişmYsinin ilkin mYrhYlYsindY ammonium duzları mumi azotun 50%-ni tYşkil edir. ワzm yetişdikcY onun tYrkibindYki ammonium duzlarının vY nitratların xeyli hissYsi aminturşularının sintezindY istifadY olunur. ワzmn tam fizioloji yetişgYnliyi drndY ammonium duzları azalaraq mumi azotun 15%-ni, zmn yetişmY mddYti dkdY isY 3%-ni tYşkil edir.
ワzm şirYsinin qıcqırması prosesindY ammonium duzları mayalar tYrYfindYn yaxşı mYnimsYnilir. ŞYrab materialının saxlanmasında vY avtoliz prosesi zamanı ammonium duzlarının müYyyYn hissYsi yenidYn şYraba ke輅r. gYr şYrab materialının birinci krmYsi lYngiyYrsY, onda şYrabda ammonium duzlarının miqdarı artır. ワmumiyyYtcY, ammonium duzları zmdY miqdarca 輟x, şYrabda isY az olur. ワzmdY vY şYrabda ammonium duzlarının miqdarca dYyişmYsi 10-cu cYdvYldY gtYrilmişdir.
CYdvYl 10
TYdqiqat obyekti Ammonium duzlarının miqdarı ワmumi miqdarı, mq/dm3Azota gY, mq/dm3ワmumi azota gY, %-lYワzm sfrY şYrabı:25-15020-1203-15Ağ 0-250-200-5Qırmızı0-250-200-2
ŞYrabda nitratların miqdarı azot anhidridinY (N2O5) gY 5-6 mq/dm3 arasında olur. BYzi Avropa zm sortlarından hazırlanmış şYrablarda isY 2-24 mq/dm3 arasında nitratlar olur. Qrunt sularında ionu 1 q/dm3 olduğuna gY orada yetişYn zm sortlarından hazırlanmış şYrablarda nitratlar miqdarca daha 輟x olurlar.
ワzvi azot formaları
ワzmn vY şYrabın zvi azot formalarına aminturşular, amidlYr, aminlYr, peptidlYr, zlallar vY başqa azotlu maddYlYr aid edilir.
Bu gtYricilYr zmn sortundan, ekoloji vYziyyYtindYn, yetişmY dYrYcYsindYn, torpaq-iqlim şYraitindYn, istehsal texnologiyasından vY başqa gtYricilYrdYn ibarYtdir. ワzmdY sortdan asılı olaraq mumi azotun miqdarı 0,3,8 q/dm3, şYrabda isY 0,15,5 q/dm3 arasında olur. ワzmdY vY şYrabda mumi azotun 50-60% aminturşusundan, 30%-Y yaxını polipeptidlYrdYn, 1-3%-i isY zlallardan tYşkil olunmuşdur. ワzümn vY şYrabın azotlu maddYlYri miqdarca 11-ci cYdvYldY gtYrilmişdir.
CYdvYl 11
GtYricilYr ワzm şirYsi ŞYrab Azota gY, mq/dm3ワmumi azot, %-lYAzota gY, mq/dm3ワmumi azot, %-lYAminturşular 100-60030-6040-45020-70AmidlYr10-401-41-201-2AminlYr50-4501-510-2501-4PolipeptidlYr100-40020-4060-300-Zlallar7-1002-125-501-5Başqa azotlu maddYlYr30-1005-1020-1006-15ワmumi azot300-1300-150-800-
Aminturşular. Bu birlYşmYlYr tYrkibindY amin (–NH2) vY karboksil (–COOH) qrupları saxlayan zvi turşulardır. Hal-hazırda tYbiYtdY 300-Y yaxın aminturşu müYyyYn olunmuşdur. Onlardan yalnız 20-si zlalların tYrkib hissYsinY daxildir. Qalan aminturşulara sYrbYst halda tYsadf olunur. Zlalların tYrkibinY daxil olan aminturşuların hamısı α-formada olurlar.
H
R–C–COOH
NH2
Aminturşular tYrkib vY quruluşlarına gY iki qrupa bnrlYr:
Açıq zYncirli aminturşular
Qapalı zYncirli aminturşular
Bundan başqa aminturşular tYrkibindY amin vY karboksil qruplarının sayından asılı olaraq aminturşular ç qrupa bünrlYr:
Monoaminomonokarbon turşuları
Monoaminodikarbon turşuları
Diaminomonokarbon turşuları.
Zlların tYrkibindY olan aminturşuları sYrbYst halda şirin, acı vY iysiz ağ kristal formalı maddYlYrdir. Zlalların tYrkibindY aminturşularının oksi, kkrdl aromatik formalarına tYsadf olunur. ワzmn vY şYrabın tYrkibindY oksiturşulardan serinY, treoninY rast gYlinir. Adından gndykimi bu turşuların tYrkibindY OH qrupu olur. ワzmdY vY şYrabda kkrdlaminturşularından sisteinY, sistinY vY metioninY tYsadf olunur. İki molekul sisteinin bir-biri ilY birlYşmYsindYn sistin YmYlY gYlir. SisteindYn sistinin YmYlY gYlmYsi sulfidril rabitYsinin disulfid rabitYsinY 軻vrilmYsi ilY baş verir. Bundan başqa zmdY vY şYrabda xeyli miqdarda aromatik vY ya Ytirli aminturşularına da tYsadf olunur.
Aromatik aminturşularının şYrabın YmYlY gYlmYsindY, yetişmYsindY 輟x bk YhYmiyyYti vardır. BelY ki, bu turşuların 軻vrilmYlYri nYticYsindY şYrabda aromatik aminlYr, spirtlYr, aldehidlYr vY turşular YmYlY gYlir. mYlY gYlmiş bu yeni maddYlYr şYrabın nYmYxsus dadının formalaşmasında mühm rol oynayırlar. Aromatik aminturşularla yanaşı oksiturşuların şYrabda 軻vrilmYsi nYticYsindY alifatik birlYşmYlYr YmYlY gYlir ki, bunlar da şYrabın dad keyfiyyYtinY msbYt tYsir gtYrirlYr. ワzmdY vY şYrabda mcud kkrdlaminturşularının hYm bioloji, hYm dY texnoloji YhYmiyyYti vardır. ŞYrab kkrdlaminturşularla zYngin olduqda onlar bYzi xYstYliktYdici mikroorqanizmlYrin fYaliyyYtinY mYnfi tYsir gtYrirlYr, daha doğrusu onların şYrabda vY zmdY yayılmasının qarşısını alırlar. Son zamanların tYdqiqatlarından mYlum olmuşdur ki, q©cq©rma prosesi zaman© kkrdlaminturコular©n©n hesab©na コYrabda sYrbYst kkrd anhidridi (SO2) dY YmYlY gYlir. Yuxar©da görndüykimi zmn yetiコmYsindY, コYrab©n YmYlY gYlmYsindY aminturコular©n©n YvYzsiz rolu vard©r. Aminturコularla zYngin olan コYrablar yksYk keyfiyyYtY malik olurlar. ワzmdY vY mxtYlif コYrab mYhsullar©nda 32 aminturコusunun varl© mYyyYn edilmiコdir. ワzmn vY コYrab©n tYrkibindY olan sYrbYst aminturコular© azotlu maddYlYrin Ysas©n©, mumi azotun isY 50%-dYn 輟xunu tYコkil edir.
Aminturコular©n zmdY az vY ya 輟x olmas©na torpaq-iqlim コYraiti, istifadY olunan gbrY, aqrotexniki qaydalar, sortun xüsusiyyYti vY baコqa faktorlar tYsir gtYrir. Ona gY dY eyni zm sortundan mxtYlif rayonlarda haz©rlanm©コ コYrablar©n tYrkibindY aminturコular© kYmiyyYt vY keyfiyyYtcY bir-birindYn fYrqlYnir. ワzmn vY コYrab©n tYrkibindY qeyd olunan aminturコular© 12-ci cYdvYldY gtYrilmiコdir. CYdvYldYn gndüykimi zümn vY コYrab©n tYrkibindY alifatik, aromatik, oksi vY kükrdlaminturコular© vard©r.
Bioloji vY fizioloji YhYmiyyYtinY gY aminturコular ç qrupa bünrlYr: 1.竣Yzolunmayan; 2.Yar©mYvYzolunan; 3.竣Yzolunan.
竣Yzolunmayan aminturコular© insan orqanizmi tYrYfindYn sintez olunmur. Onlara olan ehtiyac yaln©z qida mYhsullar© hesab©na Ynilir. Zlallar©n tYrkibindY 8 YvYzolunmayan aminturコusu mcuddur: valin, leysin, izoleysin, treonin, lizin, metionin, fenilalanin, triptofan. ンnsan orqanizmindY bu vY ya digYr YvYzolunmayn aminturコusu 軋t©コmad©qda maddYlYr mbadilYsi prosesi, o cmlYdYn zlallar©n sintezi pozulur.
CYdvYl 12
ケAminturコularQuruluコ formuluワzm コirYsiェYrab123451QlisinCH2NH2ィCCOOH
5-255-202AlaninCH3ィCCHNH2ィCCOOH
66-30010-1503ValinH3CィCCHィCCHNH2ィCCOOH
H3C
10-605-504LeysinH3CィCCHィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
H3C
20-1005-505ンzoleysinH3CィCCHィCCHNH2ィCCOOH
H5C2
20-805-506SerinHOCH2ィCCHNH2ィCCOOH
20-5005-1507Treonin CH3ィCCHOHィCCHNH2ィCCOO50-25030-150123458Sistein HSィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
15-15010-809SistinSィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
SィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
5-505-4010Metionin CH3ィCSィCCH2ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
5-501-4011Asparagin turコusuHOOCィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
10-1505-10012Qltamin turコusuHOOCィCCH2ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
100-50030-30013Asparagin amidH2NィCOCィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
20-20015-10014Qltamin amidH2NィCOCィCCH2ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
40-35030-25015Lizin H2NィC(CH2)4ィCCHNH2ィCCOOH
5-605-5016Arginin H2NィCCィCNHィC(CH2)3ィCCHNH2ィCCOOH
NH100-8005-1301234517Fenilalanin
ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
10-1005-7018Tirozin
ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
OH5-505-3019Triptofan
ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
NH 5-501-2020HistidinHC CH2ィCCHNH2ィCCOOH
HC N
CH10-805-5021Prolin H2C CH2
H2C CHィCCOOH
NH50-80050-750Bu da insanlarda mxtYlif fYsadlar©n YmYlY gYlmYsinY sYbYb olur. ワzmdY vY コYrabda demYk olar ki, btn YvYzolunmayan aminturコular© müYyyYn edilmiコdir. AコYrablara nisbYtYn q©rm©z© コYrablarda YvYzolunmayan aminturコular© daha 輟x olur. 竣Yzolunmayan aminturコular© miqdarca asulla istehsal olunan コYrablarda az, q©rm©z© sulla emal olunan コYrablarda isY 輟xluq tYコkil edir. 竣Yzolunmayan aminturコular© Yn 輟x zümn qab©nda vY daranda 輟x olurlar. Ona gY dY Yzinti ilY birlikdY q©cq©rd©lm©コ コYrablarda YvYzolunmayan aminturコular©na daha 輟x tYsadf olunur.
ワzmdY YvYzolunmayan aminturコular©n©n miqdarca az vY ya 輟x olmas©na torpaq-iqlim コYraiti, zmn nYmYxsus spesifikliyi vY baコqa faktorlar aid edilir. ェYrab©n qidal©l©q dYyYri onun tYrkibindY olan btn YvYzolunmayan aminturコular©n©n normada olmas©ndan 輟x as©l©d©r.
Yar©mYvYzolunan aminturコular insan orqanizmindY kifayYt qYdYr sintez olunmur. Ona gY dY onlara olan ehtiyac©n müYyyYn hissYsi qida mYhsullar© hesab©na Ynilir. Yar©mYvYzolunan aminturコulara arginin, tirozin vY histidin aid edilir. ェYrabda qeyd olunan yar©mYvYzolunan aminturコular© istYnilYn qYdYr olurlar.
竣Yzolunan aminturコular insan orqanizmindY sintez olunurlar. Ona gY dY bunlara YvYzolunan aminturコular© deyilir. Yuxar©da adlar© qeyd olunmayan aminturコular© isY YvYzolunan hesab olunurlar. ンnsanlardan fYrqli olaraq, bitkilYrdY zülallar©n tYrkibindY olan btn aminturコular© sintez olunur. ワzmdY dY sortdan as©l© olaraq demYk olar ki, btn YvYzolunmayan, yar©mYvYzolunan vY YvYzolunan aminturコular© sintez olunur. ワzmdY olan aminturコular©n miqdar© torpaqda olan azotlu maddYlYrdYn 輟x as©l©d©r. Torpaqda azotlu maddYlYr 輟x olduqda zmdY aminturコular©n miqdar© da 輟x olur. Qeyd etmYk laz©md©r ki, zmdY aminturコular normadan 輟x olduqda zm コirYsindY コYkYrlYrin miqdar© azal©r. Bundan baコqa zmdY azotun miqdar©n©n 輟x olmas©, amidlYrin dY normadan art©q olmas©na sYbYb olur. AmidlYrin vY baコqa azotlu maddYlYrin zm コirYsindY 輟x olmas© onun コYffaflaコmas©na mYnfi tYsir gtYrir.
ワzmdY aminturコular©n miqdar©na torpaqdak© mikroelementlYr dY tYsir gtYrir. 夙Yr torpaqda bor, manqan 輟x olduqda zm sYrbYst aminturコular©ndan alanin, valin, qltamin-amid, prolin miqdarca 輟x olurlar. ワzmdY bor 軋t©コmad©qda leysin vY qltamin turコusu miqdarca 輟xal©r, manqan az olduqda isY arginin vY histidinin miqdar© 輟xal©r. MikroelementlYrin tYsirindYn zmdY aminturコular©n mxtYlif 軻vrilmYlYri prosesi dY baコ verir.
Sink, molibden vY qeyrilYri bitkilYrdY, o cmlYdYn zmdY aminturコular©n©n sintezini srYtlYndirmYklY yanaコ©, baコqa mrYkkYb azotlu maddYlYrin YmYlY gYlmYsindY dY iコtirak edirlYr. Respublikam©z©n YsasYn cYnub rayonlar©nda yetiコYn zm sortlar©n©n tYrkibindY yoda da rast gYlinir. TYrkibindY yodla zYngin olan zm コirYsi q©cq©rma prosesindY aminturコularla birlYコYrYk baコqa azotlu maddYlYrin YmYlY gYlmYsinY コYrait yarad©r. MYsYlYn, tirozin aminturコusu q©cq©rma prosesindY yodla reaksiyaya girYrYk çyodtironini (T3) vY tetrayodtironini (tiroksin vY ya T4) YmYlY gYtirirlYr. T3 vY T4 vacib hormonlar olub, orqanizmdY gedYn mbadilY prosesinin tYnzimlYnmYsindY mühm rol oynay©rlar.
OH OH
J J J
O O
J J J J
CH2ィCCHNH2COOH CH2ィCCHNH2ィCCOOH
Tiroksin (T4) Triyodtreonin (T3)
Tiroksin zob xYstYliyinin malicYsindY dYrman preparat© kimi istifadY olunur. Tiroksin q©rm©z© vY asfrY コYrablar©n©n tYrkibindY dY olur.
Q©cq©rma prosesi zaman© kkrdlaminturコular©n da metabolizmi baコ verir. Kkrdlaminturコular©n©n tYrkibindY olan sulfidril qrupu (ィCSH) hesab©na disulfit rabitYsi YmYlY gYlir ki, bu da zm コirYsinin q©cq©rmas© zaman© zlallar©n sintezinY コYrait yarad©r.
BelY zlallara misal olaraq immunoqlobulinlYri, insulini gtYrmYk olar. Bu zlallarda disulfit rabitYsinin yaranmas© sistein aminturコusunun bir-biri ilY birlYコmYsi hesab©na baコ verir. ンki molekul sisteinin birlYコmYsindYn bir molekul sistin YmYlY gYlir.
HOOCィCCHNH2ィCCH2SH + HSCH2ィCCHNH2ィCCOOH 。æ
Sistein -H2
。HOOCィCCHNH2ィCCH2ィCSィCSィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH
Sistin
ワzm コirYsinin q©cq©rmas© zaman© aminturコular©n bir-biri ilY birlYコmYsindYn al©nan immuqlobulinlYr vY insulin zülallar© Yn 輟x q©rm©z© sfrY コYrab©n©n istehsal© zaman© sintez olunurlar. Ona gY dY コYkYrli diabet xYstYlYrinin az miqdarda q©rm©z© vY ya asfrY コYrablar© istifadY etmYsinin malicYvi YhYmiyyYti vard©r. ワzm コirYsinin q©cq©rmas© prosesindY oksi-aminturコular©n©n da 軻vrilmYsi baコ verir. Bu zaman prolindYn hidroksiprolin, lizindYn isY hidrooksilizin YmYlY gYlir.
HOィCHC CH2
CHィCCOOH
NH
4-hidroksiprolin
OH
H2NィCCH2ィCCHィC(CH2)2ィCCHNH2ィCCOOH
5-hidroksilizin
ワzmn yetiコmYsinin ilkin mYrhYlYsindY sYrbYst aminturコular© mumi azotun 30-40%-ni tYコkil edir. ワzm yetiコdikcY aminturコular©n miqdar© 30-60%-Y qYdYr ola bilYr. ンlk YvvYl zmdY aminturコular©ndan arginin, serin, qltamin vY asparagin turコular© YmYlY gYlir. ワzmn yetiコmYsinin ilkin 軋ar©nda bu 4 aminturコusu btn aminturコular©n 80%-ni tYコkil edir. ワzümn yetiコmYsinin sonrak© mYrhYlYlYrindY valin, histidin, treonin vY baコqa alifatik aminturコular© sintez olunur. ワzmn tam yetiコmYsinin son mYrhYlYsindY aromatik aminturコular©ィCprolin, fenilalanin, tirozin vY triptofan YmYlY gYlir. Bu zaman prolin daha srYtlY sintez olunur.
HYtta onun miqdar© mumi aminturコular©n©n 40-50%-ni tYコkil edir. ワzmn yetiコmY mddYti dkdY aminturコular©n©n miqdar© azal©r. Bu zaman aromatik aminturコular© daha intensiv sürYtlY azal©rlar. ワzm salx©m©n©n daranda 30%, toxumunda 30%, qab©nda 20%, コirYsindY isY 20% aminturコusu olur. ワzümn emal© zaman© aminturコular コirYyY nYinki lYtli hissYdYn, hYm dY zmn qab©ndan, toxumundan vY daraqdan da ke輅rlYr. ワzm コirYsindY aminturコular©n miqdar© zmn emal©ndan 輟x as©l©d©r. BelY ki, zm コirYsinin Yzinti vY ya daraqla birlikdY q©cq©rmas©ndan al©nan コYrab materiallar© aminturコularla daha zYngin olur. Azm sortlar©na nisbYtYn q©rm©z© zm sortlar© aminturコularla daha zYngin olur. Ona gY dY q©rm©z© コYrablarda aminturコular© 1,5-2 dYfY aコYrablara nisbYtYn 輟x olurlar.
12-ci cYdvYlin rYqYmlYrindYn ayd©n olur ki, aminturコular©ndan コYrabda prolinY, treoninY, argininY vY qltamin turコusuna daha 輟x rast gYlinir. Onlar コYrabda olan mumi aminturコular©n©n 65-85%-ni tYコkil edirlYr. ワzmdY vY コYrabda az miqdarda baコqa aminturコulardan oksiprolinY, oksileysinY, norvalinY, ornitinY vY qeyrilYrinY dY tYsadf olunur. ェYrab©n adi コYraitdY saxlanmas© zaman© aminturコular© miqdarca azal©rlar. ェYrab© mxtYlif texnoloji sullarla iコlYdikdY aminturコular© mYyyYn 軻vrilmYlYrY mYruz qal©rlar. Onlar©n bir qismi karbonil-amin reaksiyas©na mYruz qalaraq melanoidlYri YmYlY gYtirirlYr. MüYyyYn qismi isY mxtYlif 軻vrilmYlYrY mYruz qalaraq baコqa zvi maddYlYrin YmYlY gYlmYsinY sYrf olunurlar. Aminturコulardan amin qrupunun ayr©lmas© ilY gedYn reaksiyalara aminsizlYコmY vY dezaminlYコmY deyilir. Bu reaksiyalar zaman© zm コirYsinin q©cq©rmas©nda vY texnoloji emal proseslYrindY aminturコulardan ammonyak ayr©l©r. Ayr©lm©コ ammonyak digYr baコqa zvi turコu-larla vY qeyrilYri ilY birlYコYrYk baコqa aminturコular©n©n sintezindY istifadY olunur. Aminturコular©n aminsizlYコmYsi YsasYn 5 mYrhYlYdY gedir.
1. Reduksiya olunmaqla aminsizlYコmY. Bu zaman aminturコu müvafiq doymuコ zvi turコulara 軻vrilirlYr.
RィCCHNH2ィCCOOH + H2 。RィCCH2ィCCOOH + NH3
aminturコu doymuコ turコu
2. Hidrolitik yolla aminsizlYコmY. Bu prosesdY aminturコular© müvafiq oksiturコulara 軻vrilirlYr.
RィCCHNH2ィCCOOH + HOH 。RィCCHOHィCCOOH + NH3
aminturコu oksiturコu
3. OksidlYコmYklY aminsizlYコmY. OksidlYコmY yolu ilY aminsizlYコmY zaman© ketoturコular sintez olunur.
RィCCHNH2ィCCOOH + ス O2 。RィCCOィCCOOH + NH3
aminturコu ketoturコu
4. Molekul-daxili aminsizlYコmY. Bu zaman aminturコu molekullar© par軋lanaraq doymam©コ turコulara 軻vrilirlYr.
RィCCHNH2ィCCOOH 。RィCCH=CHィCCOOH + NH3
aminturコu doymam©コ turコu
5. KarboksilsizlYコmY yolu ilY aminsizlYコmY. Bu prosesdY aminturコulardan mvafiq aminlYr YmYlY gYlir.
RィCCHNH2ィCCOOH 。RィCCH2ィCNH2 + CO2
aminturコu aminlYr
Qeyd olundu kimi aminsizlYコmY prosesindY YmYlY gYlYn ammonyak mvafiq ketoturコularla birlYコYrYk yenidYn aminturコulara 軻vrilirlYr. Aminturコular©n ketoturコulardan YmYlY gYlmYsi 2 mYrhYlYdY baコ verir. ンlk mYrhYlYdY ketoturコular ammonyakla birlYコYrYk iminturコular©n© YmYlY gYtirirlYr.
1. RィCCOィCCOOH + HNH2 。 RィCCィCCOOH + H2O
ketoturコu
NH
iminturコu
Sonrak© mYrhYlYdY aminturコular© iminreduktaza fermentinin iコtirak© ilY aktiv qrup olan NADPキH2-nin hesab©na aminturコular©na 軻vrilirlYr.
2.RィCCィCCOOH+H2O+NADPキH2 。RィCCHィCCOOH +NADP
NH NH2
iminturコu aminturコu
Ammonyak©n aminsizlYコmYsi zaman© q©cq©rma posesindY nYinki aminturコular sintez olunur, hYm dY 輟xlu sayda amidlYr, ammonium duzlar© vY baコqa zvi maddYlYr YmYlY gYlir. MYsYlYn, asparagin vY qltamin aminturコular©n©n ammonyakla birlYコmYsindYn mvafiq amidlYr YmYlY gYlir.
HOOCィCCH2ィCCH2ィCCHNH2COOH + NH3 + ATF 。æ
qltamin turコusu
。H2NOCィCCH2ィCCH2ィCCHNH2COOH + H3PO4 + ADF
qltaminamid
Reaksiyan©n gediコindY qltamatsintetaza fermenti iコtirak edir. Ammonyak©n zYrYrsizlYコdirilmYsi yollar©ndan biri dY müvafiq zvi turコular©n ammonyakla birlYコib duz YmYlY gYtirmYsidir.
HOOCィCCH2ィCCHOHィCCOOH + NH3 + NADPキH 。
。HOOCィCCH2ィCCHOHィCCOONH4
alma turコusunun ammonium duzu
Ammonyak©n zYrYrsizlYコdirilmYsi yollar©ndan biri dY ornitin dran©d©r. ワzm コirYsinin q©cq©rmas© zaman© aminturコusu olan ornitin ilk YvvYl karbon qaz© vY ammonyakla birlYコYrYk sitrullinY 軻vrilir.
H2NィC(CH2)3ィCCHNH2ィCCOOH + NH3 + CO2 。æ
ornitin
。H2NィCCィCNHィC(CH2)3ィCCHNH2ィCCOOH + H2O
O
sitrullin
Al©nm©コ sitrullin yenidYn ammonyakla birlYコYrYk argininY 軻vrilir. Arginin isY arginaza fermentinin tYsiri ilY yenidYn ornitinY 軻vrilir.
+ NH3
H2NィCCィCNHィC(CH2)3ィCCHNH2ィCCOOH
- H2O
O
sitrullin
H2NィCCィCNHィC(CH2)3ィCCHNH2ィCCOOH + H2O
NH
arginin
NH2
H2NィC(CH2)3ィCCHNH2ィCCOOH + H2NィCC=O
ornitin karbomit
Ornitin yenidYn karbon qaz© vY ammonyakla reaksiyaya girYrYk, tsikl tYkrar olunur.
Q©cq©rma prosesindY YmYlY gYlmiコ ammonyak zYrYrsizlYコmYlidir. Ammonyak©n zYrYrsizlYコdirmY yollar©ndan biri dY tYkrar aminlYコmY vY ya transaminlYコmY prosesidir. TYkrar aminlYコmY aminturコular©n aminsizlYコmYsi ilY YmYlY gYlmiコ ketoturコular©n yenidYn aminlYコYrYk, ammonyak©n hesab©na aminturコular©na 軻vrilmYsi prosesinY deyilir. Bu prosesY yenidYn aminlYコmY dY deyilir. Reaksiyalar©n gediコindY iコtirak edYn fermentlYrY aminotransferazalar vY ya transaminazalar deyilir. BelYliklY, q©cq©rma prosesindY vY コYrab materiallar©n©n texnoloji emal© zaman© aminturコular mrYkkYb fiziki-kimyYvi vY biokimyYvi 軻vrilmYlYrY mYruz qal©rlar. Bu zaman istehsal olunan コYrab©n texnologiyas©na dzgn YmYl edildikdY, コYrab qida maddYlYri ilY, o cmlYdYn aminturコularla, YsasYn dY YvYz olunmayan aminturコular© ilY daha zYngin olar. ェYrab©n saxlanmas© zaman© onun tYrkibindY aminturコular© miqdarca azal©rlar. ェYrab material©n© maya qal© ilY birlikdY saxlad©qda isY aminturコular© 輟xal©rlar. ェYrab©n saxlanmas© prosesindY alma-sd turコusu q©cq©rmas© gedYrsY, onda コYrabda aminturコular©n©n miqdar© dYyiコir. Bu zaman コYrabda arginin miqdarca azal©r, qltamin turコusu, leysin, izoleysin, valin, triptofan isY miqdarca art©r. Gndykimi aminturコular©n コYrab istehsal©nda vY onun daha da keyfiyyYtli olmas©nda, ekstraktiv maddYlYrlY zYngin olmas©nda aminturコular©n©n rolu bkdr.
AmidlYr. Bu qrup birlYコmYlYrin karboksil qrupunun OH-n©n amin qrupu (ィCNH2) ilY YvYz olunmas© nYticYsindY YmYlY gYlir. SadY amidlYr (RィCCONH2), maye hal©nda, mrYkkYb amidlYr isY bYrk xassYli maddYlYrdir. ワzmdY vY コYrabda qlütamin vY asparagin turコular©n©n amidlYrinY daha 輟x tYsadf olunur. AmidlYr zmdY vY コYrabda gedYn aminturコular©n©n mübadilYsindY mhm rol oynay©rlar.
ワzmdY amidlYr mumi azotlu maddYlYrin 3-5%-ni, コYrabda isY 1-2%-ni tYコkil edirlYr. Q©cq©rma prosesi zaman© mayalar aminturコularla yanaコ©, hYm dY amidlYrlY dY qidalan©rlar. ェYrab©n saxlanmas© zaman© ammonyak©n zvi turコularla vY efirlYrlY qarコ©l©ql© reaksiyas©ndan amidlYr sintez olunur.
Etil spirtinin oksidlYコmYsi nYticYsindY コYrabda YmYlY gYlmiコ sirkY turコusunun ammonyakla birlYコmYsindYn asetamid (CH3ィCCONH2) sintez olunur. Bu da コYrabda asetamid tonu verir. ワzmdY vY コYrabda xeyli miqdarda qltamin vY asparagin turコular©n©n amidlYrinY rast gYlinir.
Qltamin (H2NィCOCィCCH2ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH) qltamin turコusunun monoamidi olub, suda pis hYll olur, birlYコmiコ コYkildY コYrab©n zlallar©n©n vY polipeptidlYrinin tYrkibindY olur.
Asparagin ィC (H2NィCOCィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH) asparagin turコusunun monoamidi olub, suda yaxコ© hYll olur, etil spirtindY vY efirdY pis hYll olur, zlallar©n vY polipeptidlYrin tYrkibindY birlYコmiコ コYkildY olur. Q©cq©rmaqda olan zm コirYsinY asparagin YlavY edildikdY q©cq©rma prosesi daha srYtlY gedir.
AminlYr. Bu birlYコmYlYr コYrabda YsasYn alifatik vY aromatik zvi turコular©n karboksilsizlYコmYsi hesab©na yaran©rlar. Bundan baコqa aminlYr q©cq©rma prosesi zaman© aminturコular©n aminsizlYコmYsi hesab©na YmYlY gYlmiコ ammonyak©n mvafiq spirtlYrlY birlYコmYsindYn dY sintez olunurlar.
ィCCH2ィCCHィCCOOH CH2ィCCH2NH2
- CO2
NH2 vY ya
OH OH
Tirozin Tiramin
HC ィCCH2ィCCHNH2ィCCOOH HC ィCCH2ィCCH2NH2
N N vY ya
CH CH
Histidin Histamin
+ NH3
CH3ィCCH2OH CH3ィCCH2NH2
etil spirti etilamin
ワzmdY aminlYrin tYrkibindYki radikallar©n say©ndan as©l© olaraq birli (RィCNH2), ikili R1 ィC NH vY çl R
R2 R1 ィCィC N
R2
aminlYr olur.
TYrkibindY amin qrupunun say©ndan as©l© olaraq zmdY vY コYrabda monoaminlYrY, diaminlYrY dY tYsadf olunur. Birli aminlYrY monoaminlYr dY deyilir. ワzmdY vY コYrabda monoaminlYrin hYm alifatik, hYm dY aromatik nmayYndYlYrinY rast gYlinir. ワzmdY vY コYrabda monoaminlYrdYn etilaminY (3 mq/dm3), metilaminY, p-propilaminY, izopropilaminY, p-butilaminY, izobutilaminY, p-amilaminY, izoamilaminY, trifeniletilaminY, tiraminY, histaminY vY qeyrilYrinY rast gYlinir. ワzmdY vY コYrabda ikili aminlYrdYn dimetilaminY, dietilaminY vY difenilaminY tYsadf olunur.
H3C H5C2 H5C6
NH NH NH
H3C H5C2 H5C6
dimetilamin dietilamin difenilamin
ワ輙aminlYrdYn zmdY vY コYrabda çetilamini, çmetilamini, çfenilamini, ikimetilfenilamini gtYrmYk olar.
CH3 C2H5
CH3 N C2H5 N
CH3 C2H5
çmetilamin çetilamin
C6H5 CH3
NィCC6H5 NィCC6H5
C6H5 CH3
çfenilamin ikimetilfenilamin
ワzmdY vY コYrabda diaminlYrY dY tYsadf olunur. Bunlara misal olaraq p-fenilendiamini vY o-fenilendiamini qeyd etmYk olar.
p-fenilendiamin kristallik formada olub, tez oksidlYコYn maddYdir. ワzm コirYsinin q©cq©rmas© zaman© bu maddY asan oksidlYコYrYk xinoniminY vY xinondiiminY 軻vrilir.
Dostları ilə paylaş: |