Kur’an-i kerim allah’i nasil tanitiyor

2- Allah'ı Tanımanın Gereği ve İnsanların Allah Hakkındaki Marifetlerinin Sınırı

Mevzua başlarken hemen şunu belirtelim ki Rabb Tealâyı insanlara tanıtan üç mühim mauarrif vardır; 1- Varlıklar kitabı, 2- Kur'ân, 3- Hz. Peygamber (sav). Bu tanıtıcılardan gelen me­sajları insan duyu ve akıl teçhizatıyla alır ve değerlendirir. Yani Allah insanı bu kabiliyetlerle donatmıştır. Allah insanlara pey­gamber göndermeseydi bile, insanların kendi akıllarıyla Al­lah'ın varlığını bulmaları zarurî olurdu. Çünkü göklerin, yerin, kendi vücûdunun ve diğer eşyanın yaratılışını düşünebilen bir insan için, Yaratanını bilmemekte bir mazeret mevcud değil­dir.⁹⁶⁸ Bu vazife insanın en önde gelen vazifesidir. Yerinde te­mas edileceği gibi, bu sebeble âlimlerin çoğu körükörüne takli­di caiz görmemişlerdir,⁹⁶⁹ Allah'ın varlığını, birliğini bulmak için nazar ve istidlali vacib görmüşlerdir.⁹⁷⁰ Yani insanlar Al­lah'ın kendilerine verdiği duyular ve akıl yardımıyla, O'nun kâi­nata koymuş olduğu delillerini düşünüp tefekkür ederek Allah'ı bulmakla tavzif edilmişlerdir. Diğer bir ifadeyle varlıklar kitabının âyetlerini okumakla görevlidirler. Kur'ân'da Hz. İbrahim bunun güzel örneklerini vermektedir (Enam, 75-78). Kur'ân, insan­ların kendi akıllarıyla Allah'ın marifetlerine büyük değer verir de, bu yolu Allah, Kur'an'da "İşte bunlar kavmine karşı İbra­him'e ver(ip öğrendiğimiz hüccetlerimizdi" (En-am, 82) diye yâ-deder.⁹⁷¹

Böylece lüzumunu belirtmeye çalıştığımız marifetullahı (Al­lah'ı bilip tanımayı), insan ne derece gerçekleştirebilir, şimdi de bu nokta üzerinde duralım. Bilindiği gibi Allah madde değildir. Duyu organlarıyla idrâk edilemez. Benzeri ve dengi bulunmadı­ğı için tahmin ve tasavvur edilemez. Akılla da mahiyeti biline­mez. Burada bilinemezden kastımız, Allah'ın zatı, mahiyeti, ha-kîkati ve künhüdür. Yani Allah nedir, bunu bilemeyiz. Yukarıda bilinmesinden bahsettiğimiz hususlar Allah'ın varlığı ve sıfatları­dır. Bir şeyin varlığını bilmek başka onun mahiyetini bilmek başkadır. Nitekim, her varlığı bilinen şeylerin, mahiyeti bilinme­mektedir. Allah'ın varlığını bilmenin yolu ise O'nun fiil ve eser­leridir. O halde Allah'ın yaratıkları sayısınca O'na gidecek yol vardır.⁹⁷² Bazı inkarcılar tarafından, Allah'ın zatının bilinemeyi-şi bahane edilerek varlığının da kabul edilemeyeceği iddiası var­dır.⁹⁷³Mesela, Paris'i görmeyenler onun varlığını bilir, fakat keyfiyetini bilemezler. Keyfiyetini bilmemek bir şeyin varlığını inkârı gerektirmez.⁹⁷⁴ Varlıklar, güneş ışınlarını yansıtan şeffaf maddeler gibi, bize güneşin varlığını haber verirler, fakat nasıl ki o şeffaf şeyler güneşi ihata edemezlerse, varlıklar da Allah'ı idrâk ve ihata edemezler.⁹⁷⁵ "(...) Onlar ise bilgice O'nu kav-rayamazlar" (Tâhâ, no). Zira Allah'ın hakikatini bilmek için be­şerde hiç bir alet ve hiç bir kuvvet yoktur.⁹⁷⁶ Meseleyi şöyle de açıklayanlar vardır: Anlaşılması gereken şey, çok gizli veya çok açık olursa anlaşılması zorlaşır. Bir şeyi gözümüze çok uzak ol­duğu zaman göremediğimiz gibi, çok yaklaştırınca da gözümü­ze perde olur, yine göremeyiz. Allah da zuhurunun şiddetinden gizlidir. Bizim akıllarımız zayıf, Allah'ın cemâli ise son derece parlaktır. Sonra her şey zıddı ile bilinir, zıddı olmayan Allah'ın keyfiyetinin bilinmemesine şaşmamalıdır.⁹⁷⁷ Allah o kadar za­hirdir ki, bütün eşya onunla ortaya çıkmaktadır. Güneş hiç bat-masaydı karanlık bilinmezdi. Allah daima vardır. Eğer farz-ı muhal (haşa) O'na yokluk arız olsaydı veya kaybolsaydı yahut değişikliğe uğrasaydı, gökler, yer, mülk ve melekût yıkılırdı. O zaman iki hal arasındaki fark anlaşılırdı. İşte devamlı O'nun açıklığı, bu gizliliği îrâs etmiştir.⁹⁷⁸ Göz kapaklan (yumulunca) görmeye perde olduğu gibi dünya hayatı da Allah'ı ru'yete en­gel bir perdedir. Allah Musa (as)'a "len terânî -Beni göremez­sin" (Araf, 143). "lâ-tüdrikuhu'l- ebsâr- gözler O'nu göremez, o gözleri görür, O latiftir, kabirdir" (Enam, 103) buyurmuştur.⁹⁷⁹ Ölüm ile beraber aradan perde çekildiği vakit, ruh kirlenme-mişse Allah'ı görür. %,.) Biz senin gözünden perdeyi açtık; bugün artık gözün keskindir" (Kâf, 22). Eğer ruh, kirli paslı ise -ki bunun da dereceleri değişiktir- temizlenmesi için ateşe tutulur.⁹⁸⁰

Allah'ın zatının mahiyeti, beşerî tabiatın mahdud hudutları içine girmediği için, bilinememesini de maddî misallerden anla­yabiliriz. Hayvanlar insanlarla münasebet halinde olan varlıklar­dır. Onlar sahihlerini tanırlar, fakat onların mahiyetlerini, ne düşündüklerini bilemezler.⁹⁸¹ Aynı şekilde varlıklardan bir üst derecedekilerle, bir bakımdan temasta olan bir varlık, onun her halini künhünü bilemez. İnsanlar, insan olan peygamberlerle münasebet halinde olmalarına rağmen, peygamberliğin hakîka-tini bilemezler. Nübüvvetin hakikatini ancak, peygamberlerin kendileri bilirler.⁹⁸² Kaldı ki bugün insan, eliyle tuttuğu madde­nin bile mahiyetini, esrarını bilemiyor.⁹⁸³Atomları parçalanan madde, ışığa ve enerjiye dönüştü. Sanki manevî bir şeye, elektriğe inkilâb etti. Adetâ maddenin ucu maneviyâtla birleşti. Nerdeyse en üst ve en alt noktadan şahadet âlemi, gayb âlemi­ne bitişiyor.⁹⁸⁴ Maddeciler sımsıkı tuttukları madde kuşlarını da ellerinden uçurdurlar. Neredeyse madde de gayb haline geli­yor. Fakat ilim, mâhiyetini bilemezse de bu gayba. inanıyor. Çünkü tesirini hissediyor. Atomların çözülen dili, artık bize çok şey ifade ettiği gibi, nebulaların tarrakalanndan da bir hayli şey anlamış bulunuyoruz. Ne var ki, henüz âlemşümul teşbihi oku­yacak ve anlayacak bakışı kazanamadık.

Nitekim Batı filozoflarından inananları da Allah'ın tama­men, bilinemez olduğunu kabul etmektedirler. Descartes "Gözümüz denizin bütün enginliğini kavrayamaz. Fakat de- nizi görür. Pek büyük bir ağacı kollarımızla kavrayamayız; fakat ellerimizle tutabiliriz. Aynı şekilde tâbir caizse, zihni­miz, düşünce yoluyla Tanrıya dokunabilir; fakat onu kavra-yamaz, anlayamaz, yani hakkında tam bir bilgi edinemez" der.⁹⁸⁵ Alman filozofu F.H. Jacobi (isimde "Tanrı tanınamaz. Bilinebilen bir tanrı, tanrı olamaz. Gerçek tanrı dışta keşfo-lunamaz. O dolaysız olarak kendi içten benliğimizde beli­rir" der.⁹⁸⁶

Kalbe gelen şeylere benzemekten de Allah münezzehtir. Çünkü Allah'ın numunesi yoktur. İnsan numunesi olmayan şe­yi düşünüp anlayamaz. Cüneyd-i Bağdâdî'ye (297/909), ma'rifet soruldu da "Kalbinde tasavvur ettiğinin hak hilafına olduğu­nu bilmendir" dedi.⁹⁸⁷ Sufîler de marifet hususunda değişik şeyler söylemişlerdir. Bazıları, Allah'ın var olduğuna delilim Al­lah'tır demişlerdir.⁹⁸⁸ Çünkü Allah kendisine şahadet etmekte­dir {âı-i îmrân, i8; En'âm, 19). Her şey O'nun şahâdetiyle bilinir.⁹⁸⁹ Onun için O, her şeyden sezilir zahir, hiç bir şeyle bilinmez bâ­tındır.⁹⁹⁰ Allah'ı bilmekle mü'min mukarreblerden olur.⁹⁹¹ Ya­ratıklar içinde O'nu en iyi bilenler, O'nun azametini idrâkten, yahut zatını keşfetmekten aciz olduklarını en çok ikrar edenler­dir.⁹⁹² Kuşeyrî'ye (465/1073) göre marifet, "Hak Tealâ'yı esma ve sıfatlarıyla tanıyıp, sonra muamelelerinde Allah'ı tasdik eden, sonra da düşük ahlâk ve afetlerinden temizlenen, sonra kapıda uzun uzun duran ve kalp ile itikafına devam eden kimsenin sıfatıdır (...). Bütün bunlardan dolayı da arif, Allah'tan güze! bir teveccühe nail olur (...) Kalbine, Al­lah'tan başkasına götürecek bir hatıra koymaz (...) Al­lah'tan başkasıyla sükûn ve huzur bulamaz hale gelir."⁹⁹³

Firavunla Musa (as) arasındaki meşhur ulûhiyet tartışmasın­da, Firavun "Alemlerin Rabbı (dediğin) nedir?" (Şuarâ,23), "Rab-bınız kimdir. "(Tab-a, sû) şeklinde mahiyetten sorunca, Musa (as) hep fiiller ve sıfatlarla cevap verdi (Taba. 5i-53; şuara, 24,26,28). Fira­vun etrafındakilere, bunların sorusuna cevap olmadığı imajını vererek mugalata yapmak istiyordu. Halbuki Musa (as), beşerin Rabbini tanıyabileceği en güzel şekilde, yani fiil ve sıfatlarıyla O'nu haber vermişti.⁹⁹⁴ Çünkü ulûhiyet hakkında bilinemeye­cek şeyler ikidir, 1- Zât ve hakîkat-i ilahiyyedir. Bunun için Hz. Ebu Bekir (ra) "Allah'ın zatının sırrından bahsetmek şirk yap­maktır" demiştir. Ve yine kendisine nisbet edilen bir sözü de şöyledir : "İdrâk etmekten acizlik idrâktir" 2- Allah'a isnadı caiz olup olmayacak şeylerdir. Çoğu ilahî emirler, helal ve ha­ram, şeriatın ferî ahkamı bu kabildendir. Şeytan ise insanı bu bilinemeyecek şeylerden vehim ve hayal ile bahse teşvik eder.⁹⁹⁵ En iyisi, îsâ (as)'ın dediği gibi demektir: "(...) Benim içimde olan (her) şeyi sen bilirsin, Ben ise Sen'in zatında olanı bilemem. Şüphesiz ki gaybları hakkıyla bilen Sen'sin Sen" (Maide, 116). Şu halde, her şeyden önce şunu bilmek gerekir ki Allah'ı Allah'tan başkası hakkıyla bilemez.⁹⁹⁶ Celâlinin künhünü O'ndan başkası ihata edemez. Bu hususta Melekler de nebiler de böyledir. Ariflerin de Allah'ı bilmeleri sınırlıdır.⁹⁹⁷ İn­sanların Allah'ı marifet dereceleri farklı olsa da, yine bir nokta­ya kadardır.⁹⁹⁸ "Sultanı yine sultan bilir ve kadr-i sultanı gayr-ı sultan ne bilir?"⁹⁹⁹ Hakîkat-i ilahiyyeyi bi-hakkın mari­fet, onu kendisi gibi bilmek demek olacağından, bu mütenâhî âlemde kullar için bu mümkün değildir. Ma arafnâke hakka ma'rifetik (Ya Rabbî, seni hakkıyla tanıyamadık), O'nun ni­metlerine de hakkıyla şükredilemez, mâ abednâke hakka iba-dedik (Ya Rabbî sana hakkıyla ibadet edemedik) demekten başka yol yoktur.¹⁰⁰⁰ İbn Sina da Allah Tealâ'nın zatının merte­besinde, ancak "Hüve", yani "O" demekten başka bir şekilde idrâk ve ifade olunamayacağına işaret eder. Yani kendisini an­cak kendisi bilen Zatını, akılların idrâki kabil olmadığından do­layı, Zatının mertebesinde ancak "Hüue" demekle tarif edilebi­lecek olan Vâcibu'l-Vücûd, Hakk'ın zat-ı hüviyyeti demektir. O bizim mahsusât ve makûlatımızla çizdiğimiz suretlerin, sınırların çerçevesi içine giremez, O her şeyden evvel iken her şeyden âhir, her şeyden zahir iken her şeyden bâtındır. O'na zatında ancak "O" denebilir.¹⁰⁰¹ Kendisinin bir benzeri, biz de bir ölçü­sü bulunmaktan münezzeh olan Tealâ hazretlerine "O" demek­ten başka imkânımız yoktur.

Netice olarak diyebiliriz ki, Kur'ân'a göre insan Allah'ı fiil­leriyle, sıfatlarıyla bir dereceye kadar tanıyabilir. Bu hiç bilme­mek değildir. Aslında bu, insanlara beşer ölçüsünde ileri bir rnarifet vermektedir. Bu usullerle, insan, Allah'ı yakından du­yar, sezer, hisseder, hatta hususî tecellîlere mazhar olabilir. Bu tecellîlerle kalbi mutmain olur. Fakat Zatının mahiyetini bilme hususunda varacağı rütbe, O'nu bilememektir. Bu hususta in­sanın aczini itiraf etmesi, takdir edilecek bir idrâk örneği sayıl­malıdır. Bunun daha ötesinde yol aramaya kalkışmak, tasvir ve tasavvur sevdasına düşmek olur ki,¹⁰⁰² bu da aslında Allah'ı hak­kıyla takdir edememe demektir¹⁰⁰³ (En'&m, 9i- Hacc, 74). Allah'ın Re­sulü (sav) " AHahım sana karşı lâyık olduğun gibi tam sena ve medihlerini sayamam, Sen kendini nasıl sena ettinse öy­lesin" ¹⁰⁰⁴ buyurmakla biraz da bu gerçeğe işaret etmiş olsa ge­rektir.¹⁰⁰⁵