Kutsal kitaplarda öLÜMÖtesi

I. KUR’AN’DA AHİRETE İMAN

A. Kur’an Öncesi Araplarda (Cahiliye) Hayat Ve Ölüm Anlayışı

İnsanlık tarihinin en karanlık dönemlerinden birini aydınlata­rak gelen Tevhid zincirinin son halkası olan Kur’an’ın getirdiği inanç sistemimde ahiretin yerini incelemeye geçmeden önce, bu karanlık dönemde hakim olan inançlara ve sosyal yapıya bir göz atmak istiyoruz.

Kur’an bize, müşrik Arapların ölüm, ölüm ötesi ve dirilme ile il­gili inançlannı açık ve net bir şekiîde anlatmaktadır:

“Hayat ancak bu dünyadaki hayatımızdır. Ölürüz ve yaşarız; bizi ancak zamanın geçişi yokluğa sürükler’ derler. Onların bu hususta bir bilgisi yoktur. Sadece böyle sanırlar.”¹⁵⁵

“Bu dünya hayatımızdan başka birşey yoktur ve biz diriltilmiyeceğiz.”¹⁵⁶ “İlk ölümümüzden sonra artık birşey yoktur. Biz ayağa kaldırılıp yayı­lacak değiliz.”¹⁵⁷

Kur’an’a göre onlar, ölüm sonrası hayat konusunda kesin bir olumsuzluk içerisinde bulunmaktadırlar.

“Kur’andaki delillerin yanısıra İslam öncesi Arap şiiri ve yazıtla­rı, ölüm ve gelecek hayatın varlığı hakkında koyu bir karamsarlığı koymaktadır. İki Himyer mezarında bulunan aşağıdaki yazıt, İs­lam’ın gelişine kadar büyük oranda hakim olmuş bir atmosferin özelliklerini taşıyan bir örnek olarak görünmektedir.”¹⁵⁸
“İki Himyer Beyi şu mezarlarda yatan,

Bedenleri bozulmuş, kemikleri çürümüş

Ölümün eliyle düştü onlar, onunla mahvoldular,

Ölüm, yeryüzünde kimse kaçamaz acısından onun,

İşte, topraktan yaratıldı doğuşlarında bedenleri onların

Ve yine toprağa döndü, yerin akında konduklarında,¹⁵⁹

Buna göre, ölüm ile İnsanın varlığı tam bir yokluğa gömülmek­tedir. Bu ise bir çeşit nihilizmdir. Kabirden sonra hiç bir şey yoktur düşüncesinden doğan nihilizm.¹⁶⁰

Öyle görünmektedir ki, bu dünya hayatının ötesinde bir haya­tın varlığı, İnsanların öldükten sonra diriltilip kaldırılmaları, müş­riklerin Kur’an öğretisi içerisinde en sert tepki gösterdikleri konu­lardan birisi olmuştur. Kur’an’ın ilk ayetleri ile işlenmeye başlayan, dirilme, haşr, hesap, Allah ile karşılaşma (liqa’u-llah) gibi öğeler müşrik Arapları oldukça rahatsız etmiştir.¹⁶¹

Yukarıda verdiğimiz ilk ayette,¹⁶² müşriklerin kendilerini yoklu­ğa sürükleyen şeyin zaman (dehr) olduğunu söyledikleri aktarıl­maktadır. Böyle bir fonksiyonu ile dehr kavramı islam öncesi Araplar’ın hayata ve ölüme ilişkin inanışlarında önemli bir yer işgal etmekte idi. Buna göre, insan yeryüzüne geldikten sonra varlığını çok kuvvetli bir unsura teslim eder, onun yönetimine girer ve bu böylece insanın ölümüne dek sürer. Ölüm ise, bu unsurun insana indirdiği son darbedir, işte bu unsurun adı dehrdir.¹⁶³ Bu anlamı ile dehr, İnsanın tekrar dirilmesinin kabul edilmediği bir inanç bütü­nünde onun varlığına son veren bir unsurdur. “Böylece islam’dan önceki devrin hayat görüşü, en merkezinde karanlık ve esrarengiz bir düşünce taşır. Bu karanlık düşünce beşikten mezara kadar fer­din hayatına el atar, onu zulmünün pençesi altında tutar.”¹⁶⁴

Ölüm, İslam öncesi Araplar arasında bir yokoluş olarak kabul edilmiştir. Onlara göre ölüm bir sondur ve sonrası onları neredey­se hiç ilgilendirmemiştir. Onların çoğuna göre bu dünya hayatın­dan sonra hiç birşey olamaz. Vücut toprağa gömülünce çürür toz toprak olur, ruh ise bir rüzgar gibi uçup gider.¹⁶⁵

“Biz (neyiz), toprağın altında götürdüğümüz bir vücutla, rüzgarlar gibi uçup giden ruhlardan ibaret değil miyiz?”¹⁶⁶

İslam öncesi Araplar arasında hakim olan bu ölüm anlayışına göre, ölümle beden yok olmaktadır. Ruhun akibeti hususunda ise kesin, açık-seçik bir inanca rastlayamıyoruz. Bununla birlikte Draz, müşrik Araplar’ın ruh anlayışları hakkında bize ipucu verebilecek hame İnanışını şöyle aktarmaktadır: “Elimizde, ölümden sonra ru­hun bir çeşit hayat yaşadığına dair müşrik Araplar’ın mübhem bir fikre sahip olduklarını ileri sürmeye imkan veren bir takım deliller mevcuttur, inançlarına göre katili bulunup da intikamı alınmayan bir kişinin ruhu hame kuşu şekline girer, geceleri maktulun meza­rı üzerinde uças ve intikamı alınıncaya kadar durmadan bana içe­cek verin, barış; içecek verin’ diye öter ve intikamı alınınca gider­miş.”¹⁶⁷ Aynı şekilde Cevat Ali’nin, Tarihu’l Arab Kable’l-îslam ad­lı eserinde şunları görmekteyiz: “Cahiliye’ye göre ölüm, çeşitli se­beplerle ruhun bedenden ayrılmasıdır. Bu da bedenin çürümesine yol açar. Ruh normal ve ani ölümde, burundan ya da ağızdan be­deni terkeder. Ancak, ölüme bir yara sebep olmuş ise, ruh bu ya­radan çıkar. Kişinin öldürülmüş olması halinde, hame adı verilen bir kuş haline gelir ve mezarın üzerinde dolanmaya başlar. Bu ölü­nün intikamı alınıncaya kadar devam eder. Kuş bu sırada mütema­diyen ‘bana su verin’ demektedir. İntikamı alınınca susar... Rivayet­ler üzerinde daha fazla durulursa, sadece öldürülen birinin değil, her ölünün ruhunun kuşa dönüştüğü görülür. Bunların ne kadar böyle kaldıkları, ne yaptıkları ve nereye gittikleri hakkında ise çok az bilgi vardır.”¹⁶⁸

Görüldüğü gibi, müşrik Araplardaki bu ruh anlayışı, hiç bir za­man ba’s, haşrvtt hesahgibi safhaları İhtiva etmemektedir. Yine ru­hun ölümsüz olduğu gibi bir düşünce görülmemektedir. Ruhun bir süre daha kuş olarak varlık kazandığı hame inanışında bile ruhun bu varoluşunu sonunda takib edememekte, ne olduğunu ne olaca­ğını bilememekteyiz. Sonuç olarak, bu da bizi müşrik Araplar’ın, ruhun da insanın bedeni gibi ölüm ile yok olduğuna inandıkları fikrine götürmektedir.

İslam öncesi Araplar’ın bu konudaki inanç ve davranışları hak­kında bir takım arkeolojik delillerden de söz edilmektedir. Mesela “Güney Arabistan’da cesetlerin yere gömüldüğünü, bazan da lahitlere konulduğu ve mezarların taş yığınları ile ya da şahsi Kitapeler­le belirlendiğini gösteren deliller vardır. Kayalık yerlerde, mezarlar kuru nehir yataklarının iki yakasına yapılıyordu, ya da Hadramut’ta¹⁶⁹ olduğu gibi ölü, bir kaç odası bulunan bir ev şeklindeki yapılara konuluyordu. Bu mezarlar içinde mühürler, kıymetli taş­lar, muskalar, mutfak eşyası, parfüm şişeleri gibi çok çeşitli eşya bulunmuştur. Güney Arabistan mezarlarındaki bazı Kitabelerde yağmura ve akan suya işaret edilmesi, muhtemelen suyun varlığı­nın ölünün susuzluğunu söndüreceği düşüncesinin varlığı hipote­zinin ortaya atılmasına neden oldu.¹⁷⁰ Bu İddialar şiirde geçen, sev­gililerin mezarlarının yağmurla sulanması dileğine dayanarak ileri sürülmüştür. Ancak bunun ölülerin serinlemesinden çok, mezarlık çevresinde yeşilliğin gelişmesi için istenmiş olması daha uygun­dur.¹⁷¹ Bazı mezarlarda yağmur suyunun birikip toplanması için mezar taşında küçük bir çukur yontulurdu. Bazan da ölüye yemek ve su sağlamak için mezann üzerinde deve kurban edilirdi.¹⁷²

Arabistan’ın ortasında Yemen’in kuzeyindeki Hicaz bölgesinde ise, mezarlar kutsal yerlerin bir parçası gibi görülmekteydi. Burada da mezann başına bir taş dikiliyor, mezar aynı zamanda taş yığınıyla belirleniyordu. Mezarlara günlük hayatta kullanılan eşyalar ko­nuyordu. Buralarda bir takım kurban kesme adetleri vardı.¹⁷³

Çok­ça zikredilen uygulama şöyle idi: Bir dişi deve veya kısrak mezarın yanında bir yere bağlanır ve aç bırakılarak ölüme terkedîlirdi. Bu uygulamayı açıklamak üzere ortaya birçok hipotez atılmıştır. Bun­lardan bir tanesi, ölünün hemen gömülüşünden sonraki hayatında devenin ruhuna bineceğine inanıldığı görüşüdür.¹⁷⁴

Ancak bütün bu veriler, başka kesin delillerle destekleneme-mekte ve bizi müşriklerin ruhun ölümsüzlüğüne, öte dünyaya ve dirilmeye inandıkları sonucuna götürmemekteclir. Aksine bu, konu ile ilgilenenleri şu şekildeki yorumlara sevketmekteclir: “Ölüye su­nulan kurbanların ve adakların sosyal sorumluluk düşüncesi ile ifa edildiği açıkça görülmektedir. Ölünün hayatta olanlar için ya da onlar üzerine icra edeceği özel bir güce sahip olduğunun kabul edildiğini iddia etmek için elimizde hiç bir delil yoktur. Mezarlara bakmanın ve kurbanlar sunmanın ölünün kefaretini ifa etmekten çok, birçok eski ve daha yeni kültürde görüldüğü gibi, ölü adına bir hizmet sunmayı amaçladığı anlaşılmaktadır.”¹⁷⁵ Görüldüğü gibi ölü ile ilgili olarak yapılanlar ölü için ya da onun ruhu için değil, tamamıyla hayattakilere yönelik olarak yapılmaktadır.