Нязяри вя практики риторика

§6.1.1. Həqiqi troplar

Həqiqi troplar həqiqət meyarı ilə ziddiyyət təşkil edən troplardır. Başqa sözlə, bu yolla yaranan hökmlər məntiqi qa­nunlar baxımından yalandır. Bu əlamət əsas şərt kimi həqiqi tropların ritorik funksiyanı təşkil edir.

1) Adətən troplar haqqında söhbət metafora ilə başlayır; o, üç ən mühüm tropdan biri sayılır.

Metafora sözü yunancadan tərcümədə köçürtmə, aid etmə deməkdir. Bu səbəbdən də metaforanın ardınca digər trop­lar da bu məna ilə xarakterizə edilir, amma bəzi tədqi­qat­çıların fikrincə, bu heç də tamamilə düzgün deyil. (Bax: Qri­qorğev V.P. Tropı//Literaturovedçeskiy gnüiklopedi­çes­kiy slovarğ. M. 1987, s.446)

Metafora tropu ən yüksək dərəcədə təmsil edir. O, digər troplar ilə müqayisədə onun əsasını təşkil edən müqayisəni hiss etməyə imkan verir, daha doğrusu, analogiya əməliyyat­la­rını aydın sürətdə nəzərdə tutur. "Yalnız metafora vasitəsilə – Osip Mandelstam yazır – materiya aşkara çıxır, çünki müqa­yi­­sədən kənarda varlıq yoxdur, varlığın özü müqayisədir" (Man­delğştam O.G. Razqovor o Dante. M. 1967, s.83). Hər bir müqayisə proseduru kimi metaforizasiya proseduru da müəy­yən qaydalara əsaslanmalıdır. Bu qayda isə müqayisə edi­lən tərəflərin və müqayisəni həyata keçirməyə imkan verən əla­mətin olmasını nəzərdə tutur. Bu əlamət ("müqayisənin üçün­cü üzvünü" xatırlayaq) həmin analogiyaya uyğun gəlməlidir.

Metaforanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu əlamətin və ya müqayisənin üçüncü üzvünün adı heç vaxt çəkilmir. Buna görə də, metaforanı gizli müqayisə də adlandırırlar. Meta­fo­rada müqayisənin üçüncü üzvü həmişə buraxılır.

Amma metaforanın "hiyləgərliyi" (və ya "müdrikliyi") məhz ondan ibarətdir ki, gizli olan, göstərilməyən əlaməti ma­nipulyasiya etmək çox asandır. Birbaşa göstərilməyən sanki müəyyən mənada həm də mövcud olmur: nəzərdə tutulan çox vaxt qeyri-müəyyən və qarışıq olur.

Metaforanın "açılması" əksər hallarda müqayisənin əsa­sın­da duran əlamətin əsassızlığını ("yararsızlığını", akiroloji­li­yini) üzə çıxarır.

Metaforanın akirolojiliyi onun eynilik və oxşarlıq kimi ümumi anlayışları sintezləşdirməsi ilə izah edilir. (Arutönova N.D. Metafora// Linqvistiçeskiy gnüiklopediçeskiy slo­varğ.-M. 1990, S.297). "Oxşarlığın" "eyniliyə" çevrilməsinə mane olan hər şey qeyri-mühüm əlamət kimi sadəcə olaraq kə­nara atılır. Hətta invensiyanın qaydaları baxımından "müqəd­dəs" olan taksonomik sxemlər "metaforanın mövcudluğu" za­ma­nı işləmir: soy digər soya məxsus olan növə bənzədilə bilər (insanlar haqqında: onlar qarışqadırlar); aşağı növ – bu növə heç bir aidiyyatı olmayan bütöv bir soya bənzədilə bilər (kon­kret kompüter haqqında: heyvandır (həyatı məhv edən hey­van­dır)); və s.

Ritorikada metaforanın funksiyası nominasiya, daha doğ­rusu, predmet və hadisələrin adlandırılması idi, amma son vaxt­lar metaforaya tropları xarakterizə edən amil kimi baxırlar. Bu sevindirici haldır, çünki metafora digər troplarla eyni­ləş­di­rir; belə ki, bütün troplar hər şeydən əvvəl xarak­teri­zə­edici funk­siyanı, sonra isə onun konteksti ilə əlaqədar olan funksi­ya­nı yerinə yetirirlər.

Ritorikadan kənarda (linqvistikanın leksikologiya böl­mə­sində) metaforizasiyaya daha asanlıqla məruz qalan dil va­hid­lərinin növləri müəyyən edilib. Sözün mənası nə qədər çox­əlamətli, informasiya cəhətdən zəngin və tərkib hissələrinə bö­lünməzdirsə, o, bir o qədər asanlıqla da metaforizasiyaya mə­­ruz qalır. Adlar arasında bu hər şeydən əvvəl xüsusi isimlər, təbii soyların adları, həmçinin relyasion mənaların adları­dır...("taleyin ərköyün uşağı", "müharibənin yetişdirməsi"). Bu əlamətləri daşıyan sözlər arasında – fiziki keyfiyyətləri müəy­yənləşdirən sifətlər ("tikanlı cavab"), təsviri fellər ("vicdan əza­bı", "fikir axını") var. Bəzən seçilmiş nəsihətamiz metafora bir sıra situasiyalar arasındakı analogiyalar vasitəsilə yaranır ("sözü havaya buraxma") (Arutönova N.D. Metafora// Linq­vis­tiçeskiy gnüiklopediçeskiy slovarğ. M. 1990, S.296).

Model: at arabası tutmaq.

Nümunə: Onun bütün arqumentləri hədəfin yanından ötür.

"Arqumentlər hədəfin yanından ötür" metaforası arqu­mentlər ilə top arasındakı müqayisə üzərində qurulur. Müla­hi-

zə aşağıdakı şəkildə inkişaf edir:

Top hədəfi vurur və ya hədəfin yanından ötür.

Arqumentlər topu xatırladır.

Bütün toplar gücə malikdir.

Bütün arqumentlər gücə malikdir.

(nəticə)

Arqumentlər mahiyyətcə topdur.

(nəticə)

Arqumentlər hədəfə dəyir və ya hədəfin yanından ötür.

Bu nəticə nə dərəcədə doğrudur? O, tamamilə "doğru" de­yil (həqiqət deyil) və faktiki olaraq terminin dörd dəfə artı­rılması halını özündə əks etdirir. Sillogizmin üç terminindən (anlayışından) – arqument, top, güc – biri olan güc iki mənada işlənir: mexaniki enerji kimi güc (top üçün) və inandırmanın ən yüksək dərəcəsi kimi güc (arqument üçün), nəticədə üçüncü ter­min "ikiqat" artır.

Başqa sözlə, sillogizmdə üçdən artıq terminin olmamasını nəzərdə tutan məntiqi qayda bu halda neqativ, paralogik olaraq istifadə edilir. Bundan başqa daha bir paralogik gedişi – his­sə­nin tam kimi adlandırılmasını da (müqayisə et: bütün arqu­ment­­lər gücə malikdir) qeyd etmək lazımdır. Bu halda məntiqi qayda neqativ mənada işlənir.

Bu, "daha kiçik sillogizmdən" çıxarılan nəticəyə görə arqu­mentlər mahiyyətcə topdur (yəni silah). Mülahizənin qu­rulma qanun­la­rından rozitiv istifadə baxımından bu yanlışdır.

Daha böyük sillogizmə daxil olaraq o, onun arqument­lərindən birinə çevrilir, amma səhv olduğundan düzgün olma­yan ehtimal kimi üçüncü paralogizm növünü yaradır (ilkin ya­lan variantı). Artıq məlum olduğu kimi, bu düzgün olmayan nə­ticəçıxartmaya səbəb olur. Məhz bu qaydadan paralogik ola­raq böyük sillogizmdə istifadə edilir.

«Arqumentlər hədəfin yanından ötür» metaforası eyni vaxt­da üç məntiq qaydasından neqativ istifadənin nəticəsidir. Bu qaydalara fiqurativ praktikada o qədər də ciddi əməl edilmir.

- sıra: sübutetmə işləmir; fikir perspektivsizdir; müraciət düzgün ünvanlanmayıb; fikirlərin toqquşması; konsepsiyanın da­­ğılması; nəticəçıxartmanın gözəlliyi.

Antik dövrdən etibarən bir sıra ənənəvi metafora növləri­nin təsviri də mövcuddur.

- sərt metafora;

- əvvəlki mənası silinmiş metafora;

- metafora – formul;

- geniş metafora;

- reallaşdırılmış metafora.

Yuxarıda təsvir edilmiş metaforizasiya mexanizmini sax­lamaqla yanaşı, bu bütün metafora növlərinin əlavə əlaməti də özlərində əks etdirilir; bu əlamət metaforanın orijinallıq/yenilik (kəskin və ya mənası silinmiş metafora, metafora – formul) də­rə­cəsindən və ya ardıcıllıq (geniş və reallaşdırılmış metafora) dərəcəsindən asılı olaraq, metaforanı qiymətləndirməyə imkan verir¹.