Kur'AN'da tevhiD

5- EL-VEKÎL

Vekil, ism-i mef’ul (edilgen ortaç) anlamı taşıyan, fail (etken ortaç) vezninde Yüce Allah'ın bir sıfatıdır. Her şeyi evirip-çeviren, gözeten, hiç bir şeyin ilmi kendisine gizli kalmayan, hiç bir şeyi muhafaza etmek, korumak ve idare etmek kendisine ağır gelmeyen, yarattıkları üzerin­de gözetici, hafîz olan, hepsinin rızıklarını veren ve onları idare eden ⁹⁵⁸, kendisine tevekkül edilmesi gereken ⁹⁵⁹, iş kendisine havale edilen, şâhid ⁹⁶⁰ gibi anlamlara gelir. Beyhaki Kitabu'l-Esmâ ve's-Sıfat isim­li eserinde Hattâbî'den şunları nakleder: “Kulların rızıklarını vermeye kefil olan, onların iyiliğini gözeten demektir. Ni’me'l-Mevlâ ve ni’me'l-Vekîl'de olduğu gibi. Yani “İşlerimizi ne güzel yapan ve kefil olan” an­lamındadır.⁹⁶¹

el-v'ekîl, Allah Teala’nın vasfı olarak ilk kez Müzzemmil sûresinde ⁹⁶² daha sonra da gerek Mekkî ve gerekse de Medenî surelerin ayet­lerinde gelmiştir. ⁹⁶³

Kur'an-ı Kerim'de VKL kökünden türeyen “tevekkül” masdarı kırkdan fazla kullanılmış, fail her zaman insanlar, kendisine tevekkül edilen ise Allah olarak gelmiştir. Kur'an tevekkül'ü mü’minlerin vazge­çemeyecekleri güzel bir vasıf olarak zikreder:

“Onlar ki, bir takım kimseler kendilerine: “Düşmanlarınız (size sal­dırmak amacıyla) kuvvetlerini topladılar, onlardan korkmalısınız” de­dikleri zaman, bu haber onların imanlarını arttırır da: “Allah bize kâ­fidir, O ne güzel Vekîl'dir.” derler.”⁹⁶⁴

“Bir kere de azmettin mi artık Allah'a güvenip dayan. Gerçekten Al­lah tevekkül edenleri sever.”⁹⁶⁵

“... Mü’minler sadece Allah'a güvenip dayansınlar...”⁹⁶⁶

Bu ayet-i kerimelerde Allah Teala tevekkülü mü’minlerin en başta gelen vasıflarından biri olarak zikrediyor. Allah'ı “vekil” olarak kabul etmenin anlamının O'na tevekkül etmekten geçtiğini vurguluyor. Te­vekkül'ü, Allah'ın ve Allah ehlinin sevdiği bir haslet olarak tanımlıyor. Müslümanların hırsla sarılmaları gereken bir haslet olarak sunuyor. Hatta, bütün işlerin sonucunun Allah'a varacağı gerçeğinden hareket­le, İşlerin nihayetini Allah'a bırakmak mü’minleri kâfirlerden, müna­fıklardan ve müşriklerden ayıran en belirgin özellik olarak gündeme getiriliyor.

“el-Vekîl” ismi Kur'an-ı Kerim'de bazan da “Şâhid” manasında kul­lanılmıştır:

“...(Musa): “söylediklerimize Allah vekil (şâhid) dir.” dedi.” ⁹⁶⁷ “...(Yakub): “Söylediklerimize Allah vekîl (şâhid) dir” dedi.” ⁹⁶⁸ “Vekil” vasfı insanlar için daima menfî, olumsuz cümlelerde “murakıb, bekçi” anlamında kullanılmıştır. Vekillik vasfı insanlardan nefyolunmuş, insanların bir özelliği olmadığı vurgulanmıştır, meselâ:

“(Ey Muhammed!) Sen onların üzerinde bir bekçi, gözetici değilsin.” ⁹⁶⁹

“(Ey Muhammed!) De ki: Ey insanlar, Rabbinizden size bir hakikat gelmiştir. Doğru yola giren ancak kendisi için girmiş ve sapıtan da an­cak kendi zararına sapıtmış olur. Ben sizin üzerinizde vekîl (bekçi, ha­fız, gözeten) değilim.” ⁹⁷⁰

6- EHLUT-TAKVÂ VE EHLU'L-MAĞFİRE

Kur'an'da yalnız Müddessir suresinin son ayetinde geçen “Ehlu’t-takvâ ve Ehlu'l-mağfire” ismi: “azabından çekinilip korunmaya lâyık ve bağışlamaya ehil, mağrifet edecek olan” demektir. ⁹⁷¹

Müfessirler bu ayet-i celileyi: “Azabından çekinilip korunacak, bağışlanacak olan Allah'tır. O'ndan çekinmeyen dünya ve ahirette hiç bir şeyden çekinmez ve korunmaz. Allah'tan başka hiç kimse günah­ları mağfiret edemez. ⁹⁷² O, kendisinden çekinenlerin günahlarını bağışlayandır. ⁹⁷³ Onun için “her hikmetin başı Allah korkusu, Al­lah mahabbetidir.” ⁹⁷⁴ Şeklinde tefsir etmişlerdir.

İmam Ahmed, Tirmizi, Neseî, İbn Mace, Hâkîm ve diğer hadis oto­ritelerinin bu ayetin tefsirinde rivayet ettikleri şu hadis, bu ayeti en gü­zel bir biçimde anlamamıza yetiyor:

Enes (r.a.) den: “Resulûllah (s.a.v.) bu ayeti okudu ve şöyle dedi. “Rabbiniz şöyle buyurdu: Ben sakmılmaya lâyıkım. Öyleyse benimle be­raber başka bir ilâh edinilmesin. Her kim benden sakınır da, benimle beraber başka bir ilah edinmezse, ben onu mağfirete ehilim.”⁹⁷⁵

Yine bir başka kudsi hadiste Resulûllah (s.a.v.) şöyle buyurur: “Allah Teala buyuruyor ki: “Kulum bana iki elini kaldırır dua eder­se ben o elleri mağrifetsiz reddetmekten haya ederim.” Melekler:

Ey bi­zim ilahımız, o mağfirete ehil değil” dediler. Allah Teala buyurdu ki:

“Ben takvaya da lâyık olanım, mağfirete de lâyık olanım. Sizi işhâd ederim ki, ben onu mağfiret ettim.”⁹⁷⁶

Bu hadisten de anlaşılacağı üzere, “Ehlu't-Takva ve Ehlu'l-Mağfire” isminde iki cihet vardır: Birisi, kullara bakar ki, Allah'tan sakınıp korunmalarını; diğeri de Allah'a bakan cihettir ki, sakınıp korun­malarını mağfiret etmesini ifade eder. Diğer bir ifade ile “Zü'l-Celâli ve'l-İkram” isminde olduğu gibi, hem Celâl ve hem de Cemâl anlamlarını bir anda kapsar.⁹⁷⁷

7- ER-RAHMÂN, ER-RAHİM, ZÜR-RAHME, HAYRU'R-RAHİMİN, ERHAMU'R-RÂHİMİN, ZÜ RAHME VASİA

A- Rahmân Ve Rahim:

Rahman ve Rahim, ism-i faile mülhak olan mübalağa binalarından fa'lan ve fa'il vezninde, rahmet kökünden gelen iki sıfattır. ⁹⁷⁸ Müfessirlerin çoğunluğuna göre Rahman, rahmetin daha ileri bir derece­sini ifade eder. Rahman ismi Rahim isminden daha mübalağalıdır. İbn Cerir, Taberi bu konuda ittifak edilen görüşü şöylece özetlemektedir. “Seleften gelen bazı tefsirde İsa (a. s) ya dayanan ve yukarıdaki şekle dalalet eden bir rivayet vardır. Şöyle ki: İsa (a.s), “ Rahman; dünya ve ahirette fazla esirgeyici, Rahim ise yanhzca ahirette esirgeyici anlamın­dadır.” demişdir. ⁹⁷⁹ Rahmet kelimesi dilde, kısaca “rikkat (yufka yü­reklilik) ve ihsan” anlamına gelir. ⁹⁸⁰ el-Hattabi'nin tarifine göre, Al­lah'ın sıfatı olarak er-Rahman: “Bütün mahluklara rızıklan, yaşama ve­sileleri ve her türlü faydaları hususunda rahmeti yayılmış olan rahmet sahibi demektir. Rahmeti, mü’min olsun kafir olsun, iyi olsun kötü ol­sun herkese şamil olandır.” er-Rahim de aşağı yukarı aynı anlamı ifa­de eder. Fakat bu iki sıfat arasında bir takım ince farklar vardır. Allah, kendisini bir arada andığı bu iki isimle tasvif ettiğine göre, bunlar ara­sında fark olması gereklidir. ⁹⁸¹

Arapça “Rahman” kelimesi mübalağa sigasıyla rahmet ve merhamet anlamlarını ihtiva etmesine rağmen, bu ifade bile Allah'ın sınırsız sı­fatlarını ifade etmekte yetersiz kalır. Bu nedenle, bu yetersizliği kapat­mak için aynı kökten türeyen bir kelime olan “Rahim “ kelimesi kulla­nılmıştır. ⁹⁸²

Rahman, Allah Teala'ya has bir isimdir. Bunun bir özel mefhumu var­dır. Fakat ismi zât değil, ism-i sıfattır. Hem mevsuflu, hem mevsufsuz kullanılır. Binaenaleyh sıfat ismiyle saf sıfat arasında dolaşır. Bunun için harf-i çerle müteaddi (geçişli) olmaz. er-Rahim ismi dahi çoğun­lukla umumi kullanmadan dolayı sıfat olan ismi has (özel isim)dir. Çün­kü lügat bakımından bir sıfat-ı müşebbehe sigasıdır ki pek merhamet­li, çok rahmet sahibi anlamına sıfat olmuştur. Böyle olunca da bu sı­fat her kimde bulunursa ona er-Rahim demek kıyas bulunmadan mümkün olmak gerekir. Halbuki (Rahman) böyle hiç kullanılmamış, rahmeti sonsuz, ezeli bir mün'im-i hakiki manasına tahsis edilmiş olduğundan, aslından beri Allah Tealâ'dan başkasına itlak edilme­miştir. ⁹⁸³

“Rahman ve Rahim” kavramları “Rahmet” kelimesinden türemektedir. Arapça'da Rahmet kelimesi, başkalarına nezâket, şefkat ifade et­mek için kullanılır. Onun yaptığı çağrışım sevgi, şefkat, merhamet, cö­mertlik ve dürüstlük ilkelerini yeterince kapsar. Her ne kadar “Rahman” ve “Rahîm” kavramları “Rahmet” kökünden geliyorsa da her ikisi de onun iki farklı yönünü gösterir. Rahman demek, rahmete sahip varlık demektir. “Rahim” ise sadece rahmete sahip olmakla kalmayıp ona da­imi bir ifade veren ve ondan her an kainatta iyilik neşreden varlık ak­la gelir. Kur'an’ın rahmetin iki yönünü yansıtması, her yeri kuşatan ila­hi rahmetin özelliğini vurgulamak içindir.⁹⁸⁴

“Benim rahmetim kainatta bulunan her şeyi kuşatmıştır” ⁹⁸⁵ “Rahman ve Rahim” kelimelerinin Rahime fiilinden yapılmış müba­lağa bildiren iki sıfat ismi olduğunu belirttik. Rahmet ise, kalpteki acı­ma duygusudur. Bu duygu, sahibini lütuf ve ihsana sevkeder. Rahman'daki mübalağa (abartma) daha fazladır. Bundan dolayı Allah'tan başkasına “Rahman” adı verilemez. Yani, Allah Tealâ’nın Rahman is­mi yalnız O'na mahsustur ve O'ndan başka kimse bu isimle isimlendirilmemiştir. Nitekim Cenab-ı Allah şöyle buyurur:

“De ki: “İster Allah deyin, ister Rahman deyin. Hangisini derseniz de­yin en güzel isimler O'nun içindir...”⁹⁸⁶

Fakat Allah'tan başkasına “Rahîm” adı verilebilir. Çünkü Allah Teala bu sıfatı kendinden başkaları için de kullanmıştır: ⁹⁸⁷

“Andolsun ki, size kendinizden bir peygamber gelmiştir ki, sıkıntı­ya uğramanız kendisine ağır gelir, size düşkündür, mü’minlere karşı Rauf ve Rahîm'dir.”⁹⁸⁸

“Rahman”ın, tam anlamıyla Türkçe karşılığı yoktur. Çünkü bütün genişliğiyle bu kelimeyi kuşatacak bir kelimeyi bulmak oldukça güç­tür. Ancak bu kavram, çok merhamet eden, rahmeti her şeyi kuşatan, ihsanı her şeye yaygın sözleriyle açıklanabilir. Rahman'ın rahmeti, eze­li rahmettir. Bu rahmet, iyiye de kötüye de, mü’mine de kafire de yay­gındır. Varlıklar zaruri olarak bu rahmetten yararlanıp vücut alanına çıkmışlardır. Rahim de, çok merhametli demektir. Fakat bu rahmet var­lıkların başlangıcından çok sonuçlarının, yani Ahiretin Rahîmi'dir. Yani O'nun ihsanı, dünyada inananlara da, inanmayanlara da yaygın­dır. Ahirette ise yalnız inananlara mahsustur.⁹⁸⁹

Allah'ın her şeyi yaratması rahmanlığın rahmetindeD ileri gelir. Bu fıtri rahmetinden uzak kalan hiç bir şey yoktur. Her vırlık bu rahme­tin içindedir. Fakat rahîm, iradeleriyle çalışanları yaratılış amaçları­na götürür. İyilerin mükafat, kötülerin ceza görmesi rahimlik rahme­tinin eseridir. Demek ki rahim adının muhtevasında Allah'ın adaleti, mükafatı ve cezasıda vardır. Bundan dolayı “rahman, bütün mahlukatı rahmetiyle yaratıp besleyen; rahim, ahirette mü’minlere lütfuyla Cennet veren, kafirlere de adaletiyle azab edendir.” diye tefsir edilmiş­tir.⁹⁹⁰

Kur'an'da RHM kökü, çeşitli çekimleriyle fiil olarak 30 kadar yerde, isim şekli olan “rahme” 100 den fazla yerde, “merhame” ve aynı anla­ma gelen “ruhm” birer ayette varid olmuştur. Fiil şeklinde kullanıldı­ğı yerlerde fail, sarih veya takdiri olarak Allah için ve yine mücerred ve muzaf olarak hep Allah ile alakalı olarak varid olmuştur.

Rahman ismi ise, Kur'an'da 57 kez zikrolunmuştur, Daima elif-lamlı olarak gelmiş, uluhiyyetin özel ismi durumunda kullanılmıştır.⁹⁹¹

b- Erhamu'r-Râhimin;

“Merhamet edenlerin en merhametlisi” anlamına gelir. Bütün Kur'an'da dört defa zikrolunmuştur.

“(Musa): “Rabbim, dedi, beni ve kardeşimi bağışla, bizi rahmetinin içine sok, merhametlilerin en merhametlisi sensin!.” ⁹⁹²

“(Yakub) dedi ki; “Daha önce kardeşiniz için size güvendiğim gibi onun için de size güveneyim, öyle mi? En iyi koruyan Allah'tır ve O, mer­hametlilerin en merhametlisidir.”⁹⁹³

“Bugün sizi kınama yok, Allah sizi bağışlar; O merhametlilerin en merhametlisidir.”⁹⁹⁴

“Eyyûbu da an. O, Rabbine: “Bu dert bana dokundu, sen merhamet­lilerin en merhametlisidir!” diye dua etmişti.”⁹⁹⁵

Burada dikkate değer bir husus vardır ki, o da bu vasfın her zaman bir peygamberin dua ve niyazında yer almış olmasıdır. Cenabı Hak, ila­hi rahmeti kazanmak üzere kendisiyle dua edeceğimiz müessir bir isim olarak “Erhamer-Rahimiyn” sıfatını bize bu vesiyle bildirmiş olu­yor. ⁹⁹⁶

c- Hayru 'r-Râhimîn:

“Merhamet edenlerin en hayırlısı”anlamma gelir. Kur'an'da el-Mu’minun suresinde iki ayette geçer:

“Zira kullarımdan bir zümre:”Rabbimiz inandık, bizi bağışla, bize merhamet eyle, sen merhamet edenlerin en hayırhsısın” dedikleri için”. ⁹⁹⁷

“De ki “Rabbim bağışla, Sen merhamet edenlerin en hayırlısısın” ⁹⁹⁸ Bu iki ayette de, müminlere duanın Allah Teala'nın bu sıfatlarıyla yapabileceği ta'lim buyrulmuştur. ⁹⁹⁹

d- Zu'r-Rahme:

“Rahmet sahibi” demektir. Bu isim'de Kur'an'da iki ayette geçmek­tedir;

“Rabbim zengin rahmet sahibidir...”¹⁰⁰⁰

“Ve Rabbin çok bağışlayan rahmet sahibidir...”¹⁰⁰¹

e- Zû Rahme Vâsia:

“Bol rahmet sahibi” demektir. Kur'an'da yalnız bir ayette zikrolunmuştur:

“De ki: Rabb'iniz bol rahmet sahibidir...” ¹⁰⁰²