İÇİndekiler I

ÖNSÖZ

Çağımızın en etkili ve dinamik sanatı sayılan karikatürün vuruculuğu tartışılmaz. Bu yüzden onun kullanım amaçları çeşitlilik gösterir. Politikada etkin bir silah, pazarlamada satış aracı, halka ilişkilerde tanıtım etkeni ve en önemlisi etkili bir eğitim aracı.

Gülünç, çarpıtma ve abartmalardan yola çıkıp, insanın evrensel çelişki ve çatışmalarına yönelen “çizgili mizah”, ülkemizde aranan, sevilen hatta bağımlılık yaratan bir başyazı türü oldu. Onun için gazetemizde baş, orta ve arka sayfalarda yörüngesinden çıkmış nerden gelip nereye gideceğini bilemeyen dünya da, kimliğini sorgulayan insanoğlunun serüvenini bir yerinden yakalayıp sergileyen, özgün çizgiye ve onun özgür biçimini arıyoruz.

Her yerde karikatür olur ama, Türk karikatür’nün farklı bir yeri vardır. Rönesans’tan bu yana yirmi kuşakta yaşanan evre ve devrimlerin tümünü beş kuşakta yaşadık. Tanzimat’ın Kadınlar ve Diyojen dergilerinde çizerleri tanımadık. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişi Cem sağladı. Sonra günlük/güncel fıkraları resimleyen ressamlar kuşağı geldi. Son elli yılda, komik yada güldüren çizgiden “çizgili mizaha” yönelen ve gençleri yönelten öncü ustalar yetişti.

1980 Sonrası ise Türkiye’de siyasal olayların çok yoğun yaşandığı bir dönem ve bu dönemde Türk Karikatürü üzerinde bu siyasal olaylar, yoğun etkide bulunmuştur. Bu olaylar da gazete karikatürleriyle toplum üzerinde etkili bir mesaj verme aracı haline gelmiştir.

Karikatürün, dünyada ve Türkiye’de hayatın her döneminde, etkili yeri gücü ve söz hakkı vardır. Siyasetin karikatürsüz, karikatürün ise siyasetsiz anlamını bulamayacağını, ifadesiz kalacağını belirtmekte yarar vardır.

Bu bitirme projemin hazırlanmasında yardımlarda bulunan danışmanım Yard. Doç. Dr. Sn. E. Süldür’e ve Sn A. Vildan Büyükekşi’ye ve diğer saygıdeğer hocalarıma, arkadaşlarıma ve aileme teşekkür ederim.

Danışman Derya Öksüm

Yrd. Doç. Dr. Esma SÜLDÜR

GİRİŞ

1- Araştırmanın Amacı:

Karikatür anlatım aracı olarak genellikle abartılmış biçim bozmalar (deformasyonlar) içeren çizimler kullanılır. Ama yalnız çizim kullanılacak diye bir koşul yoktur. Yontu, kabartma, seramik gibi yaratı alanlarından yararlanabilir. Fotoğraf film gibi sanatlardan da faydalanır. Çoğu kez abartma ve biçim bozma karşılığında kullanılan "karikatürize etmek " deyişinin anlattığı gibi yazında, tiyatro ve sinemada, hatta müzikte bile uygulanabilir. Öykünme (taklit), nazire, parodi bu sanatlara özgü biçim bozma türleridir. Gölge oyunu ve kukla da karikatürleştirilmiş tiplerden yararlanılır.

Karikatür iki ana kümeye ayrılır: İnsanların gülünç anlatımı olan portre karikatürü ile olayların gülünç yanlarını ortaya koyan konulu karikatür. Bütün öteki sanat yapıtları gibi karikatürde kendi başına var olabileceği gibi bir ileti (mesaj ), bir bildiride taşıyabilir. Başka bir deyişle karikatür yalnızca güldürmek, eğlendirmek için yapılabildiği gibi bir konu üstünde düşündürmek, bir olaya dikkati çekmek amacıylada kullanılabilir. Karikatür geleneksel olarak toplumsal eleştiri amacına yöneliktir. Sanatçıları da yapıtların elden geldiğince çok sayıda okuyucu / izleyiciye ulaşmasını amaçlar.

Karikatürün en önemli iletim ortamı basılı yayın araçlarıdır. Bu alandaki teknolojik gelişmeler karikatürün üretim ve yayınlanış biçimini etkiler. Karikatür basılmak üzere hazırlanan bir anlatım biçimidir. Yaşamı bir gazete yada bir derginin ömrü kadardır. Onun için bir anlık kıvılcım gibi çakması, iletisinin elden geldiğince kısa ve yalın ama çarpıcı bir biçimde vermesi gerekir. Karikatür beklenmedik bir anda vurup kaçmasıyla gülme duygusunu uyandırır, hoşa giden akılda kalan bu özelliği nedeniyle de ele aldığı konunun bilinç düzenine çıkmasını sağlar.

Karikatürün gülme duygusunu uyandıracak bir çizim olması gerekir. Bunu önce biçimi bozulmuş, abartılmış çizimler sağlar. Ama gülme duygusu olayların doğal akışı içinde birden bire ortaya çıkan bir çelişkinin yakalanması , bir karşılığın çarpıklığın kullanılmasıyla da elde edilir, belli özellik ve niteliklerin beklenmedik anlam kaydırmalarına uğratılması yada yer ve zaman içinde durum ya da konum değiştirmesiyle de sağlanabilir. Bunun için gerekli her araç kullanılır, yanlış anlamalar yinelemeler, sözcük oyunlarından, anıştırma (ima, ihsas) benzeşim ve andırışımlardan (analojilerden) yararlanılır. Korkulara, cinselliğe, toplumsal yasaklara (tabulara) yapılan gönderme ve değinmeler de bu duygunun uyandırılmasına yardımcı olabilirler.

İnsanların fiziksel yapılarına ilişkin çarpıklıklarını bozukluklarını abartarak ortaya serme biçimi olarak doğan, bunu da daha sonra toplumsal yaşama yöneltmiş olan karikatürün hoşgörü sanatı olduğunu öne sürmek kolay değildir. O eleştiren bir sanattır. Hatta belli bir saldırganlığından bile söz edilebilir.

Karikatürün özgürlük ortamında serpilip geliştiği tarihsel olarak kanıtlanmamaktadır. Tam tersine ne zaman baskı yönetimleri olmuşsa çizgili gülmece sanatları da en parlak dönemlerini yaşamış, çizerleri yaratıcılıklarının doruğuna ulaşmışlardır. Bunun nedenleri arasında büyük bir olasılıkla karikatürün dolaylı anlatımlar kullanarak çağrışımlar uyandırabilme özelliği vardır. Ama daha da önemlisi gülmeceden (kimi zaman bir silah olarak) yaralanmasıdır. Karikatürün bu dönemlerde güçlü olduğunun en önemli göstergesi ondan çekinen yöneticilerin uyguladığı baskılardır. Sıkıntıların görece az olduğu yer ve dönemlerde ise iğnelemelerini nereye yönelteceğini bilemeyen karikatür sıradan magazin konularını işleyen yaratı alanı durumuna gelir.^.

2- Araştırmanın Kapsamı:

“Karikatür bir kitle iletişim biçimidir. Karikatürün kaderi gazetelerin, dergilerin ve çeşitli yazıların kaderine benzer. Bireye ulaşmak için aynı yolları izler ve terimin dar anlamında mesaj iletmeye çalışır. Bu ileti gittikçe daha çok birbirine benzeyen bir kitlenin sosyal atomu olan bir kişiye, ya koltuğunda, ya da berberde rahatça oturan bireye ulaşır. Karikatürün ilettiği mesaj, çeşitli durumların çözümüne ve gülmeceye dayanan sanatsal nitelikli ve büyük ölçüde yan anlamlarla yüklü, yani konotatif bir mesajdır.

Karikatürün iletişim süreci de herhangi bir mesajın kitle iletişim sürecinden farklı değildir. İletişim açısından karikatür resimsel ve gülmeceli görsel bir iletidir. Tek yönlüdür. Tüm iletişim süreçlerinde olduğu gibi, karikatürün de kaynağında, başlangıçında, olgular, olaylar, kişiler ve düşünceler vardır. Dilbilimsel terimlerle söylersek, bunlar iletinin belirtilenleridir. Sonra verici, yani karikatürcü bulunmaktadır. İletişim zincirinde bunun ardından ileti (mesaj), yani karikatür gelmektedir. Daha sonra, gazete ve benzeri yayın organları gibi iletim kanalı yer almaktadır. Sürecin bir ucunda alıcı, yani okuyucu bulunmaktadır. Okuyucunun mesajı almasıyla birlikte iletinin çarpış etkisi söz konusu olmaktadır. İletinin okuyucu üzerindeki etkileri iletişim sürecinin bir başka halkasını oluşturmaktadır. İleti ile etkilenen okuyucunun ortaya koyduğu ve bir bakıma iletinin etkisi sayılabilecek ard-iletimlerle (feed-back), iletişim süreci tamamlanmaktadır.

Bu araştırma; iletişim açısından Türkiye’de 1980 sonrası gazete karikatürünün durumu, toplumsal değişim, karikatürün değişen işlevleri, siyasal etkileri, belli başlı olayların Türk karikatürü üzerinde yaptığı etkiler, belli başlı çıkan yayın organlarındaki etkileşimi kısaca gözden geçiren bir çalışma olarak hazırlanmıştır.