KirkçEŞme tesisleri

LİMANLAR

Bir deniz kenti olan İstanbul'da limanlar, çeşitli kentsel işlevler açısından her zaman birinci derecede öneme sahip olmuştur.

Bizans Dönemi

Kentin doğal limanı öteden beri Haliç'tir. En sert havalarda bile korunaklı olan ve teknelerin barınması için elverişli koşullar hazırlayan Halic'in ağzındaki kıyı şeridi, eski dönemlerde günümüzdeki gibi düz olmayıp küçük koyların bulunduğu girintili çıkıntılı bir yapıya sahipti. İulianus dönemine (361-363) kadar, Bizantium'un, Haliç ağzında bugünkü Sirkeci ve Bahçekapı mevkiinde bulunan Neorion ve Prosfori-on limanları kullanılıyordu. Prosforion'un Boğaz'dan, Karadeniz ve Anadolu kıyılarından gelen malların boşaltıldığı ticaret a-ğırlıklı bir liman olmasına karşılık, hemen yanındaki Neorion Limanı'mn savaş gemilerinin yapıldığı veya onarıldığı bir tersaneyi de barındıran askeri ağırlıklı bir liman olduğu sanılmaktadır. Bu limanda bir kürek imalathanesinin (koparia) olduğu da bilinir. Daha sonraki dönemlerde, çeşitli Latin kolonileri bu limanların bulunduğu kıyı şeridinde ve karşıda Galata'da kendilerine iskeleler yapmış, sıra sıra küçük limanlara sahip olmuşlardır.

Haliç girişindeki bu limanların rıhtımlarının 750-1.500 m arasında uzandığını ileri süren Mango, daha sonraki dönemlerde bunların yetersiz kaldığını ve Marmara Denizi kıyılarında yeni limanlar kurulması zorunluluğunun doğduğunu söyler. Bizans döneminde Marmara kıyısında ilk kurulan önemli liman, Kumkapı ile Çatladı-kapı arasında yer alan; yapımına İulianus zamanında başlanan; I. Anastasios (hd 491-518) tarafından dibi temizlettirilip onartılan ve nihayet II. lustinos (hd 565-578) tarafından genişletilip eşi İmparatoriçe Sofia'

Lewis'in betimlemesiyle İstanbul Limanı.

Leuris's Illustrations of'Constantinople, Londra, 1838

nın adı verilen İulianus veya Sofia'nın Li-mam'dır. II. İustinos'un limana kendisinin ve aile bireylerinin heykellerini diktirdiği de kaynaklarda yazılıdır. Notitia'da. bu limanın adı Portus Novus (Yeni Liman) olarak geçer. Daha sonra, Osmanlı döneminde liman, kadırgaları barındırdığı için Kadırga Limanı adını almış ve ardındaki semt de Kadırga olarak anılmıştır. Günümüzde, tümüyle dolup yok olmuş olan bu limanın üstünden demiryolu ve sahil yolu geçmektedir. Bizans döneminde, Marmara kıyısında herhalde bu ilk liman dışında irili u-faklı başka limanlar da kurulmuştur. Haliç gibi kentin kuzeydoğu kıyısı boyunca u-zanan korunaklı bir doğal liman bölgesi varken Marmara kıyısında limanlar kurulmasının nedeni, bunların daha kolay savunulabilir olmasına bağlanabilir.

Marmara kıyısında, daha Roma döneminde kurulmuş ikinci önemli liman, Ly-kos (Bayrampaşa Deresi) ağzındaki I. The-odosius dönemine (379-395) ait olduğu sanılan limandır. Bu limanın gerek adı, gerekse mimarisi tartışmalıdır. Janin, bu adın hiçbir kaynakta liman için kullanılmadığını belirtmekle birlikte, limanın muhtemel yerinin ardındaki mahallenin adının Eleutherius olduğunu, bu yüzden bazı a-raştırmacılar tarafından Eleutherius Lima-m(->) olarak anıldığım kaydeder. Bazı kaynaklar limanın yapılış tarihini Constanti-nus dönemine (324-337) kadar götürürler-se de bu liman kaynaklarda Theodosius' un Limam(->) adıyla geçer. Diğer limanlarda olduğu gibi revaklarla çevrili bu limanın iç içe iki bölümü (temeli) olduğu eski haritalarda görülmektedir. Büyük olasılıkla Lykos Deresi'nin ağzında olduğu için çabuk dolan liman, çeşitli imparatorların dönemlerinde onarılmış, genişletilmiş, yeni bölümler eklenmiş, bu yüzden de tarih boyunca farklı adlarla anılmıştır.

istanbul'un

fetihten sonra

bilinen en eski

haritasında

G. A.

Vavassore'nin

çizimiyle

İstanbul

limanlan.

Universalis Orbis

Descricto,

Venedik, 1558

Galeri Alfa

Çabuk dolan ve kullanılmaz hale gelen bu limanın küçük bir bölümünün Pa-leologlar dönemine kadar kullanıldığını ve bu küçük limanın VIII. Mihael Paleologos' un (hd 1259-1282) Kontoskalion Limam'n-dan başkası olmadığım iddia eden Guil-land gibi kaynaklar da vardır.

Bizans döneminde Marmara kıyısı limanlarının gerek yerleri, gerekse kuruluş tarihleri oldukça tartışmalıdır. Bizans dönemi limanlarının, kara surlarının güneybatıda Marmara'ya ulaştığı noktadan başlayarak doğuda Ahırkapı'ya doğru sıralanışları, belli kuşku paylarıyla, Janin'e göre şöyledir:

Porta Aurea (Altın Kapı) Limanı, Marmara kıyısında kara surlarının denize vardığı noktada daha çok askeri amaçlarla kullanılan küçük bir limandı. Daha sonra hakkında bilgi olmayan, belki de Bizans döneminde bulunmayan, Osmanlı döneminde de küçük tekneler için kullanılmış daha çok iskele niteliğinde Narlı Kapı Limanı, aynı nitelikte Samatya Limanı, daha sonra Theodosius'un Limanı ve Eleutherius Limanı gelirdi.

Kumkapı yöresinde bulunduğu söylenen Heptaskalon Limanı'nın(-») yapısı hakkında bilgi yoktur. Bu limanın aynı yörede olduğu bilinen Kaisarios Limanı ile aynı yer olduğunu düşünen tarihçiler vardır. Kaisarios Limanı, 673'te Araplar Kons-tantinopolis'i kuşattıkları sırada Bizans donanması tarafından üs olarak kullanılmıştır. Kaisarios Limanı adı 7. yy'dan sonra geçmez. Hattâ bazı Bizans araştırmacıları Kaisarios Limanı'mn Theodosius'un Limanı" na verilmiş bir başka ad olduğunu da ileri sürerler (Guilland). Heptaskalon semti-

nin adı ilk kez lO.yy'da anılır, Heptaskalon Limanı'mn adına ise ancak 14. yy kaynaklarında gemi tamiri için kullanılan bir yer olarak rastlanır.

Hakkındaki bilgiler oldukça yetersiz kalan Heptaskalon ve/veya Kaisarios limanlarından sonraki önemli Bizans limanı Kontoskalion'dur.

Heptaskalon'dan daha doğuda olması gereken Kontoskalion Limanı'mn yeri de tartışmalıdır. Mardtmann ve Millingen bu limanı Kumkapı'ya (Kontoskalion) yerleştirirlerken Guilland Langa'da, belki de Kaisarios Limanı ile aynı liman olduğunu ileri sürer. Janin ise, "VIII. Mihael Paleologos' un Kontoskelion'u" diye adlandırdığı bir başka limanın Kumkapı'da sanılmasının Kontoskalion'la tek bir harf yüzünden doğan karıştırmadan ileri geldiği; VIII. İoan-nes Paleologos'un 1427'de onarılmasını sağladığı Kumkapı'daki Kontoskalion Limanı'mn yerinin ve varlığının ise kesin olduğu görüşündedir. Bu limanın önünde bir mendirek olduğu, 300 gemi barındırabilecek kapasitesi bulunduğu bazı kaynaklarda yazılıdır. İlk kez ne zaman yapıldığı konusunda ise kesin bilgi yoktur.

Hemen doğusunda İulianus veya Sofia' nın Limanı yer almakta, daha doğuda Çat-ladıkapı yöresinde ise Bukoleon Sarayı' nın(-») kıyısında sarayın limanı olan küçük Bukoleon Limanı(->) bulunmaktaydı. Bir boğa ile bir aslanı tasvir eden heykel, limanın rıhtımı üzerindeydi. Limanın rıhtımının yekpare mermerlerle kaplı olduğu, VII. Konstantinos'un (hd 913-959) yakalanan balıkların canlı kalması için buraya bir de büyük havuz yaptırdığı kimi kaynaklarda yer alır.

Sarayburnu yakınındaki Ahırkapı'da, 9. yy'da küçük bir liman daha olduğu sanılmaktadır.

Bizans döneminde Konstantinopolis'in sur dışında, kimisi ticari amaçlarla kullanılan, kimisi o bölgedeki sarayların özel limanı veya iskelesi durumunda olan başka limanlar da vardı. Avrupa yakasında bugünkü Beşiktaş civarındaki Ayios Mamas ve Bakırköy-Yeşilköy civarındaki Hebdo-mon limanları, Anadolu yakasında ise Üsküdar'daki ünlü Damalis Limanı (Osmanlı döneminde Öküz Limanı); Kadıköy'de MÖ 2. yy'da bile varlığı bilinen, biri bugünkü Haydarpaşa'da bulunan iki liman; Kalamış Koyu'nun batısında Kurbağalı Dere' nin denize döküldüğü yerde, daha sonra alüvyonlarla dolan küçük bir liman ve yine Kalamış Koyu'nda bulunduğu sanılan Eutrope Limanı, Fenerbahçe yöresindeki Hieria Sarayı'nın limanı, Kartal'a doğru sahil boyunca sırasıyla Rufinianes, Poleati-kon, Satir, Brias limanlan ve nihayet Kartal'daki Kartalimen (Büyük Liman), kuruluşları çok daha eskilere gitmekle birlikte varlıkları en azından 7. ve 8. yy belgelerinde kesinlikle işaret edilen limanlardır. Ayrıca İstanbul adalarındaki küçük limanların yanında, Prinkipo (Büyükada) Lima-nı'nın adı Bizans kaynaklarında sık sık geçer.

İSTANBUL