KirkçEŞme tesisleri

Mehmed Ağa Medresesi

Nurdun Sözgen, 1994 /TETTVArşivi

mektep ve sebil Divanyolu üzerinde, medrese kuzeye doğru kıvrılarak uzanan Hoca Rüstem Sokağı'nm eğrisine uyarak geride yer almaktadır. Sebil ve mektebin 1580'de yapıldığı, medresenin daha sonra tamamlanarak 990/1582'de kullanılmaya başlandığı anlaşılmaktadır. III. Murad tarafından 11 Safer 988/28 Mart 1580'de Suyolu Nazırı Davud Ağa'ya gönderilen bir hükümde Mehmed Ağa'nın sebil ve mektebine su getirmek için izin aldığı, ancak sağlanan yarım lüle suyun ihtiyacı karşılamaması nedeniyle kaynağa iki kamışlık su eklenmesine izin verildiği açıklanmaktadır. Mehmed Ağa'nın Topkapı Sarayı Müzesi Kü-tüphanesi'nde bulunan 999/1590 tarihli vakfiyesinde medresenin Hoca Rüstem Paşa Mahallesi'nde bulunduğu, 10 hücre ve l dershaneden oluştuğu belirtilmiştir. Hadîkatü'l-Cevâmi'de medresenin yalnız konumuna değinilmiş, mektep ve sebil ü-zerinde bulunan kitabenin tam metni verilmiştir. Günümüze ulaşamayan bu kitabe muhtemelen yenileme sırasında indirilmiş ve kaybolmuştur. Hadîka'dz 16. yy sonu musahip ağalarından Anber ve Abdullah ağaların sebil içinde gömülü oldukları belirtilmiştir. Sebilin yenilenmesi sırasında bu mezarlar yerlerinden kaldırılmış olmalıdır; bugün medrese ile Divanyolu üzerindeki binalar arasındaki dar alana sıkıştırılmış olan bir mezar vardır. Sebil-mektep kütlesiyle medrese arasında bulunan ve aslında küçük bir bahçe niteliği taşıdığını sandığımız alanda ise bugün dört katlı bir bina yükselmektedir. Görünüşünden 20. yy'da yapıldığı anlaşılan bu bina külliye birimleri arasındaki ilişkinin kopmasına neden olmuştur. Vakıflar tarafından kiraya verilen mektep ve sebil günümüzde pizza salonu olarak kullanılmaktadır.

İ. Kumbaracılar kaynak belirtmeden sebilin, o sırada suyolları nazırı olan mimar Davud Ağa'nın eseri olduğunu ileri sürmektedir. Medrese Tezkiretü'l-Ebniye' de Mimar Sinan'ın eserleri arasında yer almaktadır.

1869'da yapılan tespit çalışmasında işler durumda olan medrese, zamanla harap olmuştur. 19l4'te içinde öğrenciler barınmakta, fakat ders yapılmamaktadır; gusül-hane, çamaşırhane ve abdesthaneleri ha-

rap durumdadır. Yapı muhtemelen 1894 depreminde zarar görmüş ve kubbesi yıkılan dershane, ahşap bir çatı ile örtülmüştür. 1918'de Kadınlar Yurdu olduğu belirtilen medrese Cumhuriyet döneminde Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı'na tahsis edilmiş, 1986'ya kadar Çocuk Esirgeme Kurumu'n-ca gündüz bakımevi olarak kullanılmıştır. 1989'da Türkiye Yazarlar Birliği'ne tahsis edilen binada, Birlik Kültür Merkezi olarak kullanılmak üzere onarım çalışmaları sürmektedir. Onarım çalışmalarıyla binanın daha önce kapatılmış bazı ayrıntıları ortaya çıkmakta, değiştirilmiş malzemeler aslına uygun olarak yenilenmektedir; bu kapsamda hücre kubbelerinin tepelerine açılmış olan delikler kapatılmış, büyük bir kısmı sökülmüş olan kurşun örtü yenilenmiş, sıvalı olduğu için dokusu gözükmeyen hücre ve dershane kapı ve pencere sövelerinin, revak kemerlerinin üstü temizlenerek özgün yüzeyleri ortaya çıkarılmıştır.

Çevredeki zemin kotunun yükselmesiyle yaklaşık 60 cm çukurda kalan medre- ' şeye Hoca Rüstem Sokağı'ndan üç basamak inilerek girilmektedrir. Basık kemerli girişin üstündeki kitabe yeri işlenmeden bırakılmıştır. Aynalı tonozla örtülü bir geçitten revaklara ulaşılmaktadır. Geçidin yan duvarlarında bulunan ve önleri kapatılmış olan çokgen planlı nişler restorasyon sırasında açığa çıkarılmıştır.

Uzun ekseni kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda olan dikdörtgen planlı avlu (yaklaşık 5,50x10 m) kısa kenarında iki, uzun kenarında dört açıklıklı bir revak düzeniyle çevrilidir. Gömük durumda olan sütun kaidelerinin yalnız pirinç bilezikleri görülebilmekte, yükseklik ve biçimleri anlaşılmamaktadır. Marmara mermerinden yapılan sütun ve mukarnaslı başlıklar, üzerlerindeki yatay ve düşey çatlaklar nedeniyle demir çemberlerle takviye edilmiştir. Üstten teğetli kemerlerle oluşturulan revak aynı yükseklikte avluyu çepeçevre sarmaktadır. Geniş küfeki bloklanyla yapılan kemerler gergilerle birbirlerine bağlıdır. Revaklar Şemsi Paşa Medresesi'nde olduğu gibi avluya doğru yönlendirilen tek eğimli çatıyla örtülüdür. Revak saçaklarında bir düz ve bir pahlı şeritten oluşan taş silme hafif çıkıntı oluşturacak biçimde yerleştirilmiştir.

Restorasyon sırasında zemini mermerle kaplanan avluda şadırvan ve benzeri özgün bir ayrıntı kalmamıştır. Toplantı salonu gibi kullanılması düşünülen avlunun üstü şeffaf bir tonozla örtülmüştür.

Avlunun simetri ekseninden biraz kuzeybatıya kaydırılarak yerleştirilen dershanenin basık kemerli kapısı profillerle oluşturulan dikdörtgen bir çerçeve içine alınmıştır. Zemini sonradan yükseltilen mekânın güneydoğu duvarında, önceden mihrap nişi olduğunu sandığımız bir girinti bulunmaktadır. Medrese ve çevresini içine a-lan 1913 tarihli şehir planında dershane ile sokak arasında küçük bir alan görülmektedir. Dershanenin bu aralığa açılan alt pencereleri olup olmadığı, kuzeyde duvarına yapılan müdahaleler nedeniyle anlaşıla-

mamaktadır. Revaklara açılan iki alt penceresi bulunan dershanenin duvarlarının üst seviyesinde her cepheye açılan birer küçük pencere vardır. Kubbe yıkılmış, geriye geçiş öğeleri kalmıştır. Kubbe boşluğu içten ahşap levhalarla kapatılmıştır; dıştan kırma çatıyla örtülüdür.

Arsanın düzensiz geometrisi nedeniyle, medrese planı herhangi bir şemaya uymamaktadır; hücreler avlunun dört yönünü de çevirecek şekilde arsanın sınırlarına bağ-lı olarak yerleştirilerek biçimlendirilmiştir. Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından kullanımı sırasında hücrelerde değişiklikler yapılmış, avluya açılan bazı kapı ve pencereler iptal edilmiş, hücreler arasındaki duvarlara kapılar açılmış veya duvarlar kaldırılarak geniş mekânlar elde edilmiştir. Kubbeyle örtülü olan hücrelerin ocak, niş gibi iç donatıları kalmamıştır. Yalnız kapı ve pencerelerin küfeki taşından yapılan söveleri ile pencerelerin demir parmaklıkları korunmuştur.

Vakfiyede medresenin 10 hücresi olduğu belirtilmesine karşın bugün binada 11 oda bulunmaktadır. Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından kullanımı sırasında yapılan değişiklikler nedeniyle hela, gusül-hane gibi servis mekânlarının yerlerini anlamak zorlaşmıştır. Dershaneye batı yönünde bitişik olan ve bir kısmı üstte filgözle-riyle aydınlatılan mekânın özel durumu nedeniyle gusülhane olabileceğini düşünmekteyiz. Avlunun güneybatısında bulunan ve restorasyonda kapısı yenilenen küçük bahçede ise helaların yer alması mümkündür.

Dış cepheler tümüyle sağırdır. Girişin kuzeyindeki üç hücrenin içten mazgal pencere, dıştan dörtgen biçimli pencerelerin özgün olmadığı, taş-tuğla almaşık örgü içine sonradan açıldığı bellidir. Dershanenin doğusundaki iki hücrenin sonradan kapatılmış veya değiştirilmiş olan pencerelerin üstünde 16. yy'dan kalma, tuğla kemerli özgün pencerelere ait izler görülebilmektedir. Hoca Rüstem ve Çatalçeşme sokakları üzerindeki duvarlarda kornişler bir düz, bir planlı şeritten oluşmaktadır. Yalnız kuzeydoğuda hücre ve dershane köşelerinde iki sırası korunmuş olan kirpi saçak izi görülebilmektedir. Medresede özgün baca, alem gibi ayrıntılar kalmamıştır.

Mehmed Ağa'nın küçük ölçekli külliyesi kentin en önemli caddesi üzerinde 16. yy'da yapılan sayılı eserlerden biridir. Üst katı mektepli sebil düzenlemesinin erken bir örneği olan sebil-mektep kütlesinin günümüze özgün durumuyla ulaşamamış olması Osmanlı mimarlık tarihi açısından önemli bir kayıptır. Anacaddeden geride yer alan medresenin bozulan ayrıntılarının iyi bir restorasyonla düzeltilmesi ve sebilin uygun bir işlevle değerlendirilmesi, bu eserlerin tarihi kimliklerini kazanmaları açısından gerekli görünmektedir.

Bibi. Z. Ahunbay, "Mimar Sinan'ın Eğitim Yapıları", Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İst., 1988, s. 265; (Altınay), Mimarlar, 142; Ayvansarayî Hadîka, I, 97-98; Ayvansarayî, Mecmua-i Tevarih, 385; Ayverdi, İstan-bulHaritası, B 3; Ayverdi, Fatih Devri III, 420; M. Bahçekapılı, "Mehmet Ağa Külliyesi Res-

torasyon Projesi", (istanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı, Restorasyon Programı, yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Haziran 1990; Baltacı, Osmanlı Medreseleri, 299-300, 595; (Konyalı), İstanbul Abideleri, 64-65; İstanbul Haritası (Havestadt u. Contag, Berlin-Wümersdorf, 1913); C. Kayra, İstanbul, Mekânlar ve Zamanlar, ist., 1990, s. 64; Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri, 11; Kuran, Mimar Sinan, 343; Kü-tükoğlu, İstanbul Medreseleri, 352-354; Kütü-koğlu, Darü'l-Hilafe, 39; Meriç, Mimar Sinan, 99; Sicill-i Osmanî, IV, 128-129; Mehmed Ağa Vakfiyesi, Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı, Emanet Hazinesi, no. 3023.

ZEYNEP AHUNBAY