MüƏLLİFDƏN

«Əgər o, [peyğəmbər] özündən bəzi sözlər uydurub Bizə istinad 
etsəydi Biz ondan mütləq şiddətli intiqam alardıq! Sonra onun şah 
damarını qoparardıq.» (Əl-haqqə, 69-44/46). 
Yəni, «Məhəmmədi» peyğəmbərliyə seçərək bir çox möcüzələri 
ixtiyarına qoysaq da o, istədiyi şeyləri Bizim adımızdan bəyan edə 
bilməz. Belə bir şey fərz olunduqda, Biz bu itaətsizliyin əvəzini 
çıxar və onu şiddətlə cəzalandırarıq (şah damarını qırarıq). Çünki, 
din və şəriətin həqiqi qoruyucusu və haqq ilə batili bir-birindən 
ayıran da Bizik. 
ƏŞƏRİLƏRİN NƏZƏRİYYƏSİ 
Diqqət yetirmək lazımdır ki, möcüzəni peyğəmbərliyin sübutu 
kimi qəbul edən şəxslər, əqlin yaxşı və pisi ayırd etmək qbiliyyətinə 
malik olmasına etiqadlı olmalıdırlar ki, bu mərhələdə də əqlin 
hakimliyini qəbul edə bilsinlər. 
Əşərilər isə bu həqiqəti qətiyyətlə rədd edir və bəşər əqlini pisi-
yaxşıdan ayıran əsas meyar hesab etmirlər. Bu səbəbdən də 
peyğəmbərliyin sübutu məsələsi hələ də onlar üçün qaranlıq olaraq 
qalmışdır. 
Çünki, möcüzənin peyğəmbərin haqq olmasını sübuta yetirməsi, 
insanın möcüzəni dərk etməsi və bunun yalançı iddiaçılar 
tərəfindən mümkün olmadığına yəqinlik hasil etməsindən irəli 
gəlir. İnsan, hansı işlərin Allaha aid olub-olmamasını ayırd 
etmədikdə təbii ki, kimin haqq, kimin nahaq olmasını dərk edə 
bilməyəcəkdir. 
Əqlin yaxşını-pisdən ayıra bilməməsi nəzəriyyəsi «peyğəmbər 
tanıma» (həqiqətlə yalan arasında fərq qoyma) məsələsində böyük 
çətinliklər meydana gətirir. 
Fəzl ibni Ruzbəhan, Əşərilərin əql haqda irəli sürdükləri 
nəzəriyyəyə bir neçə əsaslı irad tutmuşdur. O, verdiyi cavabların 
birində deyir: Xoşagəlməz işləri Allah-taala üçün fərz etmək qeyri-
mümkün olmasa da, bunu bilmək lazımdır ki, O, möcüzəni daim 
haqq peyğəmbərlərin ixtiyarına qoyur və belə bir mühüm işi heç 
vaxt yalançı və fırıldaq adamlara həvalə etməz. Demək 

---

33 
peyğəmbərlərin, haqla batilin yalançı şəxslər tərəfindən tanınıb üzə 
çıxarılması hətta, Əşərilər üçün də qaranlıq qalmayacaqdır. 
Ruzbəhanın verdiyi bu cavaba isə bir neçə nöqsan və irad 
tutulmuşdur: 
1. Ruzbəhanın burada Allah-taalaya nisbət verdiyi işlər heç bir 
hiss orqanı ilə dərk olunmayır. Bunu yalnız əql və şüur yolu ilə 
dərk etmək olar və bu yolu isə, Əşərilər öz üzlərinə bağlamışlar. 
Çünki, əgər əql yaxşı ilə pisi ayırd etməyə qadir olmasa, onda 
Allahın da verdiyi vədlərə əməl etməməsinə, heç də qeyri-adi hal 
kimi baxılmayacaqdır. 
2. Bütün bunlarla yanaşı Ruzbəhan, keçmiş peyğəmbərlərin 
hamılıqla möcüzəyə malik olduqlarına əsaslanaraq, möcüzənin 
iftiraçı şəxslər tərəfindən həyata keçə bilməməsini bəyan edir. 
Amma bu məsələyə tərəddüdlə yanaşan şəxslər Allahın, 
möcüzənin əməli-saleh və sadiq insanlar vasitəsilə həyata 
keçirməsinə qətiyyətlə inanmırlar. Nəticədə onlar möcüzəni, 
peyğəmbərliyi sübuta yetirən meyar kimi qəbul etmirlər. 
3. Ruzbəhan deyir: Əgər əql baxımından hər hansı bir işin 
görülməsi və ya tərk olunması eyni səviyyədə olarsa və əql 
onlardan hansının yaxşı və ya pis olduğunu dərk etməyə qadir 
olmazsa, hər şeyə qadir olan və görəcəyi işlər üçün məsuliyyət 
daşımayan (kimsə tərəfindən nəzərdə olmayan) bir varlıq, (Allah) 
öz adətini dəyişərək möcüzəni əməli-saleh insanların ixtiyarına 
qoyduğu kimi, onu yalançı və fırıldaqçı şəxslərin də ixtiyarına qoya 
bilər. 
4. Adət, dəfələrlə təkrar olunan işlərin nəticəsində meydana gəlir. 
Və təkrar olaraq baş verən işlərin də təbii ki, müəyyən zamana 
ehtiyacı vardır. Belə olduğu bir halda, iş və hadisələr adət halını 
almazdan əvvəl ilk peyğəmbərin həqqaniyyətini hansı dəlillərlə 
sübuta yetirmək olar? 
Gələcək fəsillərdə Əşərilər və onların bu barədə irəli sürdükləri 
nəzəriyyələr haqda söhbət açacağıq. 

---

34