Mövzu İqtisad elmi yaranana qədərki iqtisadi fikirlər

3 – İctimai (sosial) ədalət qanunu. İslamın rəngi ilə boyanmış olan ictimai (sosial) ədalət 
iki ümumi qanuna malikdir: ümumi qarşılıqlı məsuliyyət və ictimai (sosial) tarazlıq qanunu.
Sadalanan prinsiplər islam iqtisadiyyatının məzmununu təşkil edir və bu ünsürlərə görə 
islam iqtisadi sistemi ümumi xəttləri baxımından digər iqtisadi doktrinalardan (kapitalizm, 
sosializm və s.) fərqlənir.
İslam iqtisadiyyatının müasir dünyadakı digər iqtisadi sistemlərdən əsas fərqləndirici 
cəhətlərindən biri də bu iqtisadi sistemin əxlaqiliyidir. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, islamın 
iqtisadiyyatla vasitəli bağlılığı əxlaq yolu ilədir. İslam insanları əmanət, iffət, ədalət, yaxşılıq və 
isara tövsiyə edir, oğurluq, xəyanət və rüşvəti isə qadağan edir.
“İqtisadi insan (homo ekonomicus)” modeli ilə “İslam insanı” modelinin qarşılıqlı 
müqayisəsi 
Əlamət 
Homo ekonomikus 
İslam insan modeli 
Dünya-axirət görüşü 
Ancaq dünya həyatını nəzərə 
alır 
Davranışında axirət həyatını 
əsas götürür 
Maddi və mənəvi yönüm Yalnız maddiyata önəm verir 
Maddiyatdan 
başqa 
mənəviyyata da önəm verir 
Əxlaqi dəyərlər 
Əxlaqi dəyərlərə sahib deyil 
Əxlaqi dəyərlərə sahibdir 
Eqoizm və altruizm 
Eqoist davranır 
Eqoist və altruistdir 
Mənfəət görüşü 
Fərdi rifaha çalışır 
İctimai rifahı da nəzərə alır 
Sosial məsuliyyəti 
Qərarlarının 
toplumdakı 
təsirini nəzərə almır 
Qərar 
verərkən 
sosial 
məsuliyyətli unutmur 
Xərclər 
Hüdudsuz xərcləyə bilər 
Xərcləmədə mötədil (orta) yol 
tutur 
Xəsislik və comərdlik 
Xəsislik edir 
Comərd və əliaçıqdır 
İstehlak 
İstehlakda hədd bilmir 
Ehtiyacı qədər kifayətlənir 
İstehsal 
Gəlirli olan hər nə varsa 
istehsal edir 
Dinin qadağan etdiyi məhsulu 
istehsal etmir 
Çevrəsinə 
qarşı 
mövqeyi 
İstehsal və istehlakda çevrəni 
nəzərə almır 
Çevrəyə zərər verməyəcək 
halda istehsal və istehlak edir 

---

Güvən (etibar) 
İşlərində 
etibar 
əsasında 
hərəkət etmir (risk edir), özü də 
etibarlı deyil
Həm etibar və güvənli işə 
yönəlir, həm də özü etibarlı 
tərəfdaşdır 
Rasionallıq 
Dünyəvi rasionallığa malikdir Tam rasionallığa malikdir və 
davranışda həm dünyanı, həm 
də axirəti nəzərə alır 
İslam iqtisadiyyatı və adil iqtisadi sistem üzrə dəyərli fikir sahiblərindən olmuş Professor 
Nəcməddin Ərbakan
2
“mənəvi inkişaf” anlayışıyla islamda iqtisadi subyektin davranışına 
toxunmuşdur. Ərbakana görə mənəvi inkişaf, fərdin islamın iqtisadi qanunlarına görə hərəkət 
etməsidir. Onun fikrincə mənəvi inkişaf olmadan maddi inkişaf mümkün deyil. İnsanların islami 
şüura qovuşmasıyla, haramlardan uzaqlaşması, haqsız yoldan qazanc əldə etməməsi, infaq və 
sədəqə verməsiylə daha ədalətli bir iqtisadi sistem meydana gələ bilər. Ərbakanın mənəvi inkişaf 
deyimi kapitalizmin “homo economicus” anlayışının tam ziddidir.
İslam iqtisadiyyatı iqtisadi fəaliyyətlərdə əxlaqi dəyərin mərkəzi rol oynadığı ədalətə 
söykənən iqtisadiyyatdır. Sosializm və kapitalizm quruluşlarında ictimai və iqtisadi problemlər 
insan mənəviyyatına və əxlaqına fikir verilmədən həll olunur. Ümumiyyətlə, Qərb təfəkkürünə 
görə, bəşər həyatı üçün əsas hədəf maddi sərvətlərin artırılmasıdır. Qərbin kapitalist əxlaqi 
dəyərlərinə əsasən iqtisadi cəhətdən faydalı olan (mənfəət gətirən) hər şey əxlaqlı sayılır.
İslamın əxlaq sisteminə görə bir işin "pis" və ya "yaxşı" olması onun iqtisadi cəhətdən 
mənfəət gətirib-gətirməməsindən asılı deyil. İslama əsasən insanın öz faydasını düşünmədən, 
qarşılıqsız, yalnız yaxşı iş olduğu üçün və məhz Allah rizasına görə atdığı addımlar ən ali əxlaqi 
davranışlardır. İslam hüququ, qalan hüquqi sistemlər kimi, iqtisadi və başqa fəaliyyətləri üçün öz 
“çərçivəsini” yaradır, lakin burada önəmli bir fərq vardır. Dünyəvi sistemlərdə qanunlar insan izni 
ilə hazırlanır, dəyişilir və ləğv olunub, nəticədə dünyəvi xarakter daşıyırsa, İslam sistemində 
qanunlar ilahi xarakter daşıyır, qanunun mənbəyi Allah sayılır. İslam dəyişməz, sabit və hər bir 
zamana uyğunlaşa bilən qanunları hər bir dövrdə dəyişən zamanın tələblərinə cavab verir. İslamda 
istənilən hərəkət və ya hökmün beş növü vardır: "vacib" (mütləq edilməli), "haram" (qadağan 
edilən), “müstəhəb” (edilməsi bəyənilən), "mübah" (izin verilmiş və ya tənzimlənməyən) və 
"məkruh" (arzu olunmaz fəaliyyət). İslama görə hökmlərin mənbəyi Qurani-Kərimdən, 
Peyğəmbər (s.ə.s) və məsum İmamların (ə.s) hədis və davranışlarından, icmadan (şəriət alimlərinin 
ümumi razılığı) və ağıl ilə çıxarılan hökmlərdən ibarətdir.
İslam iqtisadiyyatının ayrılmaz elementlərindən biri də sosial ədalətdir. Müasir dövrdə 
sosial ədalətə çatmaq üçün təklif olunan əsas nəzəriyyələri libertarizm, utilitarizm və