OPTİMALLAŞDIRMA PARAMETRLƏRİNİN TƏSNİFATI
VƏ ONLARA QOYULAN TƏLƏBLƏR
Eksperimental tədqiqata hazırlığın ən başlıca mərhələlərindən biri optimallaşdırma parametrlərinin seçilməsidir. Belə ki, tədqiqat işində məsələnin düzgün qoyuluşu bilavasitə optimallaşdırma parametrlərinin seçilməsindən asılıdır.
Qeyd edək ki, optimallaşdırma parametrləri-optimallaşdırma kriteriyaları, optimallaşdırma meyarları, məqsəd funksiyaları, çıxış parametrləri, reaksiya və otklik funksiyaları kimi adlandırılır.
Optimallaşdırma parametri dedikdə eksperimental tədqiqatın məqsəd xarakteristikasının miqdarca qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə optimallaşdırma parametri-öyrənilən sistemin vəziyyətini təyin edən faktorlara göstərilən təsirin reaksiyası (otklik) kimi başa düşülür. Eksperimental tədqiqatın və tədqiqat obyektinin məqsədindən asılı olaraq optimallaşdırma parametrləri müxtəlif olur. Hər bir real obyekt bir və bir neçə parametrlər toplusu ilə səciyyələndirilə bilər.
Bir optimallaşdırma parametrindən iki halda istifadə edilir: birinci halda - tədqiqat obyektinin vəziyyətini ümumiləşdirilmiş parametrlə tələb olunan səviyyədə tam qiymətləndirmək mümkün olduqda;
İkinci halda - tədqiqatın məqsədinin hər hansı bir fərdi göstərici ilə xarakterizə edilməsi mümkün olduqda.
Tədqiqat obyektini xarakterizə edən bütün parametrləri aşağıdakı kimi təsnifatlandırmaq olar: iqtisadi, texniki - iqtisadi, texnoloji, erqonomik, estetik, psixoloji və s.
İqtisadi optimallaşdırma parametrlərinə: mənfəət, rentabellik, maya dəyəri, gətirilmiş (çevrilmiş) xərclər, toplum xərclər (tam xidmət müddəti ərzində) aid edilir.
Texniki-iqtisadi optimallaşdırma parametrlərinə diferensial və inteqral keyfiyyət göstəriciləri aid edilir.
Texnoloji optimallaşdırma parametrləri kimi fiziki-kimyəvi, fiziki-mexaniki, texniki, dəqiqlik və s. xarakteristikalardan istifadə edilir. Müxtəlif sahələrdə digər kriteriyalardan da istifadə edilir.
Optimallaşdırma parametrləri seçilərkən aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır. Optimallaşdırma parametri müəyyən fiziki mənaya malik olmalıdır, miqdarca qiymətləndirilə bilərək, rəqəmlə ifadə olunan, sadə və asan hesablana bilən olmalıdır. Faktorlar yığımının verilən qiymətinə optimallaşdırma parametrinin bir qiyməti uyğun gəlməlidir. Yəni bir mənalılıq (bir qiymətlilik) təmin olunmalıdır. Eyni zamanda optimallaşdırma parametri universal olmalıdır.
Parametrin universallığı dedikdə, onun tədqiqat obyektini hərtərəfli səciyyələndirə bilməsi nəzərdə tutulur. Qeyd edək ki, bir-neçə iqtisadi və texniki - iqtisadi optimallaşdırma parametrləri universallığa malikdir.
Optimallaşdırma parametri normal qanun üzrə paylanmaya malik olmalıdır. Əgər tədqiqat obyektini bir neçə parametrlə xarakterizə etmək tələb olunarsa, korrelyasiya analizinin köməyi ilə onların sayını azaltmaq olur. Bütün çıxış parametrlərinin mümkün olan cütlükləri arasındakı sıxlıq əlaqəsi, cütlük korrelyasiya əmsalı vasitəsilə təyin edilir. Nəzərə alınmalıdır ki, cütlük korrelyasiya əmsalı rabitə (əlaqə) sıxlığı ölçüsü kimi o zaman riyazi məna kəsb edir ki, parametrlər arasında xətti asılılıq olsun və onlar normal paylanmaya malik olsunlar.
Bir çox hallarda universal parametrlər kimi bir neçə fərdi parametrlərin funksiyası olan parametrlərdən istifadə edilir və onlar ümumiləşdirici optimallaşdırma parametrləri adlanır.
Əgər bır neçə optimallaşdırma parametrləri arasında əlaqə aşkar edilməzsə, onları məqsəd (üstünlük) funksiyasının köməyi ilə bir ümumiləşdirici parametrdə birləşdirmək olar.
Əgər optimallaşdırma parametrinin miqdarca qiymətləndirilməsində çətinlik yaranarsa, ranq üsulundan (variantından) da istifadə etmək olar. Tədqiqatın gedişində tədqiqat obyekti haqqında aprior təsəvvür dəyişə bilər, bu da öz növbəsində optimallaşdırma parametrinin seçilməsində ardıcıl yanaşmağa sövq edir.
Tədqiqat obyektini xarakterizə edən parametrlərdən yalnız biri ümumiləşdirilmiş optimallaşdırma parametri kimi istifadə edilə bilər. Qalanlarına isə məhdud halda baxılır.
Optimallaşdırma kriteriyasının effektivliyi və universallığı, onun məqsəd və funksiyasını kifayət qədər yaxşı əks etdirməsini, tədqiqat obyektinin keyfiyyətini hərtərəfli xarakterizə etməsini göstərir və ən yaxşı həll (qərar) axtarışına şərait yaradır. Optimallaşdırma kriteriyasının seçilməsinin vacibliyini nəzərə alaraq nümunə kimi bir neçə misal göstərmək olar.
Dostları ilə paylaş: |