İÇİndekiler I

B- KARİKATÜR

B. 1- Karikatür

Karikatür bir kişinin yada bir olayın gülünç ve çarpıcı yanını yakalayıp öne çıkartarak, abartılmış çizgilerle gülmeceye dönüştürme sanatıdır. Kişileri konu alan karikatürlere portre karikatürü, olayları konu alanlara ise konulu karikatür denir. Portre karikatürleri yüzün göze çarpan, dikkati çeken yanlarını abartan çizimlerdir. İyi bir karikatürün aynı zamanda, konu edindiği kimsenin kişiliğini de yansıtması gerekir.

B. 2-Gazete ve Karikatür

Tarih boyunca karikatür gazete aracılığıyla topluma seslenmiş, gazetede yayınlanabilmek için içeriğinde yeni düzenlemelere gitmiştir. Bütün dünyada yaygın olarak kabul gören anlayışa göre karikatürsüz gazete olmaz.

“Editorial Cartoon” olarak adlandırılan gazete karikatürünü Fransız çizer Tim çizgi, mizah ve basının buluştuğu ortak nokta olarak tanımlamaktadır.

Karikatür, gazetede yayınlandığı zaman bağımsız bir köşeden çok o gazetede bir işlevi bulunan ve gazete bütünündeki bir parça haline gelir. Gazetelerde karikatürün işlevi, genelde , günün olaylarının çizgi yoluyla yorumlanmasıdır. Mizahla beslenen bu çizim, konusunu günlük olaylardan alır; bir yorumlama sürecidir bu. Karikatürcü konularını hayatta hissedilebilen her şeyden alsa bile, gazetenin yayın politikasına göre, gazetenin yazarlarına tanıdığı özgürlük çerçevesinde çizilebilir.

Gazete halka yönelik bir yatırımdır. Her gazete sahibi gazetesinin çok satmasını ister. Gazetelerin temel işlevi insanları bilgilendirmektir. Bu konumuyla gazete dergi ve kitaplara göre daha çok orta beğeniye hitap eder. Gazetenin ana malzemesi haberdir. Bütün sistem haber üzerine kurulmuştur. Gazetenin ömrü bir günlüktür; gazeteci zamanla yarışmak zorunda ve günü gününe olayları okuyucusuna aktarmak, onları bilgilendirme yoluyla tatmin etmek zorundadır. Karikatür de gazetede yayınlanacaksa bu sisteme uymak zorundadır.

Anlaşılabilirlik , yorumlayabilme gücü ve sürat karikatürcünün sınırlarını çizer. Gazetelerde elbette güncel olayların dışında çizen, kendini güncellikle sınırlandırmayan çizerlerde vardır; ama genelde gazete karikatürü güncellikle çok yakından ilintilidir. Gazete karikatüründe amaç karikatür çizmek değil, herhangi bir konuyu çizgi yoluyla yorumlamaktır. Dolayısıyla karikatürist gazetede bir sanatçıdan çok bir gazeteci konumundadır.

Karikatürist Gürbüz Doğan Ekşioğlu gazetelerin nasıl karikatür istediği konusunda şunları söylemektedir:

“Sanat olan hiçbir şey, kendi güncelliğini yitirmez. Oysa gazete karikatüründe her şey güncel olaylara bağlıdır; sanat değeri taşıyan karikatürler ise her dönemde geçerlidir. Gazete karikatüründe konu bugün vardır yarın yoktur. Yarına bir şey kalmamışsa karikatürün işlevi orada bitmiş demektir. Ben gazetede çalışsaydım, ben de güncele kaymak zorunda kalacaktım; çünkü oradan maaş alıyorsunuz. Gazetede böyle sofistike, hayal mahsülü şeyler çizmenin olanağı yoktur. Kişinin içinde bulunduğu koşullar, ister istemez biçimi belirler. ”

Karikatürist Ali Ulvi’de gazete karikatürünün ne kadar sanatsal olduğuyla ilgili olarak şunları söylemiştir: “Bir gazete karikatüristi olarak benim çizdiklerim de karikatür sanatını temsil etmiyor. Bizim yaptığımız karikatürün günlük politikanın yansıtılmasında araç olarak kullanılması. Karikatür ancak amaç olursa sanat olur.

Elimizdeki bütün verilere rağmen, özellikle ülkemiz için “Gazete karikatürcüleri birer sanatçı değildir. Onlar sadece gazetecidir” yargısına ulaşmak bizi gerçeğin uzağına iter. Karikatür güncel olaylara ne kadar bağımlı olursa olsun, onu, gazetecilerle aynı kefeye koymak, onların sanatçı kişiliklerine haksızlık etmek olur. Karikatür gazetenin bölümleri arasında yine de sanatsal olan bölümlerden bir tanesidir. “Gazete yazısının hiçbir şekilde edebiyatla ilgisi yoktur; sadece iyi bir imla bilgisiyle ve ifade bilgisiyle ilgisi vardır. Karikatürcü de öyle değildir. Temelinde sanat olan, kompozisyon bilgisine dayanan, bir imge yaratmak işi olduğu için burada teknik olarak sanatla çok ilişkilidir ama ele aldığı meselenin özü itibariyle bir kelebek ömrü taşıdığından, o, ertesi gün hiçbir şeye yaramayabilir. ”^.

Bizim ülkemiz için çok çarpıcı bir durum vardır ki, o da gazetelere çizen karikatürcülerimizin çoğunun aynı zamanda sanat karikatürcüsü olmasıdır. Özellikle 50 kuşağıyla başlayan bu oluşum 70 kuşağı ile devam etmiş ve gazete karikatürcülüğünde 70 kuşağını zorlayan bir kuşak hareketi olmadığı için bu anlayış devam etmiştir. Basınımızda çizen karikatürcülerimizin hemen hemen tümü çizim hayatları boyunca her türlü karikatürü çizmişlerdir. Gazetelerden mizah dergilerine, sanat dergilerinden albümlerine dek uzayan geniş bir yelpazede çalışmışlardır. Dolayısıyla alışkanlıkları çalıştıkları yayın organı ne olursa olsun, ister istemez çizdiklerine yansıyor ve kendilerini net olarak sınıflandıramıyorlar. Dünyada ise bu karikatür dallarının çizerleri birbirlerinden ayrılmışlardır. Karikatürcü ya sanat karikatürcüsüdür, yada gazete karikatürcüsüdür. Hiçbirinin birbirine üstünlüğü olmadığı gibi, işlevleri ve yolları da çok farklıdır. “Bizde gazete çizeriyle sanat karikatürcüsü üst üste çakışık; yani çizer öyle bir şey yapıyor ki, o çizdiği şey yayınladığında öbürü için de bir işlev üsleniyor. Fakat o işlevsel olduğu konudan kopartılıp ayrıldığı zaman, kendi başına işlevsiz kaldığında da, yine bir değer taşımaya devam edebiliyor. Batılı kafa bu ikisini ayırmış ve Türkiye’de bu ikisinin üst üste olması onları şaşırtıyor ve bunları söylüyorlar. Yani, bir siyasal eleştiri yaparken, siyasal nedeni ortadan kaldırdığımızda da herhangi bir zamanda bakılabilecek, asılabilecek ve sanatçısını anlatmaya çalışan bir ürün kalabiliyor ortada. ”

Karikatürün olaylara doğrudan yaklaşımı, konuları kavrayışı destekleyişi ya da karşı koyuşu, hem okuyucular hem de gazete yöneticileri tarafından sevilmektedir. Bu yüzden karikatür, gazetecilikte neredeyse, manşet ya da başyazı kadar önem kazanmıştır.^*

Karikatür aracılığıyla haber yorumculuğu yaptığını kabul ettiğimiz gazete karikatürü, gücünü çizgiden ve mizahtan aldığı için “yazı” dan anlaşılabilirlilik, açıklayabilme yetisi ve etkileme açısından farklılık gösterir. Karikatür asla bir çizgili makale değildir; o, önce karikatürdür, ardından haberdir.

Karikatür aracılığıyla haber yorumculuğunun çekici yönleri şunlardır:

-Karikatürde konular, mizahi bir yorumla işlendiği için, işlenen konu yada olay, okuyucuyu sıkmadan ve onun ilgisini çekebilecek bir formda sunulur.

-Karikatürde benzeşme, zıtlıklar, çelişkiler gibi unsurların en belirgin simgelerle kullanılması, karikatürün içerdiği yorumu daha çarpıcı kılmaktadır.

-Karikatürist, ürünü ile yaptığı yorumla, konunun en can alıcı noktasına, en dolaysız bir biçimde işaret etmek durumundadır. Bu da makaleler yoluyla getirilen, yorumlara karşın çok daha dolaysız bir yorum anlamına gelir.

-Karikatürün gazete için kabul edilebilirliğinin belki de en önemli ölçütü; karikatürün okuyucunun fazla zamanını almamasıdır. “Karikatür çıplaktır. Bir anda çok kısa bir sürede, bilginin tümünü aktarır. Genelde gazete okuyucuları üzerinde yapılan ankette yüzde 90’ın üstünde okuyucu bir gazeteyi eline aldığı zaman, ilk önce karikatürlerine bakar. Karikatürlerine bakmasının nedeni ilk ağızdan o günle ilgili ana bilgiyi, bir anda zahmetsizce kapmak, ondan sonra onu açacak diğer bilgiler gitmektir.

Özetlenecek olursa; bu tür gazete karikatüristliğini bir tür haber yorumculuğu olarak görmek mümkündür.

İkinci olarak, gazetelerde, haber yorumculuğunun dışında bir diğer karikatür olgusu da görülmektedir. Bu ise “ilk sayfa haber konuları” kapsamında saydıklarımız dışında karikatüristin gündelik olaylara bağlı kalmaksızın ürettikleridir.
Gazete karikatürlerini konularına göre kısaca şöyle sınıflandırabiliriz:
a-)Siyasi Karikatür:Bütün dünyada, gazete karikatürü denilince ilk akla gelen siyasi karikatürlerdir. Genellikle politikacıları hedef alan ve günlük olaylarla yakından ilintili haberlerdir.

b-)Portre Karikatür:Gazetelerde en sık rastlanan karikatür türlerindendir. Toplum içinde kendini kabul ettirmiş kişilerle ilgili haberleri desteklemek veya yumuşatmak amacıyla kullanılır. Kişinin belli özellikleri abartılır ve kişiliğini ele veren özellikleri vurgulanır.

c-)Haber Konulu Karikatür:Ekonomi gibi, durağan ve sıkıcı haberleri anlaşılır hale getirmek ya da göze hoş gelmesini sağlamak amacıyla, haberden yapılan çıkarsamalardan oluşan bir tür karikatürdür. Haber, karika- türden ayrıldığında anlamını yitirebilir. Ama yinede konulu bir karikatürdür. Bu tür karikatürlerin haberden ayrıldığında hiçbir anlam taşımayan ve sadece haber yanına süs olarak kullanılanlarına vinyet adı verilir. Ayrıca, istatistiki bilgileri içeren kimi şekilleri de anlaşılır kılmak için yine karikatürlerden yararlanılır.

d-)Eğlence Karikatürü:Gazeteler eğlence karikatürlerini tatil günlerinde okuyucusuna hoş vakit geçirtmek istendiği sayfalarında verir. Bu tür karikatürler çok değişkin konulara ilişkin olabilirler. Aile, cinsellik, iş, toplum, tatil, spor bu konulardandır. Mevsimlere göre değişiklik gösterirler.

e-)Bant Karikatür ve Çizgi Roman:Üç ya da daha fazla kareden oluşan ve sürekliliği olan karikatürlerdir. Pek çok gazetenin kullandığı bu karikatürler, çoğunlukla belli bir tip hakkında gelişen olaylar üzerine çeşitlemelere gider.

Resimli roman, belli bir konuyu ele alarak, bu konunun anlatımını yapan ve sayfa biçiminde düzenlenen çizgili anlatılardır.

f-)Reklam Karikatürü:Gazetelerin reklam için ayrılan sayfalarında yazı işleri dışında reklam şirketleri tarafından yapılan karikatürlerdir.

En büyük karikatür iletme kanalı, şüphesiz gazetelerdir. Çünkü karikatür temaları aktüaliteye yakından bağlıdır. Karikatürcünün olaylar karşısındaki ilk tepkisi sonucu çizilmiş olan karikatürler bir içtenlik taşımaktadır. Karikatür çizilmesine yol açan olayın hemen arkasından ortaya çıktığında, toplum üzerinde önemli bir etki yaratır. Basın, karikatürün etkisinin artmasında önemli bir rol oynamıştır.

Karikatür, basın aracılığıyla popüler olmuş, bir başka deyişle o yüzden kitleler üstünde etkili olabilmiştir. Karikatürün tarihi, basının tarihiyle yakından ilgilidir:Bu mutlu bir evlilik sayılır. Jacques Letheve ‘e göre “Karikatürcü ürününü gazeteye vermekle, ürününün gazetede çoğaltılmasıyla ve okuyucuyla birleşmekle çok mutlu olmuştur. Öte yandan gazete de böylece hem daha hoş ve sevimli bir yüz kazanmış, hem de bazen daha etkili olmuştur; çünkü karikatür gazetenin kamuoyu üzerindeki etkisini geliştirir.”^*