Мцндярижат

Poeziya fikri tənbəlləşdirir

Şeiriyyət qanadlarında fikir də yüksəklərə uçmağa can atır. Yüksəlir, amma uzağa gedə bilmir.

Elm qatarında gedən fəlsəfə daha uzaq məsafələri qət edir.

Poeziya uzaqları yaxına, öz hüzuruna gətirir… Və fikir tənbəlləşir. Xə­ya­lın gücünə adət edənin fikirləşməyə ehtiyacı qalmadığına görə, fikir müstəqil və sürəkli bir proses kimi institutlaşmır, ictimailəşmir, başqa sözlə, el­miləşə bilmir. Və nəticədə uzağa da gedə bilmir.

Fizikadan məlumdur ki, səs dalğaları tez söndüyünə görə çox uzaqdan eşit­mək mümkün olmur. Görmək olur, eşitmək olmur. Həm də işıq böyük sü­rətlə yayıldığı halda, səs yavaş gedir və tez sönür. Ona görə də, səsi uzağa da­şımaq üçün onu işıq (elektromaqnit) dalğalarına yükləyirlər (mo­dulya­si­ya). Bu yükləmənin çox unikal bir həll üsulu tapılmışdır. Amma biz indi fi­zi­kanın təfərrüatına getmək istəmirik. Önəmli olan odur ki, zəifi, yorulanı (ener­ji itkisi çox olanı) yorulmayanın üzərinə yükləyəndə o da uzağa gedə bilir.

Bax, Qərb fəlsəfi fikri məhz elm üzərinə yüklənmiş və bunun sayə­sin­də kumilyativlik əldə edərək daha uzaqlara (dərinliklərə, habelə təfərrüat­la­ra) getmək imkanı qazanmış bir fəlsəfədir.

Bu, əlbəttə, onun qazancıdır. Bəs bu izdivacda fəlsəfənin itirdiyi nə­dir? Artıq itirmişdirmi, nəyi itirmişdir bu başqa sualdır. Amma bir şey şüb­hə­sizdir ki, itirmək təhlükəsi böyükdür. Həm də söhbət nə az, nə çox – özü­nü itirməkdən, fəlsəfəsizləşməkdən – elmiləşməkdən gedir.

Formadakı sərbəstlik fikrin də daha sərbəst ifadə olunmasına imkan ve­rir. Azərbaycan ədəbiyyatında ənənəvi poeziya ilə yanaşı, sərbəst şeirin də yaranması bir qayda olaraq məhz bu cəhətdən dəyərləndirilir. Halbuki, bu, məsələnin zahiri tərəfidir. Və belə təəssürat yaranır ki, əruz və heca vəzn­lərində müəyyən bir fikri ifadə etmək çətinliyi çox vaxt fikrin çər­çi­və­lən­məsi ilə nəticələnir. Sərbəst vəzndə isə qafiyə, rifm əsas olmadığına görə, müəllif ancaq fikrin dəqiq çatdırılmasını ön plana çəkir.

Lakin məsələnin daha önəmli bir cəhəti yaddan çıxır. Belə ki, ənənəvi şeir poeziyanın mahiyyətini ifadə edən, onun tərifində önə çəkilən bir cəhəti – söz sənəti olmaq cəhətini özündə saxladığı halda, sərbəst vəzndə yazılan əsər­lər bu tərifə bir o qədər də uyğun gəlmir. Yəni burada söz aparıcı rol oy­na­mır. Heç fikir də aparıcı ola bilməz. Əks təqdirdə fikir elə nəqli formada ifa­də olunardı. Burada ilkin olan təəssüratdır. Və şeirin yazılması prosesi tə­əs­s­üratın ideya kimi formalaşması mərhələsindən keçir. Amma sərbəst vəznli şeirdə də ide­ya hələ tam (yəni konturları aydın və dəqiq olan elmi ideya sə­viy­yəsində) formalaşmış ol­mur. Ona görə də, onun ifadəsi üçün ye­nə də bə­dii obraza, metaforik vasitələrə ehtiyac yaranır. Sadəcə olaraq, bu­ra­da dil apa­rıcı rol oynamır. Ona görə, bu cür şeirlərin tərcüməsi də nisbətən ra­hat olur. Aparıcı olan şairin dünyagörüşü, bilik dairəsi, fikir arsenalıdır, yə­ni sub­yekt şairin özüdür. Müvafiq bilik səviyyəsi və fəlsəfi dünyagörüşü ol­­mayan şair­lərin sərbəst vəzndə yazdığı şeirlər heç bir dəyərə malik deyil. Hal­buki, təbii ilhama malik olan, sinəsi sözlə dolu olan şairlər hər hansı bir ki­çicik fi­kir ətrafında yazmağa başlayan kimi, dilin öz ahəngi və sintaktik in­for­masiya tutumu köməyə gəlir və bu yaradıcılığın məhsulu hər halda şeir olur.