Kur'AN'da ulûHlyyet

48 Prof. Dr. H. İbrahim Hasan, Târihu'l-İslâm es-Siyâsî ve'd-Dînî... 7. baskı, el-Kâhire, 1964, I, 71'de (Menât hakkında); Ryckmans, s. 12, 15-16.

49 Krş. M. Ş. el-Âlûsî, Bulûgu'1-Ereb fî Ma'rifeti Ahvâli'l-'Arab, 3. baskı, Nşr. M, B. el-Eseri, Mis, ts., II, 215 vd.

50 C. 'Alî, VI, 316-317.

51 M. Şemseddin, s. 152-153.

52 H. İbrâhîm Hasan, I. 70-71; M. Şemseddin, s. 152; Maurice Gaudefroy-Demombynes, Mahomet, Paris, 1969, s. 53.

53 İbn al-Kalbî, s. 36.

54 Aynı eser, s. 39. Tevrattan öğrendiğimize göre, İsrail oğullarında da bazı evlerde bir Terafim, bir ev putu bulunuyordu, krş. Tekvin, 31, 34; Samuel, 19, 13. Putu mesh etmekle kutlulaşacaklarını umarlardı. Putların ve kutlu taşların öpülmesi veya onlara dokunulması Yehova'ya veya Baai'e ibadette de bölünür, bk. Hoşea, 13, 2; Eyub, 31, 27 vb. (Aynı eserde naşirin, 230 ve 231. notlarından).

55 Çağatay, s. 122.; krş. İbn al-Kalbî, s. 36.

56 Tanrılığın, insanlar gibi doğurması (gĞn6alogique prensip), inancı şirk panteonlarının çoğunda görülür, bk. H. Rousseau, Les Religions, s. 35 vd..

57 37, 158.

58 21, 6

59 İbn Kesîr, VIII, 266; RM, XXIX, 85; M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili. İstanbul, 1935-1939, VII, 5400.

60 Cin inancı, hk. bk. M. Şükrî el-Âlûsî, Bülûğu'1-Ereb, II, 360 vdd.; II, 325-326;

61 İbn al-Kalbî, s. 27.

62 38, 5

63 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur’an’da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi: 1-9.

64 Ahmed Emin Fecrul-İslam , el-Kahire, 1965, s. 23-24.

65 Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, 3. baskı İstanbul, 1972, I, 407; Ahmet Emin, s. 24-25.

66 M. Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 394’de Casanova, Mohommad et la fin du monde, s. 28’den naklen.

67 İbn Haldun, Mukaddime, Çev. Z.K Ugan, Ankara, 1954, II, 505-506.

68 Ahmed Emîn, Fecru'l-İslâm, s. 26.

69 L. Gardet-M.-M. Anawati, Introduction â la Theologie Musutmane, 2. bas­kı, Paris, 1970, s. 193, n. 5.

70 M. Hamidullah, İslâm Peygamberi, I, 411. . . .

71 Gardet ve Anawati, s. 200.

72 Ahmed Emîn, Fecru'l-İslâm, s. 27.

73 I. Timoteosa, 6/16

74 Resullerin işleri, 17, 27-28

75 Markos: 12/29

76 Vahiy, 11, 17

77 I. Yuhanna, 4,6.

78 Yu­hana: 8/19

79 Romalılara, 8, 14. 15. 16. 17 vb

80 Vahiy, 4,2

81 I. Timoteosa, 1, 17

82 Re­sullerin İşleri, 17, 28

83 Yuhanna: 5/17

84 I. Pierre, 1, 2.

85 Romalılara, 9, 16

86 Resullerin İşleri, 17, 22-32

87 Romalılara, 9, 14-18

88 Romalılara, 9, 19-21

89 Yuhanna: 17/3.

90 'Romalılara, 2, 5

91 Matta: 6/9

92 Matta: 5/43

93 Luka: 1/50

94 Re­sullerin İşleri, 9, 31

95 Ro­malılara, 3, 5-6.

96 Luka: 1, 51

97 Luka:1, 66

98 Luka: 1,

99 Luka: 1/78

100 Matta: 5/18; Luka: 11/15.

101 Matta:26, 53; Luka, 2, 13

102 Matta: 12, 24; Luka, 11, 15.

103 Luka 22., 16. ve 13

104 Matta, 13, 50; 22, 13; Markos, 9, 48 vb.

105 Markos: 12. 29.

106 Dheilly, Dic. bib., “Serviteur de Yahve” md. s. 1119.

107 Resullerin İşleri, 3, 13. Keza bk. 5, 28. 29

108 Hey'et), Les Musulmans (Consultation islamo-chretienne), Paris, Beauc-hesne, 1971, s. 52.

109 Dheilly, Dic. bib., “Fils de Dieu” md. s. 416-417.

110 Matta: 5, 9.

111 Robert ve Feuillet, Introduction a la bible, II, 799.

112 Matta: 3, 16

113 Matta: 28, 19.)

114 Teslis hk. bu bilgi, Dheilly, Dic. bib., “Trinite” md. s. 1191-1192'den alınmış­tır.

115 Robert - Feuillet, Introduction â la bible, I, s. 111.

116 Al-i İmran: 3/61

117 Al-i İmran: 3/64 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi: 17-22.

118 En’am: 6/91

119 Hadid: 57/16

120 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi:22.

121 bk. Doç. Dr. Talât Koçyiğit, Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakakaşalar, Ankara, 1969, s. 140.

122 Nahl: 16/17

123 Şura: 42/11

124 İhlas: 112:4

125 Meryem: 19/65

126 Rum: 30/27

127 W. Cames'den 'Abdulkerîm el-Hatib, Kadıyyetu'l-Ulûhiyye beyne'l-Felsefe ve'd-Dîn, el-Kâhire, 1962, I, 72.

128 Dinle kayıtlı olduğunu ileri sürerek böyle söyleyenler olursa bağımsız fi­lozoflardan da aynı şeyi duymak normal karşılanmalıdır. Bu sonuncular için bk. Prof. Joseph Moreau, Le Dieu des Philosophes, Paris, 1969, s. 160.

129 Fransız ihtilalinden sonra, akıl Tanrı'sına (La Deesse Raison) tapınmanın 10 kasım 1793'de Notre-Dame kilisesinde başlatılıp halkan buna zorlandı­ğını, ama tanrılığının (!) çok az sürdüğünü hatırlayalım (bk. Henri Verbiste, Les Grandes Controverses de l'Eglise Contemporaine, Lausanne, Edit Rencontre, Coll. Marabout Üniversite, 1971, s. 37-38.

130 krş. A’raf: 7, 33; 2, 169

131 Zümer: 39/56

132 RM, 3, 7 hk. III, 89'da naklediyor.

133 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi:22-26.

134 İbn Kayyım, el-Cevziyye, es-Savâ'ikû'I-Mursele 'ala el-Cehmiyye va'l-Mu'attıla, Mısr. Mat. el-İmâm, ts., S. 53.

135 İbn Sina, Risale Adlıaviyye, fi Emri'l-Me'âd, s. 44 vd. dan naklen el-Hatîb, Kadiyyetu'l-Ulûhiyye, I, 359. tbn Rüşd de benzeri şeyleri söyler, bk. el-Keşfan Menâhici'l-Edille, Mısr, 1328, s. 63.

136 İbn Sina'nın aynı eseri, s. 48 vd. naklen el-Hatîb, s. 361.

137 İbn Rüşd, Faslu'l-Makâl..., Mısr, 1328/1910 s. 16.

138 İbn Rüşd, el-Keşf an Menâhici'l-Edille, s. 64.

139 Aynı eser, s. 69.

140 krş. el-Hatîb, Kadiyyetu'l-Ulûhiyye, I, 362-363.

141 R M, 2, 209 hk. II, 98-99.

142 er-Red 'ale'l-Cehmiyye, Ru'yet bahsi, s, 297-310 ve özellikle s. 307.

143 A’raf: 7/143

144 Kasas: 28/30

145 En’am: 6/103

146 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi:26-29.

147 Mesela bk. eş-Şehristanî, el-Milel, I, 103-113; İbn Hazm, el-Faşl fil-Milel

ve'1-Ehvâ've'n-Nihâl, Kahire, 1321. V, 205. 208-210'da Mukatil ve es-Simnâni'den söz ederken.

148 Şura: 42/11;

149 Rum: 30/27;

150 Nahl: 16/17

151 krş. el-Gazzâlî, İlcâmu'l-'Avâmm 'an 'İlmi'l-Kelâm, (el-Kusûru'l- 'Avâll kül­liyatında, c. II), Mısr,

152 krş. Aynı eser, s. 84.

153 İbn Kuteybe, el-Ihtilâf fi'1-Lafz... (Akâldu's-Seleî külliyatından), el-Iakenderiyye, 1971, s. 243.

154 el-Gazzâlî, îlcâm, s. 82. Buna mukabil el-Eş'arî, (el-îbâne s. 9) ve İbn Kayyım el-Cevziyye (eş-Savâık, s. 56, 225 vs.) gibi zatların Mustev'in 'alâ'Arşihi vasfını getirmelerini, bir zühul saymalıdır.

155 Şâh Veliyullah ed-Dihlevî, Huccetullâh el-Bâlîgâ, I,134.

156 el-Gazzâli, İlcâm, s. 71-72.

157 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi:29-32.

158 el-Mâturîdî, et-Tevhîd, Nşr. Dr. F. Hulayf, Beyrut, 1970, s. 74-75.

159 el-Gazzâlî. İlcâm, s. 62-63.

160 İbn Teymiyye, el-İklü fil-Müteşabihi ve't-Te'vîl (Mecmû'atu'r-Resâil el-Kübrâ içinde), el-Kahire,1385-1386/1966, II, 21-36. Onun müteakip ifade­lerinden, özellikle Mu'tezileyi hedef aldığı anlaşılmaktadır.

161 İbn Teymiyye, Muvâfakatu Sarîhi'l-Ma'kûl..., Bulak, 1321, I, 120.

162 Al-i: İmran: 3/7

163 Bu değişik mealleri, İbn Keşîr'in naklettiği tefsirleri esas alarak verdik (II, 7-9).

164 Te'vîl lafzının manası hakkında, oldukça değişik görüşler vardır. Bunla­rı, özet halinde bulmak için, Türkçe eserlerden mesela bk. Doç. Dr. İs­mail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, Ankara, 1971 s. 210-211. İbn Teymiyyeye göre bu kelime, Selef zamanında, sonradan kazanacağı ıstılâhî anlama gelmiyordu. Istılahta te'vîl: “Lafzı, kendisinden anlaşılan mânâdan farklı olan, muhtemel olduğu bir başka mânâya çevirmektir”. Özellikle bazı kim­seler vardır ki; “İktiran elden bir delile dayanarak lafız, mercuh (tâli planda kalan) manaya hamledilebilir” derler ve ilave ederler ki: “Bu mercûh manayı, yaratıklardan hiç kimse bilemez. Râcih (birinci plandaki) manayı ise, Allah murad etmemiştir” (İbn Teymiyye, Muvâfaka, I, 119). O, bu anlayışın karşısına şiddetle dikilir; Kur'ânda ve selefin anlayışında te'vîlin bu anlamı belirtmediğini, yerine göre: “İşin varacağı akibet”, “işin hakikati” anlamlarına geldiğini savunur. İmam Mâlik'in “İstiva malum­dur, keyfiyeti meçhuldür” sözünü de delilleri, arasında sayar. Ona göre bu sözde keyfiyet: te'vîl, yani işin hakikati, künhü anlamında kullanıl­mıştır. Yoksa istivanın neyi ifade ettiği bellidir. Kelimenin Kurbândaki kul­lanılışı konusunda, şahsen onun bu mülahazasını benimsiyoruz.

165 İbn Teymiyye, Muvâfaka, I, 120.

166 İnsanın lisanın koyduğu sınırlar sebebiyle— kendini tam ifade hürriye­tinden bile yoksun olduğunu söyleyenler mevcuttur. Bizce bu doğrudur. Çünkü Allah, beşeriyete mutlak kemâl vermemiş, sınırlı bir kemâl ver­miş, dolayısıyla noksanlıkla hükmetmiştir.

167 krş. A’raf: 7/33; 2,169

168 Merhum Îbnu'l-Cevzî, Def'u Şubehi't-Teşbîh..., Şâm, 1345, s. 7'de şöyle diyor: “Bu mes'lede tafvîd mesleğine bir itiraz yöneltilmez. Ancak, kabîh olan, onları zahirlerine hamletmektir”. O, her halde teşbih anlayışını önlemek için bu ifadeyi kullanıyor. Ama, bu kabahati işlemeden onu yapa­maz mıydı?

169 Maide: 5/3

170 Şura: 42/11)

171 Şah Veliyyullâh, I, 133'te naklediyor. RM, XXIX, 16'da benzeri bir ifadeyi İbn Hacer'den ve tmâmu'l-Haremeyn'in er-Risâletû'n Nizâmiyyesinden de aynı mahiyette bir görüş nakleder.

172 Aynı eser, I, 134.

173 Şura: 42/11

174 RM. XXIX, 16.

175 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi:32-37.

176 Puritainisme Hıristiyanlığı, en saf şekliyle yaşama iddiasında olan bir mez­hebe denir. Fakat burada bu anlamdan çıkarak -asıl, katı ilkeci” mânâsına kullanılmaktadır.

177 krş, İsra:17/70

178 Mansel, The limits of religious thought, 5. baskı Londres, 1867, s. 12'den Dic. Ihec. Cath, IV, I. kısım, sütun, 1268.

179 H. Rousseau, Religions, s. 19.

180 Şura: 42/,11.

181 Şura: 42/11.

182 Sûrenin başındaki Huve'yi şe'n zamiri değil, mübteda saymak bir çok tef­sire göre mümkün, bazılarına göre müreccahtır. İhlas: 112/1-4

183 bk. Hamdi Yazır, VIII, 6274.

184 krş. Bakara: 2/209

185 K. Barth, Die Kirchliche Dogmatik, II, I, 241-267'den, H. Bouillarda,, Connaissance de Dieu, Paris, 1967, s. 143. krş. K. Barth, Esquisse du'une dogmatique, Tr. E. Mauris et F. Ryser, Paris, 1968, s. 49-59.

186 bk. ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, IV, 61; Hamdi Yazır, VI, 4731.

187 el-Eş'arî, el-îbâne, 'an usûli'd-Diyâne, Nşr. K. Muhibuddîn el-Hatib, el-Ka-hire, 1385/1965, s. 9.

188 Aynı eser, s. 36-40.

189 et-Tevhîd, s. 67-74.

190 Şura: 42/11

191 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi:37-40.

192 P.Van Imschoot, Theologie de I'Ancien Testament, Paris, 1954, I, 37.

193 Mesela Kitâb-ı Mukaddese göre, hiç hükmünde olan bir adam “adsız san­sızın oğlundur (Eyub, 30, 8), “var olanın adı söylenir” (Vaiz. 6, 10). Buna karşılık ölü doğanın adı karanlıklarla örtülüdür (Vaiz, 6, ,3. 4).

194 Van Imschoot, I, 207-208.

195 Tefsirlerde açıklandığı gibi anlatılmak istenen şudur: Fayda sağlamak, za­rar vermek veya zararı savmak gibi fonksiyonları olmadığı için putlar, adı sanı anılacak şeyler değildir. Kuru isimler taşısalar bile, gerçekte bir ad ile anılmaya liyaketleri yoktur (RM, XIII, 161.) îsim, aslında, var­lıkta mekân işgal etme hakkı olanlarındır. Rad: 13/33

196 bk. E Jacob, s. 33.

197 Rudolf Otto, Le Sacr6, Paris, Payot, 1969, s. 15 vd.

198 krş. Paul Diel, La Divinite (Le Symbole et sa Sigm'fication), Paris, 1971, s, 41.

199 Meryem: 19/65

200 Mesela İbn Kesir, V, 245.

201 İşaya, 30, 27.28

202 Sayılar, 1, 2-42

203 krş. KM, Tekvin, 32, 30; Yabuda, 6. 13.

204 Van îmschoot, I, 207-208.

205 Tekvin, 4, 26; 12, 8; 13,4 vb,

206 Aynı eser, s. 208.

207 Maide: 5/4; 6, 118; 22, 28; 73, 8; 87,1; 96, 1 vb.

208 Rahman: 55/78.

209 Vakia: 56/74.96; 69, 52 vb.

210 İnsan: 76/25

211 Şems: 96,1

212 Maide: 5/4

213 En’am: 6/121

214 Hacc: 22/34

215 Nur: 24/36

216 Bakara: 2/114

217 Neml: 27/30.

218 Hud: 11/ 41

219 Bakara: 2/112.131; 4, 125; 40, 66 vb.

220 b. M.Reşid Rıdâ -M. 'Abduh, Tefsîrû'l-Kur'âni'l-Hakîm (Tefsıru 1-4. baskı, el-Kâhire, 1379/1960,1, 41.

221 Hakka: 69/52; 56,74.96

222 Rahman: 55/78

223 Vakia: 56, 96 ve 87,

224 Ahmed b.Hanbel, el-Müsned, IV, 155; Ebû Dâvûd, aslât, bâbu mâ yekûlu'r-reculu fî rukû'ih: İbn Mâce, I, 287, Had. No. 887'den, Tefsîru İbn Kesir na­şirleri, VIII, 400.

225 Rahman: 55/78

226 el-Bâkillânî, el-İnsâf..., 2. baskı, Nşr. M.Z. el-Kevseri, el-Kâhire, 1382/1963, S. 60-61.

227 Yunus: 10/90.

228 Taha: 20/70

229 krş. Hamdi Yazır, VIII, 6274-6275.

230 bk. Nûruddîn eş-Sâbûnî, el-Bidâye mine'l-Kifâye ü'1-Hidâye, Nşr. Df. Fathullâh Hulayf, Mısr Dâru'l Ma'ârif, 1969, s. 57-59.

231 Jean, Delanglade, Le Problem de Dieu, Aubier, Edit. Montaigne, 1968, s. 202-203.

232 krş. el-Maturîdî, et-Tevhîd, s. 104, keza s. 93-96, 24-25.

233 Dr. John A.T. Robinson, Honest to God, Londres, 1963. Londrada bir ay içinde (15 Mart-15 Nisan 1963) 250.000 nüsha sataark büyük bir ilgi gör­müştür. Sonra bir çok baskısı yapılmış ve çeşitli dillere çevrilmiştir, bk. Prof. E. Schillebeeckx, Dieu et l'Homme, Bruxelles, Edit. du Cep, 1965, s. 79.

234 bk. Dr. John A.T.Robinson, Exploration into God, Fransızca trc. Jacques Mignon, Exploration de Dieu, Paris, Edit. Bernard Grasset, 1969, s. 26; Schillebeeckx, adı geçen eser, s. 127 vdd.

235 Araf: 7/71; 53, 23

236 bk. ed-Dârimî, Reddu'1-İmâm ed-Dârimi 'Uşmân b.Sa 'id 'alâ el-Merisî el-'Anîd CAkâ'idu's-Selef, s. 357-565), Nşr. Dr. A.S. en-Naşşâr ve 'U.C. et-Tâlibî, el-İskenderiyye, 1971, s. 365.

237 el-Eş'art, Makâlât, s. 172.

238 Aynı eser, s. 172'de Mutezileye, Havarice vs. nisbet ederek.

239 Aynı eser, s. 172, 198; krş. L. Massignon, La Passion..., Paris, Gouthner, 1922, II, 647 ve n. 4.

240 Reddu'd-Dârimî, s. 365.

241 el-Beydâvî, Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl, Kahire (es-Sirâcu'1-Münîr ha­mişinde), 1311, l, 6. îsmin müsemma olmadığına dair ayrıca bk. er-Razî, (Mefâtihul-Gayb), et-Tefsirû'1-Kebir, Mısr, el-Behiyye, ts., XV, 70; İbn Hacer el-'Askalanî, Fethu'1-Bârî bi Şerhi Sahîhı'l-Buhârî, Mısr, el-Halebî,' 1878/ 1959, XIII, 480-481; el-Gazzâlî, el-Maksadu'1-Esnâ Şerhu Esmai'l-lâhi'l-Husnâ, (Kâhire.) Matba'atu's-Sa'âde, 1323, s. 3-13; Tefsîru'l-Menâr, I, 40-43.

242 el-Mâturîdî, s. 93; krş. Massignon, Passion, II, 650

243 el-Mâturîdî, s. 93-94.

244 el-Gazzâlî, Ihya'u'Ulûmi'd-Dîn, el-Kâhire, Matba'atu'l-Meymeniyye, 1306, IV,76.

245 RM, II, 98-99.

246 Fusillet: 41/30

247 Muhammed: 47/19

248 El, yeni neşir, al-Asma'al-Husna md. (L.Gardet), I, 736 b.

249 ÎA, -Allah” md. (D.B.Macdonald), I, 362 a; RBlachere, Le Coran (Traduction selon un essai de reclassement des sourates, Paris, Edit, G. P. Maisonneuve, 1949,1, 180 n. 7.

250 İbn Kayyim, Medaricu's-Sâlikîn, el-Kâhire, 1375/1956,1, 29.

251 Tefsîru'l-Menar, I, 45. A’raf: 7, 79

252 Hacc: 22/24

253 Secde: 32/2

254 Fatır: 35/14

255 Hud: 11/1

256 Kamer: 54/55

257 Fusillet: 41/32

258 Yasin: 36/5

259 Prof. Dr. Suad Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, Kayıhan Yayınevi: 41-51.

260 İbn Kayyim, Medâric, I, 30-31; krş. H. Laroust, Essai Sur Les doctrines... Ahmed b.Taimîya, Le aCire, 1939, s. 232.

261 Tefsîru'l-Menâr, I, 46.

262 Dic. Thö. Cath. “attributs divins” md. (Toussaint), I, sütun, 2223-2224.

263 Otto, Le Sacrö, s. 16-17.

264 Massignon, Passion, n, 642.

265 krş. İbn Kayyim, Medâric, III, 361.

266Ahmed b.Hanbel, er-Red 'ala ez-Zanâdıka va'1-Cehmiyye (Akâ'idu's-Selef külliyatında), Nşr. Dr. A.S. en-Neşşâr ve 'U.C. et-Tâlibî, el-İskenderiyye, 1971, S. 91-92.

267 Laoust, Essai, s. leo.

268 İbn Teymiyye, el-îklîl (Mec.Res.), II, 9- 35. Müellif, azamet cemi-sigasını, -çeşitli anlamlara gelebileceği için- müteşabihlerden sayar. Bu siga, ba­tılıların pluriel d'intensite" dedikleri varlık ve faaliyetin gücünü ve yoğun­luğunu da belirtebilir. Eski Ahid'de, Tanrı Kendisinden Biz diye bahseder (Tekvin, 1, 24 vd.)