Мцндярижат

Səlahədin Xəlilov:

Təsəvvüfdə çatmayan budur.

Kenan Gürsoy:

Ama bu tasavvuf eğer islam tasavvufuysa, bunun olması lazım.

Səlahədin Xəlilov:

Amma islama uyğunlaşa bilməyib. Və bu məqamda bunun çatış­maz­lığı deyək, qüsuru deyək, mən belə izah etmişəm. Amma indi sizin qoydu­ğu­­nuz iki məsələyə mən münasibət bildirmək istəyirəm. İki problemdən da­nış­­dıq. Birincisi, təsəvvüf özünü fəlsəfələşdirə bilmədi, bu fikri mən belə izah et­mək istəyirəm ki, təsəvvüfün özünü fəlsəfələşdirməsi mümkün deyil. Çün­­ki təsəvvüf elə bir şeydi ki, fəlsəfələşdirmək missiyasını üzə­ri­nə gö­türə bilməz. Buna onun imkanları yoxdur, onda o, təsəvvüf olmaz. Bu­nun üçün baş­qa bir qüvvə lazımdır. Təsəvvüfün elə bil ki, biz Azərbaycan di­lində xam­­mal sözü işlədirik, yarımfabrikat, hazır olmayan, amma xam maddə ki­mi is­ti­fadə olunması lazımdır. Bu işi ancaq rasionalistlər edə bilər. Təsəv­vü­fü gö­türür və ordakı ideyaları onu sözlərlə, elmi terminlərlə, ənənəvi fəl­sə­fə­nin terminləriylə ifadə edir. Təsəvvüfçü özü onu edə bilməz, çünki onu et­mə­si üçün onda gərək Kantı oxusun, Hegeli oxusun. Yəni bu iki sin­tez­dən da­­nı­şı­rıq­sa, Şərq-Qərb fəlsəfələrinin sintezindən, o anda təsəvvüf­lə tu­taq ki, ənə­­nə­vi Qərb fəlsəfəsinin sintezindən danışırıqsa təsəvvüfün me­todları, özü­nü ifa­də üsulları qətiyyən yetərli deyil ki, o rasional fəlsəfə şək­lin­də özünü for­­ma­laşdıra bilsin. Amma rasional fəlsəfənin, əksinə daha uni­ver­sal me­tod­la­rı var və onlar istənilən bir poeziyanı, istənilən bir başqa təli­mi, irrasional bir tə­limi, hətta dini bir fikri, hamısını nəzərdən keçirə bilər və ha­mısını söz­lər­lə, terminlərlə ifadə etməyə çalışa bilər. Bu daha universal bir şeydi. Ümu­­miy­yətlə, dil haqqında da indi çox yazırlar, dilin önəmi haq­qın­da da, in­di lin­qvis­tik analiz də ortaya çıxır, başqa təlimlər də ortaya çı­xır, se­mi­o­ti­ka, se­man­tika və s. Dilin özü də bir dəyərlər sistemidi, çox böyük im­kan­la­rın da­şı­yı­cısıdır. Özü də burda həmişə belə bir şey də çıxır, bizim araş­dır­dı­ğı­mız mil­li məsələ bu dillə bağlı ortaya çıxır. Hansı dilin imkanı var ki, mü­əy­yən bir fəlsəfəni ifadə edə bilsin. Yəni Hegel deyirdi ki, mənim fəlsəfəm an­caq alman dilində yazıla bilər, başqa dil bu fəlsəfənin ağırlığını daşıya bil­məz. Yetkinləşməmiş bir dil, tutaq ki, bizim indiki dilimiz, fəlsəfi dil olaraq yet­kinləşməmiş halda nə Hegel fəlsəfəsini, nə də Kant fəlsəfəsini ifadə edə bilməz. Daha mürəkkəb fəlsəfi terminləri, təlimləri də ifadə edə bilməz. Di­lin yetkinləşməsi lazımdır. Bu tamam başqa bir prosesdir. Və rasionallaşma elə-belə sadə bir şey deyil, burda bir tərəfində əqlin inkişafı durur, o biri tərəfində dilin potensial imkanları durur. Hansı dildə bunu ifadə etmək olar. Deməli, mənim fikrimə görə, təsəvvüf özünü fəlsəfələşdirə bilməz, tə­səv­vü­fün bir xam maddə kimi götürülməsi və rasional fəlsəfə tə­rə­findən orda olan ideyaların ənənəvi fələsəfə sistemiylə müqayisəsi la­zım­dır. Amma bunu bir Qərb filosofu edirsə, bunu götürüb istifadə edirsə və mə­n­­bəyini artıq son­ra­dan qeyd də etmirsə, hardan gəldi, necə gəldi, qələm onun əlin­dədir və öz adı­na yazır. Çox istifadə ediblər. Yüz illər boyu bu proses gedib, bu iş ge­dib. Bizim fəlsəfi irsimizdən onlar sui-istifadə ediblər, mənim­sə­yib­lər, sonra öz sistemlərinə salıblar, heç mənbələri də göstəməyiblər hardandı. Çün­ki o mən­bələr ənənəvi formada ifadə olunmadığından heç kim deyə bil­məz ki, sən bunu burdan götürübsən. Çünki bu formada ifadə olunmamışdır. Mən təsirləndim nədənsə, bir musiqidən, Bethovendən, Üzeyir Hacı­bəyov­dan və gö­türdüm yazdım, amma fəlsəfi bir traktat yazdım, esse yazdım və yaz­ma­dım ki, mən bunu Üzeyir Hacıbəyovdan götürmüşəm. Çünki bu ta­mam baş­qa bir şeydi, başqa üslubda yazılıb, amma o bir musiqidir. Eyni zamanda, bu ya­zı­nın təməlində həmən musiqi durur. Mənim ideyalarım sadəcə o mu­si­qi­nin nitq, dil vasitəsilə ifadə olunmuş formasıdır. İndi müəllif hüquqları ba­xı­mın­­dan da heç kimə sübut etmək olmaz bunun təməli hansıdır. Yəni gö­tür­mə, köçürmə, plaqiat, ona deyirlər ki, artıq ifadə olun­muş sözlərdən mən də onu götürdüm, amma ifadə olunmamışdısa, xam mad­dədirsə, ondan hamı ya­­rarlana bilər və yararlanırlar da. Biz özümüz öz ir­simizə, həmin xam mad­də­­mizə yiyə durmadığımıza görə, onu sadəcə ola­raq həmin formada, necə ki 500 il, 1000 il bundan öncə bizim babala­rı­mız bi­zə buraxıb gediblər, poe­zi­ya şəklində, şeir şəklində. O halda da biz is­ti­fa­də etdiyimizə görə, onu heç ra­sional bir formaya salıb, – sadəcə o artıq tə­səv­vüf­lükdən çıxıb başqa bir şey olacaq – o ideyanın başqa bir formada ya­şa­ma­sı­na şərait yarat­ma­dı­ğı­mı­za görə bu işi bizim əvəzimizə başqaları görür, o za­man müəlliflik hü­qu­qu da itir.

İkincisi sizin qoyduğunuz digər, tə­riqətlərlə bağlı olan məsələ. Tə­səv­vüf sadəcə olaraq bir insanın özünü kamilləşdirməsi və bu proses bir mə­nəvi pro­ses olmaqla yanaşı, onun ictimailəşməsi, toplumlaşması çox qəribə, qəri­bə yox, mənim qəbul etmədiyim bir üsulla həyata keçirilər. Suistifadə edir­lər bu başqa sözdür. Bir də indi bu mənada deyirəm ki, in­san­la­rın öz bil­dik­lə­rini, əldə etdiklərini, öz daxili mənəvi zənginliklərini top­lu­ma ver­mə­­si. Şərq­­də bu mürid-mürşid metodlarıdır. Yəni öyrədən və öyrə­nən var. Mən şey­­xəm, mən mürşidəm, mən ağsaqqalam, mən böyüyəm, mən de­yə­cəm siz din­­ləyəcəksiniz. Və siz sadəcə olaraq bunları mənimsəyə­cək­si­niz və əməl edə­cəksiz. İndi Kənan bəy çox gözəl dedi ki, onda mən özümü in­kişaf et­dir­dim, yetişdirdim, formalaşdım, müəyyən qənaətlərə gəldim, bir fikrə gəl­dim, amma sizin özünüzə belə bir imkan vermirəm ki, siz də özünüz öz yo­lu­nuzla, öz içinizdən, keçdiyiniz həyat yolundan çıxış edərək yetişəsiz, formalaşasız və özünüz bir qənaətə gələsiz, bir fikirə gələsiz.

Mən sizə sadəcə material verirəm. Birincisi siz başqa materiallardan is­tifadə edərək, eyni zamanda bunu da öz şəxsi həyatınızla və içinizdən gələn səslə müqayisə edərək qərarları siz verirsiniz. İkincisi və ən başlıcası, təsəvvüfdə də, bütün Şərq nəinki fəlsəfəsində, düşüncə tərzində, bütovlükdə Şərqin ictimai təşkilatlanması çatışmayan bir cəhətdir. Yəni Şərq ilə Qərbin bir böyük fərqi odur ki, Şərqdə fərdlər var, ayrı-ayrı insanlar var və bu ayrı-ayrı insanların çox zəngin bir daxili mənəvi aləmi var, öz şəxsi, necə deyər­lər müstəqil bir dünyaları var və s. Bu gözəl, bayaq Kənan bəy də dedi, on­suz­ da Qərb də hələ indi-indi gəlib ora çıxır – individlərin rolunun də­yər­lən­di­rilməsinə və hər bir şəxsin fərdi mənəvi aləminin nə qədər önəmli ol­du­ğu­nun dəyərləndirliməsinə indi gəlib çıxırlar. Amma onlar gəlib bura çıxana qə­dər toplumu artıq qurmuşlar. Biz hələ toplumu qurmamışıq, yəni biz top­lum­suz, toplumu müəyyən bir qaydalara, müəyyən bir etik, si­ya­si nor­ma­la­ra, müəyyən bir fəlsəfi düşüncənin, idealların tələblərinə uy­ğun şə­kildə təş­ki­latlandırmadan, yəni siyasi cəhətdən təşkilatlandırmadan, de­mo­kratik yol­la, tutaq ki, bir parlament seçərək, hansı yollarla axtarışlar ge­dir, toplumu ne­cə qurmaq olar ki, hər bir insan özgürlüyünü və xoşbəxtliyini itir­məsin, top­lumu necə qurmaq olar ki, bu mühit onun üçün antoqonist bir şeyə çev­ril­məsin, yəni bir fərd üçün ictimai mühit, toplum yabancı bir şey ol­masın, ona qarşı duran nəhəng bir qüvvə olmasın, elə bil ki, insan meşədə özünü itirib vahiməyə düşüb. Belə bir şey olmasın, əksinə bu toplum bunun üçün doğma olsun, bununla eyni bir dildə danışsın, sanki di­li­ni anlasın və buna qay­ğı göstərsin və s. Hər bir insan özünü bu cə­miy­yətdə öz anasının qu­ca­ğın­da kimi hiss etsin. Demokratik toplumun özəllikləri və üs­tünlükləri bu­dur, çünki hamının düşüncəsindən qaynaqlana­raq qurulub. Elə qurulub ki, ha­mı orda özünü özgür, müstəqil, azad hiss edə bil­sin. Buna ne­cə nail olmaq olar, bu ayrı bir sahədir, yəni bu artıq fəlsəfədən çıxır, fəl­sə­fə­nin bir qolu olan sosiologiya və politoloiya elmləri bura tətbiq olunur və ha­mısı həmin fəl­səfənin övladlarıdır. Şərq fəlsəfəsi bu yolu keçməyib, bax­ma­yaraq ki, bi­zim İbn Xəldunumuz olub, amma olub qurtarıb gedib. Sis­tem­li davamlı ola­raq sosiologiyaya, politologiya gəlib çatmayıblar və fəlsəfi dü­şün­cələr fərdi mənəvi aləmdə hüdudlanıb, sərhədlənib və bir insan çər­çi­və­sin­də itib batıb. Onun topluma çıxışının başqa formaları düşünülüb tapılma­yıb. Ancaq o fərdi müəllim tələbə, mürid-mürşid formasından başqa forma olmayıb.