Mâide Sûresi 55-56

8- Köleliğin Tarihî Süreci

Tarihçilere göre

1kölelik ilkönce savaşesirleri alınmasıile or-1- Kaynaklar: 1- Dairet'ul-Mearif, Din ve ahlâk maddesi, Jhon Hysining, İng.

baskısı. 2- Mücmel'üt-Tarih, (Kısa Dünya Tarihi), H. G. Wels, İngiltere baskısı. 3-

Ruh'ul-Kavanîn (Kanunların Ruhu), Montesqiu, Tahran baskısı..

Mâide Sûresi 116-120 .......................................................................................... 485

taya çıktı. Daha önce kabileler savaşlarda galip geldiklerinde al-dıklarıesirleri hemen öldürüyorlardı. Sonra onlarısağbırakıp diğer

savaşganimetleri gibi mülkiyetlerine geçirmelerini uygun gördü-ler. Bunu onların emeklerinden yararlanmak için yapmadılar. Bi-lâkis, esirlere iyilik yapmak için, insan türüne kıymaktan kaçındık-larıiçin ve uygarlık yolundaki adım adım ilerlemelerinin sonucun-da ortaya çıkan ahlâk kurallarınıgözetmek için bu yolu seçmişler-dir.

Bu geleneğin kabileler arasında ortaya çıkması, avcılıkla ge-çinme döneminin sona ermesi ile olmuştur. Çünkü avcılık döne-minde köleleri ve cariyeleri besleme imkânıyoktu. Kabileler avcı-lık dönemini aşıp yerleşik düzene geçtikten sonra köle besleyecek

ekonomik imkânlara kavuşabildiler.

Hangi süreci izleyerek olursa olsun kabileler ve milletler ara-sında köleliğin yaygınlaşmasıile insanların sosyal hayatıdeğişti.

Birinci olarak toplumlarda belirli bir düzen ve disiplin ortamımey-dana geldi. İkinci olarak işbölümü düzeni oluştu.

O dönemde kölelik dünyanın her tarafında aynısüreci izleme-di. Meselâ Avustralya, Orta Merkezî Asya, Sibirya, Kuzey Amerika,

Ku-tup, Nil Irmağının kuzeyinde ve Rambiz'in güneyinde kalan ba-zıAfrika yörelerinde bu uygulama gelenekleşmedi.

Bunun tersine kölelik Arap Yarımadasında, ilkel Afrika kabile-leri arasında, Avrupa'da, Güney Amerika'da ve Yahudiler arasında

yaygındı. Tevrat'ta kölelerin efendilerine itaat etmeleri ile ilgili bir

çağrıvardır. Hıristiyanlar arasında kölelik yaygındı. Nitekim

Pols'un Wil-men'e yazdığımektupta Efsimos'un kaçak bir köle ol-duğu ve Pols tarafından efendisine geri verildiği bildiriyordu.

Kölelerine karşıen yumuşak davranan millet Yahudiler idi.

Bunun göstergelerinden biri şudur: Yahudilerde Mısır'da inşa edi-len piramitlere ve tarihî Aşûr yapılarına benzer görkemli yapılara

rastlamıyoruz. Çünkü bu yapılar kölelerin ağır çalışmalarıile mey-dana getiriliyordu. Kölelere karşıen sert davranan milletler ise,

Romalılar ve Yunanlılar idi.

Doğu Roma'da İmparator Konstantin'den sonra köleleri azat

etme akımıyaygınlık kazandı. Bu akımın sonucu olarak Miladî on

üçüncü yüz yılda orada kölelik kaldırıldı. BatıRoma'da ise şekil

486 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

değiştirerek devam etti. Bu yeni şekle göre tarla çiftçiler ile birlik-te alınıp satılıyordu. Tarla ekip biçmek ise köleler tarafından yapı-lan bir işti. Fakat BatıRoma'da da kölelerin zorla çalıştırılmasına

son verilmişti.

Kölelik, Avrupa ülkelerinin çoğunda Miladî 1772 yılına kadar

uygulamada idi. Bu tarihten önce İngiltere ile İspanya arasında

yapılan bir anlaşmaya göre, otuz yıl boyunca her yıl İngiltere dört

bin sekiz yüz Afrika kökenli köleyi yüklü bir ücret karşılığında İs-panya'ya satmayıtaahhüt etmişti.

İngiliz kamuoyu Miladî 1761 yılında köleliğe karşıçıktı. Bu

karşıçıkışın başınıQuaker adlıbir dinî tarikat çekiyordu. Halkın bu

tepkisinin devam etmesi üzerine Miladî 1772 yılında Britanya top-raklarına ayak basan herkesin özgür olacağınıön gören bir kanun

çıkarıldı.

Fakat titiz araştırmalardan sonra Miladî 1788 yılında ortaya

çıktıki, İngiltere yılda iki yüz bin köle alıp satıyor ve bunların yüz

bin tanesi Afrika'dan alınıp Amerika'ya gönderiliyor.

Bu durum Miladî 1833 yılına kadar devam etti. Bu tarihte İn-giltere'de kölelik tamamen kaldırıldı. Devlet köle ticareti yapan

kumpanyalara ellerindeki köleleri ve cariyeleri azat etmeleri karşı-lığında yirmi milyon İngiliz Lirasıtazminat ödedi. Bu uygulama ile

İngiltere'de 770380 (yedi yüz yetmişbin üç yüz seksen) köle öz-gürlüğe kavuştu.

Amerika'da kölelik halkın büyük mücadeleleri sonucunda Mi-ladi 1862 yılında kaldırıldı. Köle edinme konusunda Amerika'nın

kuzeyi ile güneyi arasında tutum farklılığıvardı. Kuzey Amerikalı-lar sadece lüks olsun diye köle alırken, Güney Amerika'da eko-nomik faaliyetler tarıma dayalıolduğu için el emeğine şiddetle ih-tiyaç vardı. Bu yüzden onlar emeklerini sömürmek için köle alıyor-lardı. Bundan dolayıgenel köle yasağınıkabul etmek

istemiyorlardı.

Böylece köle yasağıkampanyasıülkeden ülkeye yayılarak de-vam etti. Nihayet Miladi 1890 yılında Bruksel'de imzalanan bir an-laşma ile kölelik geleneği tamamen kaldırıldı. Bu anlaşmayıbü-tün devletler imzalayıp ülkelerinde yürürlüğe koydular. Böylece

dünyada kölelik uygulamasıson buldu ve bu kararla milyonlarca

Mâide Sûresi 116-120 .......................................................................................... 487

köle özgürlüğe kavuştu. (Kısaca alıntısınıyaptığımız sözler burada

son buldu.)

Şu nokta dikkatli bir okuyucunun gözünden kaçmaz: Bu açık-lamalarda uzun ve çetin mücadelelerden sonra çıkarılan yasalar-dan ve bu yasaların yürürlüğe konmasından söz ediliyor. Bunların

hepsi velilik veya üstünlük kurma yolu ile yapılan köleleştirmeler

ile ilgilidir. Bunun böyle olduğu, alınan kölelerin çoğunluğunun ve-ya tümünün bu uygulamaların revaçta olduğu Afrika kökenli oluş-larından anlaşılıyor. İslâm'ın yürürlükte tuttuğu savaşta esir alma

yolu ile meydana gelen köleliğe gelince, okuduğumuz açıklama-larda ondan hiç söz edilmiyor.

9- Köleleştirmenin KaldırılmasıYönündeki BakışAçıları

Ne Ölçüde Doğrudur?

Doğuştan özgürlüğün sadece insana bağışlanmışbir ayrıcalık

olduğu söylenir. Oysa (bu özgürlüğün diğer hayvan türleri için söz

konusu olamayacağının hangi gerekçeye dayandırıldığını

bilmiyoruz. Halbuki o hayvan türlerinde de insanda olduğu gibi

psikolojik bilinç ve harekete geçirici irade vardır. Sadece şunu söy-leyebiliriz ki: İnsan sırf kendisi ondan yararlansın diye bu özgürlü-ğü hayvanların elinden alıyor.) İşte bu doğuştan (fıtrî) özgürlüğün

temel dayanağı şudur: İnsan batınî bir bilinç ile ve harekete geçiri-ci bir irade ile donatılmıştır. Batınî bilinci sayesinde kendisine haz

veren şeyler ile acıveren şeyleri birbirinden ayırt ediyor; iradesi

sayesinde de haz veren şeyleri kendine çekerken, acıveren şeyleri

kendinden uzaklaştırıyor. Buna göre istediği şeyleri seçme hakkı

vardır.

İnsan bilinci, bir şeyle bağlantıkurup diğer bir şeyle bağlantı

kur-mayacak şekilde kayıtlıdeğildir. Yani zayıf ve ezilen bir insan,

güçlü ve üstün konumlu bir insanın hissettiklerini hissetmez diye

bir şey yoktur. Aynı şekilde insan iradesi, hoşlandığıbazı şeylerle

bağlantıkurmasınıengelleyen veya başkasının iradesinin ilişki

kurduğu şeylerde kendini unutup başkasının yararına kenara çeki-lerek o şeylerle ilişki kurmamaya zorlayan bir sınırla sınırlanmış

değildir.

Başka bir deyişle yenik düşmüşzayıf bir insan da, kendisini

488 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

yenip boyunduruğu altına alan insanın istediği şeylerin hepsini

kendisi için ister. Dolayısıyla zayıf insanın iradesi ile güçlü kişinin

iradesi arasında şöyle doğal bir ilişkinin olduğu söylenemez: Zayıf

kişinin iradesi güçlü kişinin iradesinin bağlantıkurduğu şeyler ile

bağlantıkurmayacak veya zayıf kişinin iradesi güçlü kişinin irade-sinde eriyerek iki irade bir tek irade olacak ve bu bileşik irade güç-lünün çıkarına işleyecek ya da zayıfın iradesi bağımsızlığınıyok

edecek şekilde güçlünün iradesine bağlanacaktır. [Böyle bir şey

düşünülemez.]

Durum böyle olunca ve hayatla ilgili kanunların doğal yapıya

dayalıolmasıgerektiğine göre, insanın şahsî itibari ile ve davranış-larında özgür olarak yaşamasıgerekir. İşte köleliği kaldırmanın

beslenme kay-nağıbudur.

Fakat insana bağışlanan bu özgürlüğü düşünmemiz gerekir.

Acaba bu özgürlük, ortaya çıktığından ve insanlık bünyesinde va-rolduğundan beri insan toplumunda yaşayan bütün fertleri kapsa-yacak şekilde mut-lak mıdır?

Bildik bileli insan türü toplum hâlinde yaşamaya devam edi-yor. Yapısal özelliklerinin gereği olarak onun için başka türlü bir

hayat mümkün değildir. Öte yandan bir toplumun belirli bir süre

için bile olsa hayatınıdevam ettirebilmesi için mutlaka fertleri a-rasında ortak bir konunun gelenek sistemi olmasıgerekir. Bu ge-lenek sistemi, ister akla dayalıadil bir sistem olsun, ister keyfî ar-zulardan kaynaklanan zalim bir sistem olsun, isterse başka bir ni-telikte olsun varlığıkaçınılmazdır ve hangi nitelikte olursa olsun,

bu sistem ferdî özgürlüğü sınırlar.

Üstelik insanın yaşayabilmesi için mutlaka âlemdeki madde-ler üzerinde herhangi bir tasarrufta bulunmasıgerekir. Hayatını

devam ettirebilmesinin teminatıbudur. Bu tasarrufun mümkün

olabilmesi için tasarrufta bulunduğu maddenin şöyle veya böyle

ona ait olmasıgerekir ki, biz bu ait olmaya mülkiyet diyoruz. -Mülkiyet derken de maksadımız onun genel anlamıdır; hem temel

hakları, hem de bildiğimiz mal edinmeyi kapsamına alır.- Meselâ

falanca kişinin giydiği elbiseyi, elbise onun üzerindeyken filânca

kişi giyemez. Bir kişinin yediği yemek, içtiği su ve oturduğu ev aynı

zamanda başkasının olamaz. Bu da belirli bir maddeyi kullanma-

Mâide Sûresi 116-120 .......................................................................................... 489

yanın mutlak iradesini kayıtlandırmak, özgürlüğünü sınırlandır-mak anlamına gelir.

İşte bu nedenledir ki, insanlar yeryüzüne yerleştikleri ilk gün-den beri çatışmalarla boğuşuyorlar. Yeryüzüne dağılan fertlerin

her günü yeni bir çatışma ile başlayıp yeni bir çatışma ile bitiyor.

Bu çatışmalar insanların ölmesi, ırzların çiğnenmesi ve malların

talan edilmesi ile son buluyor. Eğer insan kendisinin -yani insanlı-ğın- mutlak özgür olduğu görüşünde olsaydı, bu çatışmaların hiç-biri meydana gelmezdi.

[İnsanların özgürlüğünü kısıtlayan bir diğer husus da, toplum-larda ceza kanunlarının varolmasıdır.] Cezalandırma kanunu uy-gar ve ilkel bütün toplumlarda hep geçerli olmuştur. Cezalandır-manın tek anlamı, suçlunun doğuştan sahip olduğu bazınimetlere

toplum tarafından el konmasıve özgürlüğünün kısmen elinden a-lınmasıdır. Eğer toplum veya toplumun yöneticileri idama mah-kum edilen bir katilin hayatına malik olmasalar, canını

alamazlardı. Eğer toplum organ kesme, dövme ve hapsetme gibi

ceza türleri ile suçluyu rahatı, hayatıve mülkiyeti ile ilgili bazıhak-lardan mahrum etmeye yetkili olmasa, bu cezalarıhükmedip uy-gulamasımümkün olmazdı. Zalimin ve saldırganın özgürlüğünü

kısıtlamadan onu zulümden ve saldırıdan alıkoymak nasıl müm-kün olabilir? Zorbanın bazıözgürlüklerini elinden almadan can, ırz

ve mal dokunulmazlığısağlanabilir mi?

Kısacasıaklıbaşında hiç kimse şüphe etmez ki, toplumda in-sanın bir an için olsa bile mutlak özgürlüğe sahip olmasıhemen

sosyal düzenin bozulmasınıgerektirir. Toplum insan için fıtrî bir ih-tiyaçtır. İnsan onsuz yaşayamaz. İşte bu toplum insana iç güdüsel

kaynaklıiradesi ve bilinci tarafından sağlanan fıtrî özgürlüğün

mutlaklığınıkayıtlandırır. İnsan toplumu nasıl özgürlüğü kökünden

yok ederek yaşayamaz ise, onu belirli oranda kayıtlandırmadan

da yaşayamaz. İnsanlık toplumu, bu ifrat ve tefrit kutuplarıara-sında bu özgürlüğünü eskiden beri koruyor. Oysa, yoğun Batıpro-pagandasının etkisi altında kalan bizler, özgürlüğün içeriği ile ve

adıile Batılılar tarafından icat edilip mutlak niteliği ile korundu-ğunu sanıyoruz.

Evet, fıtratın çağrısına uyan bir toplumun kendisi, işte fıtrî olan

bu özgürlüğü kayıtlandırıp sınırlandırıyor. Tıpkıbedenî ve bedenî

490 ......................................................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

olmayan doğal güçlerin birbirlerini kayıtlandırmalarıgibi. Bazıta-biî güçler, yerlerini alan başka bazıgüçlerin fonksiyonlarınıyerine

getirmelerini sağlamak için işlemeleri durdururlar. Meselâ mutlak

olarak görmenin kaynağınıoluşturan görme gücü gibi. Bu güç,

gözler duyarlığınıkaybedinceye veya düşünme gücü yoruluncaya

kadar fonksiyonunu yerine getirir. Duyarsızlık ve yorgunluk belirin-ce görme gücü, yerini alan gücün fonksiyona geçmesi ile kayıtla-narak çalışmasınıdurdurur. Tat alma duygusu da lezzetli besin

maddesini ağza alıp çiğnemekle ve yut-makla tat alır. Fakat sindi-rim sisteminin adaleleri yorulunca, tat alma duygusu kayıtlanır ve

istediği yiyeceklerden uzak durur.

Buna göre fıtrata dayalıbir toplumun varolup devam edebil-mesi için insanın davranışlarla ilgili bazıözgürlüklerinden ve ni-metlerden yararlanma serbestliğinden bazıfedakârlıklar yapması

gerekir.