Kutsal kitaplarda öLÜMÖtesi

D. Çağdaş Teologlar Arasında Allah’ın Hükümranlığı Tartışmaları

Hıristiyan teologların son yüzyılda Kitab-ı Mukaddes eskatolojisine getirdikleri yorumlara bir göz atmaya geçmeden önce, onla­rın bir bütün olarak Kitab-ı Mukaddes’i nasıl değerlendirdiklerini kısaca hatırlatmak istiyoaız. Hıristyan Kitab-ı Mukaddes teologları­na göre Yeni Ahit, Eski Ahit’te vuku bulacağı haber verilen olayla­rın (prophesies) gerçekleşmesidir. Burada iki aşamalı bir tarih anla­yışı söz konusudur: İlk olarak vuku bulacak olaylar haber veril­mekte (prophecy) sonra da bu haberler gerçekleşmektedir. Ancak bu tarih anlayışı içerisinde merkez ve belirleyici nokta, İsa’(a.s.)nın gelişidir. O’nun doğumu, hayati ölümü ve tekrar dirilmesi tarihi kontrol eden faktördür.¹¹⁸⁹ Böylece Hıristiyan Kitab-ı Mukaddes te­ologları İsa’nın gelişini ve onun Allah’ın Hükümranlığı mesajını, bu doğrultuda değerlendirmektedirler. Buna göre Eski Ahid Peygamberler’inin de Önceden haber verdikleri gibi Allah, Hz. İsa’nın gelişi ile birlikte insanın kurtuluşunu gerçekleştirmiş bulunmakta­dır.

Çağdaş teologlara göre İsa’nın (a.s.) tebliğinin merkezinin Al­lah’ın Hükümranlığı mesajı oluşturmakladır. Onlar bu konuda gö­rüş birliği içindedirler. İsa Galile’ye gelir ve tebliğine Allah’ın Hükümranlığı’nın yakında gerçekleşeceğini bildirmekle başlar. Dolayısı ile muhatabların bir an önce tevbe edip imana gelmeleri gerek­tiğini ifade eder.¹¹⁹⁰ Bu çağrı Allah’ın kudreti ve ahiretin çok yakın­da olduğu bildirilerini taşımaktadır.

Ne var ki, son yüzyılda Kitab-ı Mukaddes teolojîsinide belki de en çok tartışılan¹¹⁹¹ bu mesajın yorumunda teologlar bir birliğe va­ramamış görünmektedirler. Mesela, yukarıda işaret ettiğimiz İsa’yı tarihin merkezine oturtan görüş, özellikle bu yüzyılın başında Al­lah’ın Hükümranlığı üzerine getirilen dikkate değer yorumlarda görülmemektedir. Bunlar İsa’yı eskatolojik bir kurtarıcıdan çok, bir ahlakî tebliğci olarak görmektedirler. Liberal olarak bilinen bu gö­rüşün önde gelen teologlarından Albrecht Ritschl’e (1822-1889)’e göre Allah’ın Hükümranlığında eskatoloji önemli bir yere sahip değildir. Hükümranlık evleviyetle dünyaya aittir; şu andadır. Ona göre Hükümranlık dünyada Allah’a boyun eğmekle kurulabilir ve onun kurulmusı insana aittir, İsa’nın görevi ise büyük bir ahlakî tebliğci ve örnek olarak Hükümranlık’ı kurmaktır. Ona göre Hü­kümranlık İnsanlığın ahlakî olarak organize edilmesidir.¹¹⁹² “Kurtu­luş (redemption) kurtarıcının işlevidir. Allah’ın Hükümranlığının kurulması için gösterilmesi gereken aktivite ise kurtulacak ferdin işlevidir.”¹¹⁹³

Yine bir liberal olarak bilinen Adolf von Harnak (1851-1930) da aynı görüşü savunmaktadır, İsa’nın Allah’ın Hükümranlığı mesajı iki kutupludur. Bir kutupta Hükümranlık gelecekte vuku bulacak bir olay olarak görülmekledir. Diğerinde ise o, şu anda vuku bul­makla olan bir olaydır.¹¹⁹⁴ Ancak ona göre bu iki kutuptan hangisi­nin İsa’nın mesajında daha önemli olduğunu ayrıca bizim belirle­memiz gerekmektedir. Harnak’a göre, Allah’ın düşmanlarını yok etmesiyle gelecekte vuku bulacak Hükümranlık, İsa’nın mesajın­da kabuğu (husk) teşkil eder. Fakat Allah’ın şu anda hükümran ol­duğu anlayışı masajın özüdür (kernel). Hükümranlık ferde gelmek­le kurulmuş olur. O, fertlerin kalplerini Allah’ın yönetmesidir.¹¹⁹⁵

Görüldüğü gibi bu liberal teologlar, Alah’ın Hükümranlığında İsa’nın eskatolojik bir görevi olmadığı, aksine onun öncelikle ahla­kî bir öğretici okluğu görüşündedirler.

İsa’nın ve Allah’ın Hükümranlığının tanımı üzerinde yoğunla­şan tartışmalarda daha sonra Tutucu (conservative) tarafın ağır bas­tığı görülmektedir. Tartışmalar İsa’nın eskatolojik bir görevi olup olmadığı ve Allah’ın Hükümranlığının şu anda mı, yoksa gelecek­te mi olduğu mihveri üzerinde gelişmiştir.

Tutucu teologların görüşlerine geçmeden önce, Liberaller’in yukarıda arzettiğimiz yorumları ile Kur’an’ın bu konudaki görüşü­ne sağladıkları yakınlaşmadan söz etmek istiyoruz. Bilindiği gibi, Kur’an İsa’yı bir rasûl olarak tanıtmaktadır. “İsa da diğer rasuller gi­bi Allah’ın kendisine gönderdiği vahyi toplumuna bildirme görevi­ni üstlenmiş bir elçidir.”¹¹⁹⁶ Liberal teologlar İsa’yı (a.s.) bir ahlakî tebliğci olarak görmekle Kur’an’ın bu İsa tarifine yaklaşırlar. Buna göre, İsa’nın insanları kurtarıcılığı, onun insanlara getirdiği öğreti­sinde görülmektedir. Yoksa İsa’ya eskatolojik anlamda bir kurtarı­cılık hamledilmemelidir. İsa’nın tanımı konusundaki bu olumlu yaklaşım, onun Allah’ın Hükümranlığı mesajının da Kur’an’a daha yakın bir anlayış çerçevesinde yorumlanması sonucunu doğur­maktadır. Çünkü bu teologlar İsa’ya ahlakî öğreticilik dışında bir görev isnad etmemektedirler. Allah’ın Hükümranlığının eskatolo­jik anlamda kurulmasında onun kendisinin, İsa olarak bir görevi, fonksiyonu yoktur. Bu bakımdan Hükümranlık öncelikle Allah’ın dünyadaki Hükümranlığı’dır. İnsanın Allah’a boyun eğmesi ile ku­rulmuş olur. Başka bir deyişle Hükümranhk’ın kuaılması bir kurtancı olarak İsa’nın işi deyil Allah’a boyun eğen ferdin iyidir. Bilindi­ği gibi, Kur’an’da Hükümranlık mutlak olarak Allah’a aittir. Dünya­da ya da ahirette mutlak Melik O’dur. İnsanlardan beklenen kul olarak Allah’a boyun eğmek O’nun hükmünü tanımaktır.¹¹⁹⁷

Ne var ki, Hıristiyan teologların genel olarak benimsediği Heilsgeschichte anlayışına göre İsa tarihin merkez kişisidir. Kitab-ı Mukaddes’in doğru anlaşılabilmesi İsa’nın bu şekilde tanımlanma­sına bağlı bulunmaktadır. Allah, milletine tarihin çeşitli zamanların­da yardım etmiş, onları çeşitli şekillerde kurtarmıştır (redemption). Allah gelecekte de, bizzat kendisini bildirerek (reveatı milletini ni­haî olarak kurtaracaktır. Bu Beni İsrail Peygamberleri’nin umudu ve vadidir.¹¹⁹⁸ İşte İsa’nın mesihîgörevi bu umudun ve vadin ger­çekleşmesidir. Onun yeryüzüne bu misyonu ile gelişi, Allah’ın Hü­kümranlığı ‘nın nihaî olarak kurulmasıdır.¹¹⁹⁹

Allah’ın Hükümranlığı hakkında yukarıda görüşlerini ana hatla­rı ile serdettiğimiz liberal teologlara, aynı yıllarda şiddetli tenkitler gelmiştir. Bunlardan ilki Johannes Weiss (1863-1914) tarafından ya­pılmıştır. Weiss’e göre İsa yalnızca bir ahlakî öğretmen değildir. Ak­sine o kendisinin tarihin önemli bir dönüm noktasında bulunduğu­na ve eskatolojik bir kurtuluşun habercisi olduğuna inanmakta idi. Allah’ın Hükümranlığı tedrici bir evrim sonucunda değil, fakat Al­lah’ın tarihin akışına müdahalesi sonucunda kurulacaktır ve bu onun önceki müdahalelerinden farklı olacaktır. Buna göre Hü­kümranlık İnsanın görevi değildir. Aksine tamamı ile Allah’ın bir işidir.¹²⁰⁰ Weiss’in görüşleri daha sonra Albert Schweitzer (1875-1966) tarafından savunulmuş ve geliştirilmiştir. Schweitzer’e göre, eskatoloji yalnızca onun mesajını değil bütünü ile onun hayatını kaplamaktadır. Bu yüzden onun yorumu Tutarlı Eskatoloji (Consistent Eschatology) adı ile anılmaktadır.¹²⁰¹ İsa (a.s.), Allah’ın Hükümranlığı’nın gelecekte olduğu fikrini Yahudi apokaliptik litera­türünden almıştır. Hükümranlık tartışmalarında bir dönüm noktası olan Quest of The Historical fesus adlı çalışmasında ileri sürdüğü bu görüşü ile o, İsa’nın kendi şartlan içinde değerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır. O, zamanındaki yorumlan 19. yy.’in libe­ral anlayışı İle yapılmış çalışmalar olarak görmektedir. Yine ona göre, “İsa’nın şahsının ve hayatının tarihi olarak ortaya konulması, dine bir yardım değil, aksine ona bir saldırıdır... müşahhas tarihi bir şahsiyet olarak İsa, zamanımıza yabancı kalır.”¹²⁰² Schweitzeıy İsa’nın Allah’ın Hükümranlığı “nın an içinde bulunmadığına fakat onun son derece yakında olduğuna İnandığı görüşündedir. Fakat ona göre, İsa’nın bütün hayatını adadığı bu apokaliptik rüya bir türlü gerçekleşmemiştir.¹²⁰³

Yorumuyla Tutarlı Eskatoloji anlayışı içinde yer alabilecek olan Bultmann’a göre ise, İsa’nın tecrübesindeki merkezi gerçeklik çok güçlü bir Allah şuurudur. Buna göre Allah mutlak olarak iradesini yerine getirir ve O mutlak bir hakimdir. Bultmann İsa’nın “eskato­lojik mesajının temeli, ondaki Allah ve insani varoluş mefhumudur yoksa, dünyanın sonunun hemen yakında olması değildir.” demektedir.¹²⁰⁴ Ona göre eskatoloji gelecekte vuku bulacak birtakım olaylar demek değildir. İsa Mesih’in gelişi, hatta onun kendisi es­katoiojik olaydır. İşte bu yüzden Bultmann’u yaklaşımı Tutarlı Es­katoloji içine yerleştirilebilmektedir. Fertlerin bir karar vererek iman etmeleri eskatolojik varoluştur. Bu dünyanın ötesine gitmek, ölümü geçip hayata varmaktır.¹²⁰⁵ Onun bu şekildeki eskatolojik yaklaşımı Egzistansiyalist Eskatoloji adı ile de anılmaktadır. Yine ona göre İsa’nın eskatolojik anlatımları zahiren değerlendirilmemelidir. Mesela, “İnsanoğlu’nun bulutlar üzerinde geri döneceği”¹²⁰⁶ şeklindeki ifadeler mitolojik anlatımlardır.¹²⁰⁷ Ancak bu mito­lojide temel olan, Allah’ın mutlak hükümran olduğu düşüncesidir.

Schweitzer’in Tutarlı Eskatolojisine karşı bir tepki olarak Char­les Harold Dodd (1884-1973) kendi tezini ortaya koymuştur. Ona göre İsa, yaşadığı anda Hükümranlık’ın var olduğuna, Hükümranlık’ın kendi tebliğinde gerçekleştiğine inanmakla idi. Bu yüzden onun eskatolojisi Gerçekleşmiş Eskatolojidir (Realized Eschatologyif¹²⁰⁸ Dodd’a göre, Eski Ahid Peygamberleri’nin haber verdiği Allah’ın Hükümranlığı, böylece İsa’nın gelişinde gerçekleşmiştir. Böylece “ahir zaman olayları, gelecekten şu ana gelmiş, bir beklen­ti olmaktan çıkıp gerçekliği olan bir tecrübe olmuştur.”¹²⁰⁹ Ona gö­re ilk Hıristiyanlık İncil’i eskatolojinin gerçekleşmesi olarak anla­mıştır.¹²¹⁰ Eskatolojinin geleceğe ait olduğu düşüncesi ise ona göre, Yahudi apokaliptik literatüründen gelmektedir.¹²¹¹

Allah’ın Hükümranlığı hakkında Weiss ve Schweitzer’den son­ra gördüğümüz görüşler iki ana gurupta toplanabilir. Bunlardan il­ki, Hükümranlık’i gelecekte vuku bulacak eskatolojik bir hadise olarak görmektedir (Tutarlı Eskatoloji)¹²¹² Diğer bir görüşe göre Hükümranlık, Allah’ın şimdiki zamana hükmetmesidir (Gerçekleşmiş Eskatoloji)”¹²¹³ Ancak, Yeni Ahit Teolojisi’nde gittikçe güç kaza­nan görüşe göre Hükümranlık hem şu andadır, hem de gelecekte vuku bulacaktır

Bu konuda etkili olmuş The Kingdom of God and the Son of Man adlı Kitabında Rudolf Otto Allah’ın Hükümranlığı’nı, O’nun iradesinin yerine getirildiği, O’nun hakim olduğu semavi, tarih-üstü bir hakimiyet ortamı olarak görmektedir. Ona göre İsa, Allah’ın semada Şeytan’a karşı zafer kazandığına¹²¹⁴ ve Hükümranlığını ha­li hazırda semada gerçekleştiğine inanmakta idi.¹²¹⁵ Hükümranlık, yalnızca eskatolojik bir hakimiyet anlamına gelmemektedir. O ay­nı zamanda, muzaffer ve ezici bir kudret anlamındadır.¹²¹⁶ İşte İsa, bu mucizevi olağanüstü Hükümranlık’ın yeryüzüne gelişini ilan et­mektedir.¹²¹⁷ Böylece eskatolojik kurtuluşu sağlayan Hükümranlık, ilahî bir kudret olarak yeryüzüne müdahale etmektedir.¹²¹⁸ Otto’ya göre, Hükümranlık’ın şu anda varoluşu semada gerçekleşmekte, yeryüzüne ise İsa ile gelmektedir. Buna göre, Allah’ın Hükümranlığı’nın yeryüzünde gerçekleşmesi İsa’nın (a.s.) gelişine bağlan­maktadır İşte Hükümranlık’ın eskatolojik tarafı budur.

Önceki çalışmalarında Hükümranlık’ın eskatolojik tarafına yer vermeyen T.VC. Manson’un The Sayings offesus acili daha sonraki Kitabında, Rudolf Otto’nun tesiri görülmektedir. Burada o, Allah’ın Hükümranhğı’nda kişinin tecrübesinden ziyade, Allah’ın fiilini gör­me eğilimindedir. Allah’ın Hükümranlığı, Allah’ın iradesinin yeryüzünde gerçekleşmesidir. Ancak Allah’ın iradesi kendisini “İnsana yönelik ilâhi bir fiil” şeklinde ifade etmektedir.¹²¹⁹ İsa’nın gelişi, Hü­kümranlık’ın yeryüzüne gelmesi demektir.¹²²⁰ Hükümranlık, İsa’nın işinde kudretini göstermektedir. Allah’ın Hükümranlığı tarihte ye­ni bir dönem yaratarak Şeriat’ın ve Peygamberlerin yerini almış­tır.¹²²¹ İsa’nın gelişi ile Hükümranlık yeryüzüne gelmiştir, ancak o aynı zamanda olağanüstü güçleri kaçınılmaz olarak sonunda mü­kemmelliğe (consummation) ulaşacak şekilde harekete geçirmiştir. Şu anda yeryüzünde bulunan Hükümranlık’ın tamamlanışı, tarlaya atılan tohumun hasada hazır hale gelişi gibidir. Tohumun nasıl bü­yüyüp hasada hazır hale geldiğini çiftçi bilemez. Bu Allah’a aittir, işte semavi güçler, tabiaün gizli güçleri kadar gerçektirler ve yeryü­zünü kaçınılmaz sona, tamamlanışa (consummation) doğru götürmektedirler. Hükümranlık gelecekteki tamamlanışa doğru yol alan şu ana ait bir gerçektir.¹²²²

Kümmel ise, Hükümranhk’ın anda ve gelecekte oluşunu yalnız­ca İsa’da görmektedir. İsa’nın beklediği eskaton, geleceğe ait eska­tolojik bir dönemdir. Ancak îsa, çok yakında ansızın (imminent) gelecek bir Hükümranlık beklemiştir ve Kümnıel’e göre, eskaton kendisini İsa’da, onun yaşadığı anda göstermiştir. Kümmel ısrarla, İsa’nın eskatolojik Hükümranlığı’n çok yakında olduğuna inandı­ğını belirtmektedir.¹²²³ Gelecek Hükümranlık böylece, İsa’nın ken­disinde aktivitesine an içinde başlamıştır.¹²²⁴ İsa’nın fiili, eskatolojik tamamlanışı (consummation) şimdiki zamana getirmiştir. Bu yüz­den de, İsa eskatolojik mesajın merkezinde yer almaktadır.¹²²⁵

Kümmel aynı zamanda apokaliptik ile eskatolojiyî birbirinden ayırmaktadır. Apokaliptik ona göre, gelecekteki şartların ve olay­ların anlatımı, resmedilmesidir. Eskatoloji ise çok yakındaki hü­küm karsısında insanın kaderi İle ilgilenmektedir. Eskatoloji insanı geleceğe hazırlar. İsa’nın Hükümranlık’ın çok yakında geleceğini haber verişi e.skatolojik bir vaattir, yoksa apokaliptik bir anlatım değildir.¹²²⁶ Bu mesaj ile insanlar Allah’ın önceden belirlediği sona hazırlanmaya çağırılmışlardır.¹²²⁷

A.N.Wilder’e göre İsa, ötedünyaya cteğil bu dünyaya aittir. îsa, kendi gelişinde zirvesine doğru ilerleyen bir hareket görmekte idi. İsa dünyada gerçekleşecek yeni ve devrimsel bir düzeni haber ver­mekte idi ve mesajının önemini ve adiliğini anlatmak İçin apoka­liptik diti kullandı. Bu yeni düzenin peygamberi ise kendisi jdi.¹²²⁸ Ancak İsa, apokaliptik yazarlarda olduğu gibi, apokaliptik dili za­hirî olarak (literally) kullanmamıştır.¹²²⁹ Apokaliptik, son noktasına doğru hareket halinde olan tarihsel krizi anlatmak için kullanılan sembolik bir dildir.¹²³⁰ İsa, önceden bilinmez ve hayal edilmez fa­kat gelmesi kesin olan mahkemeyi ve Hükümranlığı haber ver­mektedir. Bu gelecek ve Allah’ın işi, âna ait ahlakî sorumluluk üze­rine son derece büyük bir yük ve acilıyet yüklemektedir.¹²³¹ Wilder’e göre eskatoloji mittir ve bilinmeyen geleceği temsil eder. Bu­nunla birlikte o, Allah’ın Hükümranlık’ını ifade etmektedir.¹²³² Ge­lecek İsa’nın bilgisi ötesindedir. Fakat o, apokaliptik kavramları, ahiretin Allah’ın kudretinde olduğuna olan kesin inancını ifade et­mek için kullanmıştır.¹²³³

Kurtuluş Tarihi (Heilsgeschichte) anlayışının önemli temsilcile­rinden olan Oscar Cullmann’a göre ise İsa Mesih’in gelişi Eski Ahit’in eskatolojik umutlarının gerçekleşmesidir. İsa, son günlerin yaşanmakta olduğuna veya yeni çağa girildiğine inanmakta idi. Hükümranlık’ın gelecekte mükemmelen tamamlanacağı fikri de onun tebliğinde bulunmakta idi.¹²³⁴ Bu görüşleri üe Cullmann, Hükümranlığın an içinde ve gelecekte olduğu görüşündedir. Yine ona göre, tarihin dönüm noktası İsa’nın gelişidir.¹²³⁵ Ancak, büyük es­katolojik olaylar halâ gelecektedir. Bunun için Cullmann İsa’nın ikinci defa gelişini (parousia) beklemekledir. O, Yeni Ahit’in Kurtuluş Tarîhi’nde teşkil ettiği dönemi, İsa’nın göğe yükselmesi (ascension) ile onun dönüşü arasındaki zaman olarak görmektedir.¹²³⁶

Ladd, Hükümranlığın an içinde ve gelecekte olduğu şeklindeki yorumunu Allah’ın dinamik Hükümranlığı düşüncesi üzerine kur­maktadır. İsa ona göre yaşadığı anda Allah’ın Hükümranlığının var oluşunu, Eski Ahid Peygamberlerinin önceden verdikleri ha­berin kendi misyonu ve şahsında bir gerçekleşmesi olarak tebliğ etmiştir.¹²³⁷ Allah’ın Hükümranlığı insanlar arasında kendi hükmü­nü kurmak aktivitesidir ve Hükümranlık insanlık tarihine, İsa ile Şeytan’ı altetmek, insanı ondan kurtarmak ve İnsanı Allah’ın Hü­kümranlığı altına getirmek için gelmiştir. Hükümranlık aynı za­manda tarihin sonunda mükemmelen tamamlanacaktır. Buna göre Allah’ın Hükümranlığı iki büyük anı içerir: Tarih içinde gerçekleş­me (fulfillment) ve tariftin sonunda tamamlanma (consummation). ¹²³⁸

Norman Perrin de İsa’nın öğretisinde Allah’ın Hükümranlığının hem anda, hem de gelecekte olduğunu savunan teologlar arasında yer almaktadır. Hükümranlık Allah’ın tarihe ve insan tecrübesine olan dinamik ve kudretli müdahalesidir. İsa’nın öğretisi, Allah’ın bu kurtarıcı fiilinin kendisinin gelişinde vuku bulduğunu anlat­maktadır. Bununla birlikte Perrin, Allah’ın Hükümranlığının an içinde oluşunun ferdî tecrübeye bağlı olduğunda ısrar etmekte­dir.¹²³⁹ Hükümranlık, Allah’ın Melik oluş fiilinin, tarihe ve İnsan tec­rübesine müdahalesi ile kendisini ortaya koyar.¹²⁴⁰ Kişinin Allah’ın Hükümran oluş fiilini tecrübe edebilmesi için imana sahip olması gerekir, yani kişi kendisini tamamı ile Allah’a teslim etmelidir. Hü­kümranlık böylece kişisel bir tecrübe olur. İşte İsa’nın öğretisinde Hükümranlık an içindedir demek, onun müminin şahsî hayatında bir tecrübe olarak var olması ve yaşaması demektir.¹²⁴¹ Perrin’e gö­re İsa, kendi tebliğinin sonunda vuku bulacak bir kriz beklemiştir. İsa, tebliği sırasında başlayan bir tamamlanışı gözlemiştir ve bu ta­mamlanışın çeşitli yönlerine öğretisinde işaretlerde bulunmuştur. Ancak bu sonun gerçek tabiatı hakkında onun açık bir beyanı ol­mamıştır.¹²⁴²

Yukarıda Teologlar’ın Allah’ın Hükümranlığı konusundaki gö­rüşlerini ana hatları ile özetlemeye çalıştık.¹²⁴³ Görüldüğü gibi bu konu teologların çözmeleri gereken bazı problemlerle karşı karşı­ya bulunmaktadır. N. Perrin bu konuda Hıristiyan Teolojisi’nin çö­züm getirmesi gereken meseleleri üç önemli soru ile şöyle belirle­mektedir.

1-) Allah’ın Hükümranlığı İsa’nın öğretisinde apokaliptik bir kavram mıdır?

2-) Hükümranlık anda, ya da gelecekte midir? Yoksa her ikisin­de midir?

3-) İsa’nın öğretisinde eskatoloji’nin ve etiğin ne gibi bir ilişkisi vardır?¹²⁴⁴

Eesasen burada teologlarca üzerinde ısrarla durulan konu, İsa’nın (a.s.) gelişinde Allah’ın kurtarıcı aktivitesi (redemptive activitiy) anlayışının eksiksiz bir şekilde gösterilebilmesidir. Bu çaba sı­rasında teolog Kitab-ı Mukaddes metinleri ile uyum İçinde olmak zorunluluğu ile karşı karşıyadır. Diğer taraftan teolog, aynı metin­lerden yola çıkan ve 19. yüzyıldan bu yana tesirlerini sürdüren li­beral tutuma da tatmin edici cevaplar vermek durumundadır.

Büyük oranda meselenin zorluğu Allah’ın Hükümranlığı konu­sunda tnciller’deki farklı ifadelerin bir bütünü tamamlayan parça­lar olarak ele alınması yerine, birbirlerinden bağımsız olarak görül­melerinden kaynaklanmaktadır. Bunlar ise, dört ana gurup halinde sınıflandırmak mümkündür.

Bunların birincisi Allah’ın Hükümranlığı’nı soyut manada Al­lah’ın saltanatı ve hakimiyeti olarak ifade eden pasajlardır. Bunlar, azınlıktadır.¹²⁴⁵ İkinci bir gurup pasaja göre Allah’ın Hükümranlığı, doğruların gireceği, gelecekte vuku bulacak apokaliptik bir düzen­dir.¹²⁴⁶ Üçüncü gurupta Hükümranlık insanlar arasında bulunmak­tadır. O, dünyada faal durumdudır. İnsanlar onu aramalıdırlar.¹²⁴⁷ Dördüncü gump parajlar, Hükümranlık’ı -insanın girmekte olduğu bir ortam olarak tanıtmaktadırlar. Genellikle tenkitçiler, yukarıda saydığımız manalardan birisini seçerek alıp diğerlerini de, onun doğrultusunda açıklamaya çabalamışlardır.¹²⁴⁸ Bu yüzden de konu­ya ikna edici bir açıklama getirebilmekte güçlük çekmişlerdir.¹²⁴⁹

Şimdi, Allah’ın Hükümranlığı konulunda yukarıda sıraladığı­mız üç ana problem üzerinde duralım. İncillerde anlatılan Allah’ın Hükümranlığı apokaliptik bir kavram mıdır? Bu konu teologları ol­dukça meşgul etmiştir. Eski Ahit Peygamberleri ile Hz. İsa arasın­daki dönemde oldukça etkili olmuş hatta bu etkisini Hz. İsa’dan sonra da sürdürmüş olan Apokaliptik edebiyat, (M.Ö.200-M.S. 100) Hz. İsa’nın mesajında da etkili olmuş mudur? Hz. İsa apokalipsçiler arasında mı görülmelidir, yoksa o getirdiği mesaj bakımın­dan Beni İsrail Peygamberleri gibi bir peygamber midir?

Apokaliptik literatür, dünyanın sonunda olacak olayları değişik bir üslub ile işlemiştir. Apokaliptik yazarlar, çok yakında olduğuna inandıkları dünyanın sonuna ilişkin olayları kaleme almışlardır. Onlara göre bu yazdıkları Allah tarafından kendilerine bildirilmiş­tir.¹²⁵⁰ Diğer taraftan Hz. İsa da mesajında, dünyanın sonu ile ilgili olaylardan söz etmiştir.¹²⁵¹ Bu durumda Hz. İsa’nın getirdiği Allah’ın Hükümranlığı mesajı, apokaliptik literatür geleneği içinde değer­lendirilebilir mi? Apokaliptik edebiyatın oldukça sembolik üslubu ile İnciller’in üslubu karşılaştırdığında, Hz. İsa’nın mesajının Beni İsrail Peygamberleri arasında yer alması gerekmektedir. Çünkü apokaliptik yazarların gayrı tabiî bir yazı dili kullandıkları, yazdık­larını Peygamberler’in Kitapları imiş gibi göstermek için onların isimlerini Kitaplarına verdikleri bilinmektedir. Hz. İsa’nın mesajın­da bu teknikler görülmez. Yukarıda sorduğumuz soruya bu şekilde bir cevap verilebilir.¹²⁵² Ancak teologlara göre tatmin edici ce­vap, Allah’ın kurtarıcı fiilinin tarih boyunca tezahürü ve Allah’ın Hükümranlığı’nın kurulması anlayışı içinde aranmak durumunda­dır. Meseleye bu acıdan bakıldığı zaman Hz. İsa, tarihî bir perspek­tif içine konulmakta ve onun Allah’ın Hükümranlığı mesajı Beni İsrail Peygamberlerimin verdiği haberin gerçekleşmesi olmaktadır, Apokaliptik edebiyat bu anlamda tarihî bir perspektif kabul etme­diği için, Hz. İsa’nın ve bu edebiyatın eskatolojîleri birbirlerinden ayrı olarak değerlendirilmelidirler.

Bu doğrultudaki başka bir görüşe göre, Hz. İsa mesajında birta­kım apokaliptik kavramları kullanmış olsa bile, onun öğretisi za­man ve Hükümranlık konusundaki apokaliptik spekülasyonlardan uzaktır.¹²⁵³ Diğer taraftan, Hz. İsa’nın (a.s.) eskatolojisini apokalip­tik olarak görenler ise, apokaliptik mesajın karakterinde Allah’ın tarihe yaptığı kurtarıcı müdahalesini bulmayı ihmal etmemektedir­ler. Allah, son kurtuluş için dünyaya bizzat müdahale edecek ve Hükümranlığı’nı kuracaktır. Onlara göre bu mefhum apokaliptiğin ayrılmaz özelliğidir ve İsa’nın mesajı bu yüzden apokaliptiktir.¹²⁵⁴

İkinci önemli tartışma konusu Allah’ın Hükümranlığı’nın zama­nıdır. Hükümranlık şu an kurulmuş mudur, yoksa gelecekte mi ku­rulacaktır. İnciller’deki belirli gurup ayetlerden yola çıkan Weiss ve Schweitzer gibi araştırmacılar, onun gelecekte olduğunu, bir diğer gurup ifadeden yola çıkan Dodd gibileri ise, onun anda olduğunu söylemektedirler. Ancak bu tek taraflı görüşler teologları ikna ede­memişlerdir.¹²⁵⁵ Özellikle Kitab-ı Mukaddes’te bulunan Allah mef­humundan yola çıkan teologlar, Allah’ın Hükümranlığı’nın hem anda hem de gelecekte olması gerektiğini savunmaktadırlar. Eski Ahit’te Allah bütün varlığın hakimidir. O her yerde ve her zaman hakimdir. Ayrıca Allah, dünyanın sonunda da Hükümranlığı’ın kur­mak için nihai bir müdahalede bulunacaktır.¹²⁵⁶ Hz. İsa da aynı Al­lah mefhumunu tebliğ etmişti. Eski Ahit’in Allah mefhumunu İsa devam ettirmekte idi. İsa da İbrihim’in, İshak’ın Yakub’un (a.s.),¹²⁵⁷ yerin ve göklerin hakimi,¹²⁵⁸ olan Musa’ya ve Beni İsrail Peygamberleri’ne hükmünü bildiren Allah’ı anlatmakta idi.¹²⁵⁹ Esasen bu Allah mefhumu, Kur’an ile birlikle devam etmiştir. Hz. Muhammed de İbrahim’in İshak’ın Yakub’un İsa’nın (a.s.) Allah mefhumunu tebliğ etmiştir.¹²⁶⁰

Ne var ki, Hükümranlık’ın anda ve gelecekte olduğunu savu­nan Yeni Ahid Teologları kendilerini, kurtarıcı aktivite anlayışı ile yukarıdaki Allah mefhumunu bağdaştırma zorunluluğunda hisset­mişlerdir. Allah tarih içirişinde kavmini kurtarmak amacı ile aktif olmuştur. Yine O, tarih içindeki kurtarıcı aktîvitesini İsa’da sürdürmektedir. Bu Allah’ın Hükümranlığı’nın anda oluşudur. Allah tari­hin sonunda, gelecekte kurtarıcı gücünü ve yüceliğini tekrar gös­terecektir. Bu da Hükümranlık’ın gelecekte oluşunu ifade etmekte­dir.¹²⁶¹ Bu anlayş ise, İnciller’de bulunmasa bile, Allah’ın kurtarıcı aktivetesini tamamlamak üzere İsa’nın ikinci defa yeryüzüne getirilmesini (Parosia) gerektirmiştir.

Allah’ın Hükümranlığı konusundaki üçüncü probleme gelince; Teologlar burada, Hz. İsa’nın getirdiği mesajda bulunan etik ve eskatolojik unsurların birbirleri ile olan ilişkilerini tartışmaktadırlar. Hz. İsa’nın mesajı tabii olarak insanı doğru davranışlara yönelten ifadeler taşımaktadır. Hatta bunlar oldukça çoktur. Aynı şekilde onun mesajının eskatolojik yönü de ortadadır. Bu bakımdan bu iki yön arasında bir ilişki olmalıdır. Bu ilişkiyi onun Allah’ın Hüküm­ranlığı’nın çok yakında olduğu ve bu sebeple muhatapların tevbe etmeleri gerektiğini belirten çağrısı güzel, bir şekilde ortaya koy­maktadır¹²⁶². Eskatolojinin yönlendirici özelliği etikte her zaman görülmektedir. Esasen merkez nokta eskatolojinin kendisi değil, Allah’ın iradesi ve O’nun hükmetmeğidir.¹²⁶³ Ancak yine burada, onlara göre İsa’nın Hükümranlık’in kurulmasındaki özel yeri göz­den uzak tutulmamalıdır. Allah’ın kurtarıcı aktivitesi Eski Ahit’te Şeriat olarak kendini göstermişti. Hükümranlık’a boyun eğmek İsa ile birlikte Şeriat ile değil, bundan böyle onun misyonundaki Al­lah’ın kurtarıcı fiili vasıtası ile gösterilecektir.¹²⁶⁴ İşte Allah’ın İsa’da kendini gösteren kurtarıcı fiili, Hükümranlık’ı kurarak insanı Şeytan’dan kurtarmaktadır. Hükümranlık Şeytan’in hükümranlığını so­na erdirmektedir.¹²⁶⁵ Ancak Hükümranlık’ın kuruluşunda eskatolojiye önemli bir yer vermeyen liberal yorum, ferdin dinî tecrübesini öne çıkarmaktadır. Bu görüşleri ile onlar, aynı zamanda İsa’nın eskatoiojik misyonunu diğerleri kadar önemli görmemektedirler.

Allah’ın Hükümranlığı hususundaki yorumlarında teologların, Allah’ın iradesini, O’nun hükmetmesini vurgulayan bir anlayış or­taya koyabildikleri görülebilmektedir. Yukarda işaret ettiğimiz her üç tartışma noktasında da bu gözlemlenmektedir. Bu husus gerek Hz. İsa’nın Allah’ın Hükümranlığı mesajının karakteri, gerek onun kapladığı zaman-mekan ve gerekse onun ahlakî yönü hususların­da görülmüştür. Ancak yine gördüğümüz gibi, bu görüşlerde hiç­bir zaman Hz. İsa’da kurtarıcı aktivitenin ifası fikri ihmal edilme­miştir. Esasen bu görüşlerin bir Kristosentrizm anlayışı temelinde geliştirildiği gözden uzak tutulmamalıdır. Burada îsa Mesih, genel olarak dinî sistemin temelini oluşturmaktadır. Buna göre, önce İsa ‘Allah’ın Kelamı’dır’. Bu, teologun vahiy anlayışını belirlemektedir. İsa bir insan olduğu, bu yüzden de tarih içinde bir olay olduğun­dan, ilâhî vahiy bir olay olmalıdır. Vahiy Allah’ın söylediği bir şey değil, fakat O’nun yaptığı birşeydir. Böylece İsa, Allah’ın bir fiili olarak vahyedilmiş kelamdır. O tarihi bir olaydır. Onun her parça­sı, her yaptığı ilâhidir. Çünkü o ilâhtır. Bu yüzden vahiy, Allah’ın kendisini mükemmel olarak, mükemmel olan bir şahsiyette bildir­mesidir.¹²⁶⁶ İsa’, mükemmel şahsiyet ve mükemmel tarihtir.¹²⁶⁷

Görüldüğü gibi Hıristiyan teolojisinin merkezine her şeyden önce İsa Mesih oturtulmuştur. Bütün bir sistem İsa’ya isnad edilen kimlik doğrultusunta düzenlenmiştir.¹²⁶⁸ Yukarıda işaret ettiğimiz gibi Hükümranlık tartışmalarında Allah’ın iradesinin ve hükmünün vurgulanışı ise, yine bu anlayış çerçevesinde değerlendirilmekte­dir. Başka bir deyişle Hıristiyan teologların Allah’ın hakim oluşu hakkındaki değerlendirmeleri, Teosentrik bir çerçeveden çok Kristosentrik bir çerçevede değerlendirilmek durumundadır.

Yine oluşturulan bu İsa mefhumu yanısıra sistemde, Kadir-i Mutlak bir ilâh mefhumundan söz edilemez. Çünkü sistemdeki ilâh, İsa Mesih’e mecbur edilmiştir.

Yine bu yüzdendir ki, Hz. İsa’ya kadar olan vahiy geleneği bu anlayış doğrultusunda tekrar düzenlenmeli idi. Buna göre Eski Ahit, yukarıda açıkladığımız manadaki vahyin kaydedilmesidir. Ya­ni orada Allah’ın kelamı, anlatılan olaylar, metinde hayatları ve iş­leri anlatılan şahsiyetlerdir. İşte vahiy bu olaylardır. Hıristiyan te­ologlar Yahudi metinlerinde anlatılan olaylara bakıp işte bunlar Allah’ın tarihteki fiilleridir demektedirler. Allah, kendini bildirebilmek (reveal) ve amacını yerine getirebilmek için tarihi sonuna ka­dar düzenlemiş ve önceden belirlemiştir. Allah bir halkı, Beni isra­il’i seçmiş ve onları elleri ile uzun bir yolculuğa çıkarmıştır. Bu yolculuğun sonunda, zaman geldiğinde, “kelimesi İsa Mesih’i gönder­miştir. İşte Beni İsrail’in tarihi, Heilsgeschichte yani Kurtuluş Tarihi’dir. İsa’nın faeden belirlenmiş bir dizi tarihi olaylar ağı sonun­da gelişi Hıristiyan teologlarca tarihin en büyük olayıdır.¹²⁶⁹ Oysa Eski Ahid’den bu düşünceyi intaç etmek mümkün görünmemekte­dir. Ayrıca böyle bir sonuca varmak, Eski Ahit Teoloji’sini hıristiyanlaştırmaktan başka birşey değildir.¹²⁷⁰ Bu şekildeki bir değerlen­dirme diğer taraftan Yahudiler’in milliyetçiliklerine, kendi merkezciliklerine teolojik bir anlam da sağlamaktadır. Çünkü onların bu tutumları artık ırkçı milliyetçilik değil, fakat ilâhî amaca hizmet eden bir şey olmaktadır.¹²⁷¹

Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: Alah’ın Hükümranlığı tartış­malarında etkili olan Hıristiyan Kitab-ı Mukaddes teologları temel olarak Heilsgescibchte teorisini benimsemektedirler. Onların yap­mak istediği, bu anlayış doğrultusunda İsa’ya isnad edilen kurtarı­cılık misyonunu çelişkisiz ve eksiksiz bir şekilde kurmaktır. Allah’ın hakim oluşu da, İsa’nın bu mesihî görevi doğrultusunda düşünülmektedir. Onlara göre, bunun için bütün bir Kitab-ı Mu­kaddes de bu anlayışa uygun olarak yorumlanmalıdır.