Musa İsrafil oġlı Adilov Zémfira Nadirovna Vérdiéva Faranġiz Mamédali kızı Aġaééa

-Ġ-

ĠAZAN DİLÇİLİK MEKTEBİ —XIX esrin sonu, XX esrin evvellerinde İvan Aléksandroviç Boduén dé Kurténénin rehberliyi ile yaranmış dilçilik mektebi.

Bu dövrde ümumiyyetle dilçilikde ferdi psiħolokizm sosioloji psiħolokizmle evez olunurdu. İ. A. Boduén dé Kurténé de dilde danışan şeħsi sosioloji dil formalarını eks étdiren nümayende hésab édir ve kösterirdi ki, kolléktiv normalar ferdi nitġ aktlarında tezahür édir. О késterirdi ki, «dil yalnız insan cemiyyetinde ola biler ve démeli, psiħi cehetden başġa, dilde sosial cehetler de nezere alınmalıdır».

Dilin inkişafına münasibetde Boduén «kenç ġrammatikler»den ferġlenir. ««Kenç ġrammatikler» dilin tedrici tekamül üzre deyişmesinde müeyyen ġanunauyğunluġ körmür, dilin deyişmesini nizamsız bir prosés kimi, dairevi prosés kimi teġevvür édirdilerse, Boduén dé Kurténé burada bir nizam, ġanunauyğunluġ olduğunu kösterirdi. Оnun fikrince, dilde deyişme dinamikası müeyyen istiġamet üzre, bir dil ġuruluşunun ardıcıl suretde tedriçen başġasına çévrilmesi şeklinde baş vérir. Dilin müasir veziyyeti ile onun tariħi deyişmeleri arasında ferġ körmediklerine köre «kenc ġrammatikler»i tenġid éden Boduén dilin «statik» ve «dinamik» öyrenilmesini birbirinden ferġlendirmek meselesini ġarşıya ġoyurdu.

«Kenç ġrammatikler»in «atomizmi»nin eksine olaraġ Boduén dé Kurténé de Fortunatov kimi dili sistém hésab édir ve sistémliliyi daha derinden öyrenirdi. Mehz dile sistémlilik baħımından yanaşdığı ve dilin funksional cehetine diġġet yétirdiyi üçün Boduén dé Kurténé «foném nezeriyyesi»ni işleyib hazırlamış ve müasir fonolokiya nezeriyyesini bir çoħ cehetden ġabaġlamışdır. О, «kenç ġrammatikler»in fonétik ġanunlar haġġında fikirlerini bir dilin inkişafında analokiya hadisesivin rolunu şişirtmelerini ġebul étmirdi. О, dilde hemişe sebebnetice elaġelerini müeyyenleşdirmeye çehd édir, dilin «ħariçi» ve «daħili» tariħini nezere alırdı.

Psiħolokizm te'siri altına düşse de, Boduén dé Kurténé obyéktiv alemin insan şüurundan ve iradesinden asılı olmadan mövcudluğunu, tariħi proséslerin matériyadan asılı olduğunu ġebul édirdi. Tedġiġatçılar kösterirler ki, Boduénin ve onun telebelerinin sosiolokizmi müasiri olduġları Fransa sosioloji dilçiliyino nisbeten daha ardıçıl idi.

Ġazanda şenbe künlerinde Boduén derneyinin üzvleri dilçilik kéceleġine yığışardılar. hemin dernekde N. V. Kruşévski, V. A. Boġoroditski, S. K- Buliç, V. V. Radlov, İ. A. Aléksandrov, N. S. Kukuranov ve başġaları feal iştirak étmişler.

ĠAYDA—Dil hadiselerine meħsus ġanunauyğunluġların eks étdirilmesi üsulu. Ġrammatik ġayda — Yazılı ve şifahi nitġde dil vasitelerinden normativ baħımdan istifade üsulları. Оrfoġrafiya ġaydaları. punktuasiya ġaydaları. Оrfoépiya ġaydaları.

ĠAYIDIŞ — İşin iş kören üzerinde icrası. Fé'lin ġayıdış növu. Ġayıdış evezliyi.

ĠAYo1DIŞ NÖV — İşin icrasbşda subyékti obyékt rolunu ifa éden fé'l növü. Burada subyékt hem de obyékt hésab olunur.

Subyékt (iş kören) eslinde üzerinde iş icra olunanın (obyéktin) özüdur.

Ġayıdış növ aşağıdakı şakilçilerin kömeyi ile düzelir: -ın, -in, -un, -ün; -ıl, -il, -ul, -ul; -yın, -yin, -yun -yün: soyunmaġ, déyinmek, söylenmek, yuyunmaġ, yıħılmaġ, sürtülmek, ġızınmaġ.

ĠANADLI SÖZLER — Edebi-bedii ve tariħi menbelerden (ictimai ħadimlerin dilinden, bedii ve ya élmi eserlerden) dile daħil olub kéniş miġyasda işledilen sözler ve ifadeler. haçı Ġaralıġ étmek. (M. F. Aħundovdan). Meşedi İbad kimi özünden çıħmaġ (Ü. hacıbeyovdan). Оlum, ya ölüm! (V. Şékspirden), Ölü çanlar (N. V. Ġoġoldan). Nifaġ alması (homérden).

ĠAPALI SAİT — Dilin üst damağa doğru adi haldakından artıġ ġalħması ile emele kelen sait. Azerbaycan dilinde ġapalı saitler bunlardır: [u], [ü], [ı], [i].

ĠAPALI SÖZLER SIRASI — Ġarşılaşdırma ve ya ziddiyyet bağlayıçıları vasitesile sözlerin birleşmesinden ibaret sıra. Üreyimiz isteyir, lakin (amma, ancaġ, feġet) elimiz yétmir. Tenbel déyil, belke lap çoħ çalışġandır. Ġapalı sözler sırasının emele kelmesinde lakin, ançaġ, feġet, amma, halbuki, belke, ise kimi sade bağlayıcılar; ançaġ, bununla béle, lakin, buna baħmayaraġ, lakin bununla béle, amma bununla béle, ançaġ buna baħmayaraġ, amma buna baħmayaraġ ve s. terkibi bağlayıcılar esas struktur rol oynayır.

ĠAPALI HÉCA — Samit sesle biten héca el-çek, baş-lıġ, yaz-dın.

ĠARIŞIĠ TİpLİ TABÉSİZ MÜREKKEB CÜMLE - Çoħ zenkin ve renkarenk ġuruluşa malik olan bu cümlelerin en çoħ yayılmış növü iki komponéntden ibaret olanlardır. Üç ve daha artıġ komponéntden ibaret olanlar ise sadalama anlayışı ile elaġedardır. 1. Sade cümlelerden ġurulmuş tabésiz mürekkeb cümle: Artıġ ġıçlarım esir, başım kiçellenir, közlerim ġaralır, dizlerim taġetden düşür, üreyim zeifleyirdi (B. Bayramov). 2. Sade ve tabéli mürekkeb cümleden düzelen tabésiz mürekkeb cümle: Konsilium éledik, hjimler bu ġenaete keldiler ki, yüz çanı olsa da dirilmez (B. Bayramov). 3. Sade ve tabésiz mürekkeb cümleden duzelen tabésiz murekkeb cümle: İneye déyilib mene éşitdirilen bu sözden könlüm açılan kimi oldu, ġonşuma işare éledim, o da külümsündü, ikimizin de başımız kitabın üstüne eyildi (B. Bayramov). 4. Tabéli mürekkeb ve sade cümlelerden düzelmiş tabésiz mürekkeb cümle: Ġayıġdakılar ne ġeder çalışsalar da, istiġameti düz kötüre bilmir, su ġayığı eyirdi (İ. Şıħlı). 5. Tabésiz mürekkeb cümle ve sade cümlelerden düzelmiş tabésiz mürekkeb cümle. Atan soğan, anan sarımsaġ, sen hardan oldun külmeşeker (Atalar sözü). 6. Tabéli mürekkeb cümlelerden düzelmiş tabésiz mürekkeb cümle: Ağa, buyurdular ki, tğġriben 300 kilométrdir, men diliġurumuş da davam ketirmeyib dédim ki, ħéyr ağa, çemi üç yüz iyirmi kilométrdir (M. İbrahimov). 7. Tabéli ve tabésiz mürekkeb cümlelerden düzelen tabésiz mürekkeb cümle: Ay Zéynal, şé'rlerini de, şekli de könder Bakıya çap élesinler, belke me'şuġzni tapasan, yoħsa deli olarsan (B. Bayramov). 8. Tabésiz ve tabéli mürekkeb cümlelerden düzelen tabésiz mürekkeb cümle. 9. Tabésiz mürekkeb cümlelerden düzelen tabésiz mürekkeb cümle.

ĠARŞILAŞDIRMA — 1. Aralarındakı ferġi müeyyenleşdirmek meġsedile iki ve daha artıġ hemçins dil vahidini tutuşdurma, müġayise étme. Ġarşılaşdırma anlayışını élme Trubétskoy ketirmişdir ve ilk dövrlerde fonolokiyada (foném ġarşılaşdırması şeklinde) işledilmişdir. Bilatéral ġarşılaşdırma — Éle fonoloji ġarşılaşdırmaya déyilir ki, burada iştirak éden üzvlerin her ikisinde mövcud olan ümumi elametler dilin ġalan fonémlerinin héç birinde yoħdur. Binar ġarşılaşdırma — Dil vahidlerinde éyni éléméntin ve ya éyni kéyfiyyetin olubolmamasına esaslanan ġarşılaşdırma. Burada A-dır—A déyildir prinsipi esas köturülür. Meselen, kar samitlerle cinkiltili samitler (habéle Azerbaycan dilinde ince saitlerle ġalın saitler ve s.) arasında binar ġarşılaşdırma mümkündur. 2. Оnomastikada bir ümumi léksémi ve antonim te'yinleri olan, birbirile elaġedar obyéktlerin ferġlendirilmesine ħidmet éden ġarşılaşdırma: Ağ deniz>-Ġara deniz. Şimali Azerbaycan--Çenubi Azerbaycan, Aşağı Sa-lahlı->-Yuħarı Salahlı. Ġara şeher--Ağ şeher. Böyük Tekle--Kiçik Tekle. Yéni şeher-*-Köhne şeher. Böyük kedik->-Kiçik ke-dik. Birinçi Nukedi->-İkinçi Nükedi. Böyük Ayı bürçü-+Kiçik Ayı Bürçü. Différénsial ġarşılaşdırma — Sözlerin ve morfémlerin ses cildinin ferġlendirilmesine ħidmet éden ses ġarşılaşdırılması. Kemiyyetçe ġarşılaşdırma — Sesleri uzunluğuna kerz ġarşılaşdırma. Morfoloji ġarşılaşdırma — Sözdeyişme paradiġması üzvlerinin morfoloji terkibce ferġlenmesinin sémioloji baħımdan rélévantlığı. Kitab-a, kitab-ı, kitab-da ve s. pilleli ġarşılaşdırma — Éyni elamete müħtelif dereçede malik olan sıra üzvlerinin ġarşılaşdırılması. privativ ġarşılaşdırma — Éle fonoloji ġarşılaşdırmaya déyilir ki, burada üzvlerden biri (markalanmış üzv) müeyyen différénsial elameti olması ile, diğeri (markalanmamış üzv) ise béle elameti olmaması ile seciyyelendirilir. Meselen, dodaġlanan samitler (markalanmış üzv) dodaġlanmayan samitlere ġarşı ġoyulur. proporsional ġarşılaşdırma — Sistémli fonoloji ġarşılaşdırmalardan biri olub, dilin fonoloji sistéminde analoji ġarşılaşdırmalara uyğun kelmesi ile seciyyelenir. Meselen, t—d ġarşılaşdırılması (kar—çinkiltili) fonoloji cehetden s—z, p—b ve s. ile proporsionaldır. Sabit ġarşılaşdırma — Öz différénsial elametlerini bütün mövġélerde saħlayan fonoloji ġarşılaşdırma. Fonoloji ġarşılaşdırma — Dilin strukturunda esas anlayışdır. Sözün héç de bütün éléméntleri onu başġalarından ferġlendirmeye-éyni dereçede ħidmet étmir. Sözleri ferġlendire bilen ses élé-méntlerinin ġarşılaşdırılması fonoloji ġarşılaşdırma adlanır. Sözleri ferġlendirmeyen ses éléméntlerinin ġarşılaşdırıl-ması fonoloji cehetden ehemiyyetsiz (ġéyri-rélévant) ġarşılaş-dırmadır. Sözün ferġlendirici elameti müħtelif dillerde müħtelifdir: İnkilis dilinde saitlerin uzun ve ġısalığı, fransız dilinde (.ħüsusen söz sonunda) saitlerin açıġġapalılığı fonoloji cehetden ehemiyyetlidirse, rus dili üçün bunlar ġéyri-rélévantdır, ye'ni bunlar rus dili sözlerini ferġlendire bilmir. Fonoloji ġarşılaşdırmanın her bir üzvu fonoloji vahid hésab édilir. Çoħte-refli ġarşılaşdırma — Fonoloji ġarşılaşdırmanın éle bir növüdür ki, ġarşılaşdırılan üzvlere meħsus ümumi fonétik ħususiyyetler yalnız onlara aid olmayıb, dilin diğer fonémlerind» de özünü késterir.

ĠARŞILAŞDIRMA BUDAĠ CÜMLESİ —Baş cümleden evvel kelib, mezmunü baş cümlenin mezmunu ile ġarşılaşdırılan ¹

budaġ cümle. Ġarşılaşdırma budaġ cümlesinin üç tipi vardır: 1. Budaġ cümlenin ħeberi şert şekilçisisa, -se ve da, de, bélv edatları ile işlenir, habéle budaġ cümlenin terkibinde ne ġeder, her ne ġeder bağlayıcı sözleri işlene de biler, işlenmeye de biler. Ne ġeder dil tökdümse de, razı sala bilmedim (İ. hüséynov).

II. Budaġ cümlede işlenen herçend, düzdür, doğrudur kimi bağlayıcı sözlere müvafiġ olaraġ baş cümlede amma, ançaġ, lakin bağlayıcıları işledilir: Zorbadır, herçend ki, ġeddin senin; Yoħ menğ tay olmağa heddin senin (M. E. Sabir).

III. Budaġ cümlenin terkibinde müħtelif hallara düşen hara, kim, ne ae néçe, ne vaħt sözleri işlenir, ħeberi ise fé'lin tekrao forması ile ifade olunur: Kimin közüne körünürsen körün, menim közüme körünme («Molla Nesreddin» letifeleri). Béle cümlelerde ümumi ġarşılaşdırma sémantikasından elave konkrét olaraġ diğer me'na çalarları da özünü késterdiyinden ġarşılaşdırma budaġ cümlesinin bir sıra növleri ferġlendirilir: küzeştli ġarşılaşdırma, ziddiyyetli ġarşılaşdırma, ferġlendiriçi ġarşılaşdırma, müġayiseli ġarşılaşdırma, şertli ġarşılaşdırma.

ĠARŞILIĠLI (KÜZEŞT) BUDAĠ CÜMLESİ — Bir cümlede ifade édilen fikre ġarşı ġoyulan ve ya bu fikre küzeşte kétmekden ibaret olan bir fikri bildiren budaġ cümle. Ġarşılıġ (küzeşt) budaġ cümlesi baş cümleye fé'lin zaman ve şeħs şekilçilerinden sonra kelen -sa, -se şekilçisi ve da, de bağlayıcısının kömeyi ile bağlanır. Budaġ cümlenin evveline herçend, her ne ġeder sözleri, baş cümlenin evveline amma, ançaġ, yalnız, lakin, feġet, hele ve s. bağlayıcıları elave édile biler. Adeten büdaġ cümle evvel, baş cümle ondan sonra işlenir: Sen meni yandırdın, amma men senin yanmağını istemeyib, seadete yétmeyini isteyirem (C. Cabbarlı).

ĠARŞILIĠLI NÖV — İşin en azı iki şeħs terefinden müşterek ve ġarşı-ġarşıya icra édildiYİNi kösteren fé'l növu. Ġarşılıġlı növ aşağıdakı şekilçilerin kémeyi ile düzelir:] -ın, -in, -un, -ün; -aş, -eş; -ş; çarpışmaġ, sévişmek, vu-\ ruşmaġ, döyüşmek, ġaynaşmaġ, dalaşmaġ.

ĠARŞILIĠLI ANLAŞMA — Müħtelif dialéktlerin bir dile meħsusluğunun mé'yarı.

ĠATIŞ-BULAŞ DİL — Müħtelif dillere meħsus vahidleri birbirine ġarışdırmaġ yolu ile baş véren ünsiyyet. En müħtelif dillerde danışan ħalġlar arasında müasir dövrde méydana kelen ünsiyyet éhtiyacı netiçesinde béle diller artıb çoħalmaġdadır. Avropalılarla yérli ħalġların birbirile ünsiyyet saħlaması üçün onların dillerinden istifade ile yéni tipli, «ġatış-bulaş» adlandırdığımız diller méydana kelir.

Çinin sahil portlarında işledilen ve «picin—inġliş» adlanan dil inkilis lüğeti ve Çin ġrammatikası esasında yaranmışdır. Afrikadakı bir sıra kéçmiş fransız müstemlekelerinde işlenen «pti néġr» (réŞ pé§ġé) adlı dil avropalıların ve yérlilerin sözlerinin ġarışığının netiçesidir. Éyni sözleri Syérro—' Léoné (Afrikada Ġvinéya boğazı) ölkesinde işlenen ve «pozuġ inkilis dili» adlandırılan dil haġġında da démek olar. polç«éziya portlarında da biçlamar (biçla-mar) adlı ġatış-bulaş dilden istifade édildiyi me'lumdur. Lakin dilin saflığı, temizliyi baħımından «ġatış-bulaş» diller müsbet hadise hésab édilmir ve be'zen «ħeşil diller» adlandırılır.

E Ġedoküsar «Ġatış-bulaş» félyétonunda (1907) Yazırdı: «Molla emi, özümü te'rif étmek olmasın, men tamam üç dile: türk, Fars ve Ereb dillerine alimem. İndi senin eġlinçe men bu üç dillerin hansı birisinde meġale yazsam menim üçün fezilet artıġ olar. Menim bu kem eġlime köre bu dillerin héç birinde meġale yazmaġ mene dl vérmez. Çünki eker türk dilinde /azaram, déyeller Fars, Ereb dillerini bilmir, eker Fars dilinde yazaram, déyeller türk ve Ereb dillerinden ħeberi yoħdur. Ve jer Ereb dilinde yazaram, déyeller türk ve Fars dillerinden mehrumdur.

Yaħşısı, bilirsdi nedir? Yaħşısı odur ki, men meġalğde bu üç dili birbirine ġatış-bulaş édğm. Bu béle. Bundan elave, héç bilirsen ġatış-bulaş dillerinde yazılan meġalenin bir böyük ve ümde fezilğti de nededir?»

ĠÉYRİ-ĠETİ KELECEKLİ KÉÇMİŞ (zaman) — İş, hal ve ya hereketin ġéyri-müeyyen vaħtda icra édildiyini késteren zaman forması. Ġéyri-ġeti kelecekli kéçmiş zamanın şekli elameti fé'l= esasına -ar, -er şekilçisi ve idi ve ya imiş bağlamasının ġoşul-masından ibaretdir: yazar idi//yazardı, keler imiş//kelermiş, ya-zar idiniz/1yazardınız.

ĠÉYRİ-EDEBİ LÉKSİKA —Edebi dilin hududlarından kenarda ġalan léksik vahidler; edebi dile daħil olmayan söz ve ifadeler (dialéktizmler, jarġonizmler, vulġarizmler).

ĠÉYRİ-MEHSULDAR — Yéni sözler düzeltmeye ħidmet étmeyen. Ġéyri-mehsuldar şekilçi.

ĠÉYRİ-MÜEYYEN ŞEĦSLİ CÜMLE — Mübtedası olmayan ve yékane baş üzvü uçüncu şeħsin ceminde işlenen ħeberden ibaret cümle. Daha besdir, bildiler, bildiler (C. Memmedġuluzade). Bir néçe yol ġaçdım. Tapdılar, döydülğr, yéne satdılar. (C. Cabbarlı). Eker müeyyen şeħsli cümleler birinci ve ikinçi şeħs formaları. ile ifade olunursa, ġéyri-mueyyen şeħsli cümleler fé'lin üçüncüġ şeħsi ile ifade édilir. Bu cümlelerde şeħs müeyyendir, deġiġdir. Üçüncü şeħs ise ġéyri-müeyyenliyi ile ferġlenir.

ĠÉYRİ-PRÉDİKATİV SÖZ BİRLEŞMESİ — Cümle teşkil étmeyen söz birleşmesi. Adeten prédikativ söz birleşmesine ġarşı ġoyulur.

ĠÉYRİ-SİNTAKTİK KATÉĠОRİYA — Nitġde sözlerin işlenme formalarının başġa sözlerden asılı olmadığını eks étdiren dilçşşk katéġoriyası. Sifetlerde müġayise dereçesi katéġoriyası,. fé llerde növ ve terz katéġoriyaları, be'zi dillerde isimlerdeki cins ve kemiyyet katéġoriyaları ġéyri-sintaktik seçiyye daşıyır.

ĠELETİ-MEŞHUR — Eslinde sehvei işlenilse de, ümumħalġ dilinde yayılıb, hamı terefinden meġbul kérülen dil vahidleri: Saat on ikinin yarısıdır (halbuki on ikinin yarısı éleyer altı).

ĠENAET ĠANUNU — Dil vahidinin teleffuzü üçün teleb olu-nan ġuvve ġenaet ġanunudur ki, adeten fonétik deyişmelerin méydana kelmesine sebeb olur. En az ġüvve serf étmek prinsipine esaslanan ġenaet ġanunu sözlerin muħtelif yérlerinde seslerin, ses birleşmelerinin, hécaların düşmesi şeklinde tezahür édir: Sora

(sonra), deniz (denġiz), çilik-çilik (çilink-çilink), tülek (tülenk),yazaçaġdı. (yazaçaġdır), tabélik (tabélilik), Tarvérdi (Tanrıvérdi), Memmed SMehemmed), çerçive (çehar çube). Dilin başġa seviyyelerinde de ġenaet ġanunu özünü kösterir. Sözdüzeltme seviyyesind»¹ müħtelif iħtisarlar ve abbréviaturlar, söz birleşmesi esasında düzelen mürekkeb sözler (béş mertebeli év-»-béşmertebe), substantivleşme ve s. ġenaetle bağlı vahidler ve hadiselerdir. Morfolokiyada şekilçilerin iħtisarı, sintaksisde éllipsis hadisesi de ġenaet neticesidir. Bütün bu hallarda «ġenaet» anlayışı «artıġlıġ» anlayışına ġarşı ġoyulur.

ĠETİ KELECEKLİ KÉÇMİŞ (zaman) — İş, hal ve hereketin kéçmişde icra olunmasını nezerde tutan zaman forması. Ġeti kelecekli kéçmiş zamanın şekli elameti fé'l esasına -açaġ, -eçek şekilçisi ve idi ve ya imiş bağlamasının ġoşulmasından ibaretdir: yazaçaġ idinNYazanaġdın, yazaçaġ imişİyazaçaġmış.

ĠİYMET — Üslubi konnotasiyanın esas hisselerinden biri olmaġ é'tibarile danışanın mühakimesi, fikir obyéktine münasibeti, vérdiyi ġiymet ve s. Üslubi ġiymot. Subyéktiv ġiymet. Ékspréssiv-émosional ġiymet. Subyéktiv ġiymet katéġoriyası—Müħtelif nitġ .hisselerinin sintaktik funksiyası ile elaġedar ifade olunan sémantik-sintaktik katéġoriya. Esasen isim, sifet, evezlik ve zerflerle ifade olunan bu katéġoriya danışanın nitġ obyéktini eks étdirir. Uşaġçığaza soyuġ olar. Anaçığın ağladaram; Bolu mġn senin, men senin («Koroğlu»). Uçalardan uçasan, kimse bilmez néçesen («Kitabi-Dede Ġorġud»). Оnaçikeze ki, söz déyen yoħdur (C. Cabbarlı).

ĠİYMETLENDİRİCİ CÜMLE — Sintaktik cehetden üzvlenmeyen, metnden kenarda öz mahiyyetini saħlaya bilmeyen bir sintaġmadan ibaret émosional seciyyeli kommunikativ vahid. Ġiymetlendirici cümlelerde «téma» ve «réma» seçiyyevi şekilde tezahür édir. «Téma» obyéktden, «réma» ise mezmundan ibaret olur. Dehşet! Nadan! Ay yazıġ! Nankor övlad!

ĠLAĠОLİTSA (rus)—İlk iki slavyan elifbasından biri. .herflerinin şekilçe mürekkebliyi ve temteraġlılığı ile krillitsadan ferġlenir. Slavyan dillerine meħsus «ġlaġol» (söz) sözündendir. Bu elifbalardan (ġlaġolitsa ve kirillitsa) hansının Krill terefinden icad édildiyi, bunların hansının evvel, hansının sonra yarandığı élmde hell olunmamışdır.

ĠLОSSA—1. Söz. 2. Elyazmalarının metninde ve ya haşiyede aydın olmayan, ġeliz sözlerin şerhi, terçümesi. 3. Nitġde sözün her hansı terzde réalize olunmuş forması. 4. Çoħişlenen sözlerin nisbeten azişlenen sözle evez édilmesinden ibaret bedii üsul. Meselen, «payız» evezine «son bahar», «yaz» evezine «ilk bahar».

ĠLОSSARİ — Az işlenen (ve ya ġedim) sözlerin izahını véren lüğet.

ĠLОSSÉMA— 1. Mezmun cehetden esas struktur vahid; nitġde tekrarlana ve ġavranıla bilen en ġısa fikir vahidi. 2. Léksém.

ĠLОSSÉMATİKA—Bir növ dilin «çebri» kimi nezerde tutulan netice é'tibarile dil strukturlarının tesviri üçün sırf formal üsullar aħtaran ümumi dilçilik nezeriyyesi. hemin nezeriyye dilde hem mezmunu, hem de ifadeni spésifik formalar kimi, daha doğrusu, onların «substansiyalarına» — müvafiġ suretde réal mezmununa, réal seslenmelerine fikir vérmeden tedġiġ étmeyi teleb édir. Strukturalizm çereyanlarından biri olan ġlossématika appipp secipeli tedġiġat métodan) ve réal seslenmeden («ifade planı»ndan) asılı déyildir. Déıeli, dil yalnız abstrakt bir fénomén kimi tesevvür édilir

ĠОLОSSÉMATİKA DİLÇİLİK MEKTEBİ-Bu mektebe «Kopénhakén ve ya Danimarka (dilçilik) mektebi»de déyilir. Esas numayendeleri: V. Bryondal, L. Yélmslév, X. Uldall. Ġlossématika mektebi diln maddi substansiyadan tecrid olunmuş şekilde, saf, temiz münasibetler sistémi kimi alıb öyrenir, özü de dil ünsürleri arasında mövçud olub, o dilin sistémini emele ketiren asılılıġları (funksiya, funktiv) öyrenir. Bu mektebin başlıça ceheti tedġiġatın aprior ve déduktiv seciyyesidir. Dil réal me'nalardan (mezmun planında) ve réal seslenmeden (ifade planında) asılı olmayan elaġeler sistémi hésab édilir. Bu mektebe mücerred alkéb-raizm ve dili matériyasızlaşdırma méyli ħasdır.

Ġlossématikler bütün dilleri ümumi bir insan dilinin variantları hésab édir ve bélelikle, dillerin seciyyevi ħüsusiyyetlerinden, orijinallığından serfnezer édirler. Diaħroniyanı (müħtelifzamanlılıġ, zaman ardıcıllığı) redd éden ġlossématikler dili neinki sinħronik (éynizamanlılıġ), belke de panħronik (bütün zamanlara meħsus) ve ya aħronik (zamandanħaric) hadise hésab édirler. Оnların fikrince, dil boş, matériyasızlaşmış işarelerin, cemiyyetle ve tefekkürle elaġesiz işarelerin müsteġil, immanént sistémidir.

ĠLОTTОĠОNİYA—Dilin menşeyi; habéle dilin menşeyi ve inkişafı meseleleri ile meşğul olan dilçilik şö'besi.

ĠLОTTОĦRОNОLОKİYA — 1. Tariħi léksikolokiyanın bio bölmesi olub, dilde baş véren deyişikliklerin témpini öyrenir. Bundan da meġsed ayrı-ayrı léksik sistémlerin méydana kelmesinin ġedimlik dereçesini müeyyenleşdirmekdir. 2. İki ġohum dilin müsteġil mövçud olması müddetini müeyyenleşdirme métodu.

ĠОVUŞMA— Bir néçe saitin ve ya hécanın, ünsurün söz terkibinde ve ya ardıcıl kelen iki sözün hüdudunda bir yére toplanması, yığılması. Daħili ġovuşma — Sözün daħilinde, terkibinde özünü kösteren ġovuşma: radio, bioloji, aérostat, tabéli.ġik, körmemezlik. Ħariçi ġovuşma — Birinci sözün sonunda ikinci sözün evvelinde kelen ünsürlerin (ses, héca) ġovuşması: emioğlu, ħalaoğlu, emiuşağı, balaça ağaç, elli il, eli ile, sizdeki kimi.

Ħüsusi üslubi meġsed izlemirse, ġovuşma dilde o ġeder de müsbet hadise hésab édilmir. poétik nitġde bu hadiseden bir söz oyunu kimi istifade olunur. «Yaħşı ve Aşıġ» dastanında Aşığın diliiden béle bir bayatı vérilmişdir:

Men Aşıġ ġaşıġ aşı,

Bişirer ġaşıġ aşı.

Aşığı yoldan éyler

Yaħşının ġaşı, ġaşı.

Buradakı sonunçu ifade iki şekilde şerh édilir: 1) «Aşıġ dédi ki, Yaħşının bişirdiyi lezzetli ġaşıġ aşı Aşığı yoldan éleyecekdir»; 2) «Aşıġ déyirdi ki, Aşığı yoldan éyler Yaħşının ġaşı, ġaşı».

ĠОŞA AD — Éyni tipli iki müsteġil addan ibaret ad. Antroponim: Béstujév-Marlinski. hemide Çavanşir-Memmedġuluzade. Külare Ġedirbeyova-Köylü ġızı (körkemli ictimai ħadim, publisist), Frida Şlémova-Aħundova. Bey Baba, Memmed Eli (bey Meħfi) — Ġarabağ şairleri. Mehemmed Eli (Terbiyet Mirze Sadıġ oğlu) —Azerbaycanın meşhur medeniyyet ve maarif ħadimi; s é l én o n i m: Apollon—Féb, Soyuz—Apollon; t o p o n i m Kelesen—Köresen (ġalası), Balaħanı—Sabunçu—Suraħanı rnu (1925-çi il» ġeder), Kür—Araz iġtisadi rnu.

ĠОŞA DОDAĠ SAMİTLERİ — Dodaġların birbirine toħunması ile teleffüz édilen samitler [p], [b], [m].

ĠОŞA SAMİTLER—Müħtelif elametlerine köro bir-birine muvafiġ samitler. Meselen, karlıġ-çinkiltililik elametine köra b—p, d—t, z—s, v—f, ç—c; ġalınlıġ-inçeliye köre: b—b, v—v, d—d.

ĠОŞA SÖZLER — Cümlenin hemcins üzvleri esasında sinonim, antonim ve korélyativ me'nalı vahidlerin birleşib bir ümumileşmiş me'na bildirmesi yolu ile düzelen sözler: çan-çiyer, ah-nale, dava-derman, var-yoħ, kötur-ġoy, vur-tut.

ĠОŞMA — Cumlede isimlerden, evezliklerden ve her hansı substantivleşmiş sözlerden sonra kelib onları idare éden, onların başġa sözlerle sintaktik elaġesini kösteren kömekçi nitġ hissesi. Ġoşmanın sintaktik vezifesi tamamlıġ ve zerflikle ħeber arasındakı elaġeleri ifade étmekdir. Éyni vezifeye malik hal şekilçilerinden ġoşma yalnız ayrılıġda söz kimi işlenmesi ila ferġlenir. Ġoşmalar ġuruluşca sade (teref, doğru, yan, dal, evzel ve s), düzeltme (köre, ötrü, üzre ve s.) ve mürekkeb (asılı olaraġ, ferġli olaraġ, çavab olaraġ ve s.) olur. Ġoşmaların me'naca növleri müħtelifdir: 1. İsmin ġéyrimüeyyen ve müeyyen yiyelik, élece de yénlük halında işlenen sözlere ġoşulanlar: Bayatı sesi içeri dolanda perşan intizardan ġurtarmış kimi köksünü ötürdü. (M. İbrahimov). 2. İsmin ġéyri-müeyyen ve müeyyen yiyelik halında işlenen sözlere ġoşulanlar: 1961-çi il beşeriyyet üçün en uğurlu illerden sayıla biler. Hemin il Yuri Ġaġarin ilk defe kosmosa yol açmışdır. 3. İsmin ġéyri-müeyyen yiyelik halında işlenen sözlere ġoşulanlar: Her ġanda ki alem içre ġem var; Ġıl könlümü ol ġeme kiriftar (Füzuli). 4. İsmin yönluk halında işlenen sözlere ġoşulan ġoşmalar: İbn Sinaya köre, tebabet insan bedeninin ġuruluşu, onun sağlamlığının mühafize édilmesi ve pozulmuş sehhetin berpası haġġında élmdir («Élm ve heyat»). 5. İsmin çıħışlıġ halında işlenen sözlere ġoşulan ġoşmalar; Hele bundan sonra da üreklerimizi meş'el édib onun işığında ġurub-yaratmaġ éşġiyle irelileyeçeyik. («Élm ve heyat»), Ġéyri-sabit ġoşmalar — hem ġoşma, hem de müsteġil söz (isim, fé'l, zerf) kimi çıħış éde bilen omonim seçiyyeli ġoşmalar. Ġéyri-sabit ġoşmalar aşağıdakı nitġ hisselerinden tecrid olunaraġ méydana çıħmışdır: a) adlardan tecrid olunanlar: başġa, ġéyri, özke ve s; b) zerflerden tecrid olunanlar: sonra, evvel, ġeder ve s; v) fé'llerden tecrid olunanlar: köre, ġarşı ve s. Ġoşma birleşmesi — Ġoşmalarla onların idare étdikleri söz formanın birleşmesinden ibaret ġrammatik vahid: send köre, onun üçün, düşmene ġarşı, kimden ötrü. Ġoşmaların me'nası — Ġoşma birleşmesinin ifade étdiyi me'na. İdare étdikleri sözlerle birlikde bildirdiyi me'nalarına köre ġoşmalar béle ġruplaşdırılır: 1. Mekan münasibetleri bildirenler: beri, doğru, ġeder, -dek, -çan-, -çen ve s. 2. Zaman mezmunu bildirenler: evvel, sonra, ġeder, doğru, kimi, beri, üçün ve s. 3. Benzetme bildirenler: kimi, tek, ġeder ve s. 4. Meġsed bildirenler: üçün, ötrü. 5. Sebeb bildirenler: köre, üçün. 6. İstinad bildirenler: köre, üzre. 7. İstisna bildirenler: ġéyri, başġa, özke, savayı. 8. Ziddiyyet ve ġarşılıġlı münasibet bildiren: ġarşı. 9. İştirak bildiren: ile. 10. Kemiyyet heddi bildirenler: ġeder, kimi, -dek ve s. Ġoşmalarla idare—Tabéédici üzv kimi ġoşmaların işlendiyi idare elaġesi: Aħşama ġeder (yönluk h.al).Dünenden bğri (çıħışlıġ hal). Senin üçün (yiyelik hal). Adlıġ hal teleb éden ġoşma (üzre). Adlıġ ve yiyelik halı idare éden ġoşmalar (üçün, ile, tek ve s). Yénlük halı idare éden ġoşmalar (köre.teref, sarı,ġarşı, doğru, -dj ve s). Adlıġ, yiyelik ve yönlük halı idare éden ġoşmadar (kimi, ġeder, -çan, -çen ve s.) Çıħışlıġ halı teleb éden ġoşmalar (beri ötrü, başġa, savayı, özke ve s). Adlıġ ve çıħışlıġ halı teleb éden ġoşmalar (evvel, sonra, ġabaġ ve s). Sabit ġoşmalar — Menşeyine köre başġa nitġ hisselerinden tamamile teçrid olunmuş ġoşmalar: kimi, tek, sarı, üçün, ötrü, üzre ve s. Sabit ġoşmaların menşece hansı nitġ hissesine meħsus olması müasir baħımdan aydıp olmayıb, diaħronik planda araşdırmalar teleb édir. Başġa (kéçici ve şekilçileşen) ġoşmalardan ferġli olaraġ sabit ġoşmalar yalnız ġoşma vezifesinde işlenir, ayrı vezifede çıħış étmir. Şekilçileşen ġoşmalar — hem bir söz kimi ayrıca işlenib öz fonétik sabitliyini saħlayan, hem de bir şekilçi kimi sözlere bitişib ahenk ġanununun te'siri ile müħtelif variantlarda işlenş ġoşmalar: ile (-la, -le), -çan, -çen.

ĠОŞMASIZ ELAĠE — Sözler arasında ġoşmaların iştirakı olmadan özünü kösteren elaġe: Ġızım, sene yaylıġ alım (Ü. haçıbeyov). Müġ. ét: Senin üçün yaylıġ alım. Оğlum, yaşatmağa yaranmış insan (S. Vurğun). Muġ. ét: yaşatmaġ üçün. Kağız ġovluğu/-kağız üçün ġovluġ. heyat mübarizesi--yaşayış uğrunda mübarize. Su erizesi--su haġġında erize. (Filan) esere re'/->-(Filan) eser haġġında re'y. Filankesden erize->-filankes terefinden erizze

ĠОŞULMA — Esas söyleme elave édilen, bu esas söylem déyilenden sonra şüurda yaranan me'lumatı, izahatı ifade éden kömekçi vahid. Mariya Moskvadadır. Ata évinde! Doğulduğu, böyüdüyü évde! (E. Sadıġ). Uşaġ böyüt, boyabaşa çatdır. Özü de néçe uşaġ?! Kvzel-köyçek! (h. Méhdi).

ĠОŞULMA RÉPLİKA — Müsahibin sözlerini (evvelki réplikanı) sintaktik ve me'na cehetden davam étdiren, habéle onunla birlikde bir vahid (dialoġ vahidi) emele ketiren réplika — Adamin kerek zatı, neçabeti olsun. — Kéçel de olmasın (C. Cabbarlı).

ĠRAMMATİK—1. Ġrammatikaya aid olan, ġrammatik ħüsusiyyetleri ile seciyyelenen. Ġrammatik ġanun. Ġrammatik dlaġe. Ġrammatik tehlil. Ġrammatik abstraksiya (müçorredlik) — Léksik mezmundan serfnezer éderek, esil ġrammatik elametleri ve münasibetleri ayırma, ferġlendirme. Ġrammatik katéġoriya — Ümumiyyetle dilçilik vahidlerinin ve ya onların be'zi ġruplarının dilde öz ġrammatik ifadesini tapan en umde ħüsusiyyetlerinden biri. her bir ġrammatik katéġoriya bir sıra ġrammatik me'naları özünde eks étdirir. Meselen, ġrammatik fé'l katéġoriyasına zaman, şeħs, terz, növ ve s. kimi ġrammatik me'nalar aiddir. Ġrammatik anlayış — Müeyyen dilde morfoloji ve sintaktik cehetden ifade oluna bilen müşayietédici elave me'nalar. Ġrammatik anlayışa ġrammatik katéġoriya, ġrammatik me'na, ġrammatik üsul (ifade vasitesi), ġrammatik forma daħildir. 2. Maddi (eşyavi) me'nalarından serfnezer étmekle söz birleşmelerinin ve cümlelerin ġuruluşuna aid olan. Ġrammatik vahid. Ġrammatik üsul (ifade vasiteleri) — Ġrammatik me'naların dilde öz eksini tapmış maddi ifadesi. Meselen, şekilçiler, tekrarlar, söz sırası, analitik birleşme, kömjçi söz ve s. Ġrammatik üsullarla ifade olunmayan me'na «ġrammatik me'na» déyildir. Ġrammatik forma — Ġrammatik me'na ile ġrammatik üsulun elaġesi, vehdeti. Sözde maddi olan her şéy (sözün ses terkibi, cümlede yéri, intonasiya) ġrammatik formaya daħildir. Ġrammatik me'naların maddi ifadesi (ġrammatik ifade vasiteleri) me'naların özü ile elaġedardır. Оdur ki, ġrammatik forma ġrammatik me'na ile onun ifade vasitesinin vehdetidir, başġa sözle, ġrammatik me'nanın ġrammatik ifade üsulu ile elaġelenmesidir. Ġrammatik me'na — 1. Sözün formal élémént-lerinin (kömekçi vasitelerin) ifade étdiyi me'na. Ġrammatik me'-na sözün esas (léksik) me'nasına sonradan elave édilir. Ġrammatik me'na éyni tipli sözlerin müeyyen elameti, eşyavi mezmunu esasında mücerredleşmiş olur. Meselen, isimlere hal, kemiyyet,. mensubiyyet ve s. kimi ġrammatik me'nalar ħasdır. 2. Birleşmede iştirak éden sözlerin léksik mezmunu nezere alınmadan söz birleşmesi ve cümlelerin ġuruluşunda tezahur éden me'na. Léksik me'na bu ve ya diğer söze, tek-tek sözlere meħsusdur. Ġrammatik me'na ise tekce bir sözle elaġedar olmayıb bir çoħ sözler üçun, söz ġrupu üçün seciyyevidir. Éyni söz bir néçe ġrammatik me'naya malik ola biler. Bu me'nalar sözün ġrammatik formasının deyişmesinde özünü kösterir. Meselen, kitab sözünun müħtelif formaları (kitablar, kitabdan, kitabımız ve s.) kemiyyet, hal ve mensubiyyet ġrammatik me'nalarını ifade édir. Ġrammatik me'na léksik me'naya elave olunan, bu me'nanı müşayiet éden me'nadır. Elave me'na (ġrammatik me'na) müħtelif ġrammatik vasitelerin kömeyi ile ifade olunur. Ġrammatik me'na léksik me'naya elave olsa da, onu müşayiet étse de, sözde zeruri me'nadır. Çünki ġrammatik me'na olmadan söz «söz—forma» kimi işlene bilmez, söz birleşmesinin komponénti, cümlenin komponénti ola bilmez. Ümumileşdirme ve abstraktlaşdırma seçiyyesine köre de ġrammatik me'na léksik me'nadan ferġlenir. Léksik me'na obyéktiv varlığın eşya ve hadiselerinin bu ve ya diğer ħüsusiyyetlerinin ümumileşdirilmesi, onların adları haġġındakı mefhumların ifadesi ile elaġedardırsa, ġrammatik me'na sözlerin ħüsusiyyetlerini ümumileşdirmekle, sözlerin léksik me'nasını müçerredleşdirmekle yaranır. Meselen, Azerbaycan dilinde bir sıra canlıların bioloji cinsini bildirmek üçün ayrı ayrı léksik vahidlerden istifade édilir: ġadın-kişi, er-arvad, nene-baba, ħala-dayı, bibi (mama)--emi, baçı-ġardaş, ġız-oğlan, toyuġ-ħoruz, çamış-kel, ġoyun-ġoç. Azerbaycan dilinde cins anlayışı ġrammatik yolla ifade édilmir. Yalnız rus dilinin te'siri ile familiyalarda cins anlayışı ferġlendirilir. Démeli, rus dilinden alınma -ov//-ova, -yév//yéva şekilçileri vasitesile familiya ifadesinde ġrammatik cins katéġoriyası méydana çıħmışdır. Ġrammatik me'nalar sözdüzeltme ve sözdeyişdirme yolu ile, habéle sözlerin birleşmesi ve cümleler vasitesile ifade olunur. Ġrammatik me'naların insan tefekkürune ve obyéktiv aleme, başġa sözle, bu me'naların tesevvur ve idéyalara, eşya ve hadiselere münasibeti ve onlarla elaġesi de ferġlidir. Söz dilin nominativ vahididir ve konkrét terkib daħilinde insan biliyini, bu biliyin seciyyesini ve derecesini eks étdirir. Sözlerin formaları, birleşmesi ve cümleler ise fikri teşkil étmek, onu formalaşdırmaġ meġsedi küdür. Léksik ve ġrammatik me'nalar müħtelif seçiyyeli olsalar da, birbirile elaġedardır. Bu elaġe en evvel sözde tezahur édir, sözde özünü kösterir. Béle «i, hem léksik vahid, hem de ġrammatik forma birbirinden ayrılıġda mövcud olmur, birbirine te'sir késterir. Meselen, kemiyyet şekilçisi sözleri neinki ġrammatik cehetden birleşdirir, hem de léksik me'na ile elaġedardır.

ĠRAMMATİK VASİTE — Ġrammatik me'naların ifadesine ħidmet éden sözdüzeldici ve sözdeyişdirici vasiteler.

ĠRAMMATİK ĠURULUŞ — Müeyyen dilin sözlerinin, söz birleşmelerinin ve cümlelerinin ġuruluş ħüsusiyyetlerinin mecmuyu. Dilin ġrammatik ġuruluşunun vahidleri bunlardır: sözformalar, sözdüzeltme modélleri, söz birleşmeleri, cümleler. Başlıça ġrammatika élmleri morfolokiya ve sintaksis hésab olunur. Morfolokiya iki hisseden ibaretdir: a) söz yaradıcılığı te'limi; b) nitġ hisseleri te'limi. Sintaksis üç hisseden ibaretdir: a) söz birleşmeleri te'limi; b) cümle te'limi; v) kontékst (metn) te'limi.

ĠRAMMATİK KATÉĠОRİYA —1. Yékcins ġrammatik me'naların mecmuyu. Meselen, ayrı-ayrı halların (ismin hallarının) me'-nalarının mecmuyu ümumi hal katéġoriyası şeklinde birleşmiş olur. Ayrı-ayrı zaman katéġoriyalarının me'naları ümumi zaman ġrammatik katéġoriyası emele ketirmiş olur. Bélelikle, ġrammatik katéġoriya ile ġrammatik me'nanın elaġesi ümumi ile ħüsusinin elaġesidir. Çemlik katéġoriyası. Çins katéġoriyası. 2. Ümumi sémantik ve morfoloji-sintaktik elametler esasında birleşen en béyük léksik-ġrammatik söz ġrupları. Fé'l katéġoriyası. İsim katéġoriyası.

ĠRAMMATİK KEMİYYET—1. İsimlere ħas olan léksik-ġrammatik katéġoriyadır ki, tek ve cem anlayışlarının ġarşılaşdırılmasında tezahür édir. Tek isim — Yékcins eşyalar sırasında tek bir eşyanın séçilib ferġlendirilmesini bildiren isim: alma, kitab, kend, ağan. Cem isim—Yékcins eşyalar sırasında ġéyri-müeyyen çoħluġ anlayışını bildiren isim: almalar, kitablar, kend-ler, ağaçlar. Cüt isim — Baħ: Cüt kemiyyet. 2. Müeyyen hal ve ya hereketin bir subyéktle, yaħud ġéyri-müeyyen miġdarda subyéktle elaġedar olduğunu késteren fé'l forması. Fé'llerde kemiyyet forması éz heġiġi me'nasından elave, me'cazi me'nalar da bildirir ki, <5u da kemiyyet formalarında sinonim evezlenme imkanı yaradır. Meselen, birinci şeħsin cemini bildiren söz birinci şeħsin tekini bildirmek uçün işlenir: Körek kelenek kün nd köstereçek (S Vurğun)

ĠRAMMATİK MÜBTEDA —Esl me'nada mübteda (mentiġi ve ya psiħoloji mübteda ile ġarşılaşdırmaġ üçün işledilir).

ĠRAMMATİK ÜSLUBİYYAT — Nitġ hisselerinin ve söz-formaların ifadelilik ħüsusiyyetleri, sintaktik konstruksiyaların üslubi imkanları haġġında, habéle nitġde dilin ġrammatik vasitelerinden meġsedeuyğun şekilde séçme ve evezétme işi haġġında te'lim.

ĠRAMMATİK FОRMA — Ġrammatik me'naların ifadesine ħidmet éden dil vahidleri. Meselen, «kelir» sözformasında -ir ġrammatik forma olub, üçüncü şeħsin tekini ve indiki zamanı eks étdirir. Ġrammatik me'naların maddi ifadesi (ġrammatik ifade üsulu) bu me'naların özleri ile sıħ şekilde elaġedardır. Démeli, ġrammatik forma eslinde ġrammatik me'na ile bu me'nanın ifade üsulunun vehdetidir. Ġrammatik me'na ile ġrammatik vasitenin (üsulun) vehdeti ġrammatik formanı teşkil édir.

ĠRAMMATİK ĦEBER — Mentiġi ve psiħoloji ħeberden ferġli olaraġ, esl me'nada ħeber.

ĠRAMMATİKA — 1. Konkrét maddi-eşyavi me'nasını nezere-almadan sözlerin, söz birleşmelerinin ve cümlelerin ġuruluşunu ve deyişilme ġaydalarını öyrenen dilçilik bölmesi. Bu me'nada ġrammatikanın bir néçe növü var: Assosiativ ġrammatika — Sözü, söz birleşmesi ve cümleni yalnız paradiġmatik planda alıb tedġiġ édir, ye'ni bunların muħtelif paradiġmalarını müeyyen étmekle neticelere kelir. Assosiativ ġrammatika habéle sözleriv léksik-sémantik elaġelerini öyrenir. Formal ġrammatika — Me'nanı ġetiyyen nezere almadan söz, söz birleşmesi ve cümlelerin yalnız forması ile meşğul olur. 2. Ġrammatik ġuruluş. Müeyyen dil» meħsus sözün, söz birleşmesi ve cümlenin ġuruluşu. 3. Müeyyen dil» meħsus olan sözlerin deyişmesi ve birleşmesi ġaydalarının ħülasesi. Bu me'nada ġrammatikanın aşağıdakı növleri var: Akadémik ġrammatika — Ölkenin başlıça élmi müessiseleri terzfinden beyenilen ve istifade olunması meġbul körülen ġrammatika. Mekteb ġrammatikası — Оrta mekteblerde todris olunan ve daha çoħ en'enevi dilçiliye esaslanan ġrammatika. Taksonomik ġrammatika — Nitġin morfoloji-sintaktik tehlilini vasitesiz iştirakçılar üzre aparmaġla kifayetlenen (ye'ni cümlede nitġin ünġürlerinin sintaktik rol ve vezifesini ardıcıl olaraġ késtermekle kifayetlenen) ġrammatika. Désgriptiv ġrammatika — Sözün strukturunu, söa birleşmesi ve cümlenin ġuruluşunu émpirik müşahide yolu il» sinħron planda öyrenen ġrammatika. Dilin ġrammatikasını sistémleşdirmekde, dil sistémine maħsus unsürlerin mükemmel, istisnasız ve çoħ sade şekilde tesvirini vérmekde déskriptiv ġrammatikanın mühüm nailiyyetleri vardır. Dilin ġrimmatik ġuruluşunu tesvir étmek üçün déskriptiv ġrammatika bir sıra métod ve modéllerden faydalanır. Çoħ bitkin, mükemmel ve ümumi olak bu métod ve modéller her hansı bir dile tetbiġ édile biler. Déskriptiv ġrammatika en'enevi ġrammatiaddan ferġli olaraġ: a) daha ümumi ve ya univérsaldır, ye'ni her hansı dil sistémini öyrenerken tetbiġ édile biler; b) linġvistik faktları formallaşdıra biler. Dil sistémini öyrenerken déskriptiv ġrammatika foném, morfém, allomorf, söz, léksém, fraza ve s, habéle onların yérleşdirilmesi (aranjéréya) ġaydalarından istifade édir. Dilin ġrammatik yarusunu öyrenmekde aşağıdakı modéllerden istifade olunur: élémént modéli; paradiġma modéli. Morfoloji modéllerin tertibinde déskriptiv ġrammatika morfémikadan faydalanır. «Morfémika» behsi ise morfém ve onun növleri, morfémler distribusiyası, morfémler idéntifikasiyası ve s.-ni öyrenir. Mentnġi ġrammatika — Ġrammatik ve mentiġi katéġoriyaları éypileşdiren ġrammatik cereyan. 1660-cı ilde parisde neşr olunmuş «Ümumi v» rassional ġrammatika» meşhurdur. İlk defe ġrammatika ile mentiġin elaġesi esaslandırılmış olan bu eserde kösterilir ki, dil tefekkürün ifadesidir, dil katéġoriyaları mentiġi katéġoriyaları tecessüm étdirir; démeli, dili öyrenen ġrammatika mentiġe esaslanmalıdır. Mentiġ bütün ħalġlar üçün birdir, ġrammatika da bir olmalıdır, özü de ayrı ayrı diller üçün ümumi ġrammatika olmalıdır. Lakin dil ve tefekkür ġarşılıġlı elaġede olsalar da, her birinin seciyyevi ħususiyyetleri vardır. Tefekkür ġanunlarını öyrenen mentiġ émosional ve iradi cehetlerle maraġlanmır. Mentiġi ġrammatika dil faktlarına tariħi baħımdan yanaşa bilmir.

Mentiġi katéġoriya olan hökmde hemişe iki üzv — subyékt ve prédikat vardır. Ġrammatik katéġoriya olan cümle ise bir, iki ve daha çoħ üzvden ibaret ola biler. Mentiġi hökmler hemişe ümumbeşeri seciyye daşıyır, ġrammatikaya meħsus cümle ise hemişe milli seciyye daşıması ile ferġlenir. Müġayiseli ġrammatika — Müħtelif dillerin ġrammatik ġuruluşunu müġayise yolu ile öyrenen dilçilik bölmesi. «Müġayiseli ġrammatika» términi ilk defe Fridriħ Şlékélin 1808-çi ilde yazdığı «Hindlilerin dili ve müdrikliyi haġġında» eserinde işlenmişdir. Bu ġrammatikanın iki növü vardır: 1) Müġayiseli-tariħi (ve ya tariħi-müġayiseli) ġrammatika — Ġohum dillerin müvafiġ ġrammatika formalarını müġayise yolu ile müasir ġrammatik formaların arħétiplerini, praformalarını berpa éden ġrammatika. Müġayiseli-tariħi ġrammatika XIX esrde méydana kelmişdir. Bu fennin yaradıcıları Frans Bopp, Rasmus Rask, Yakov, Ġrimm, Avġust Şléyħér, Karl Bruġmani, Alék-sandr Vostokov hésab édilir. XIX esrde müġayiseli-tariħi ġrammatika esasen Hind-Avropa dillerinin ġohumluğuna diġġeti celb édirdi. Ġohum dillerin ġrammatik sistémlerinde benzer ħüsusiyyetleri mueyyenleşdirmeyin béyük ehemiyyeti var. Ġrammatik oħşarlıġ söz kéklerinin ümumiliyinde (söz yarusu) ve ġrammatik morfémlerin ümumiliyinde (émik yarus) éz eksini tapır. 2. Müġayiseli—tipoloji ġrammatika — Ġohum ve ġohum olmayan bir néçe dil sistéminde müeyyen ġrammatik katéġoriyaların müeyyen ġrammatik vasitelerile sinħronik planda ifade terzini müġayise étmekle umumi dil ġa-nunauyğunluġlarını müeyyenleşdirir. Müġayiseli ġrammatika tipolokiyanın bir növüdür. Müġayiseli-tariħi ġrammatika müġayiseli-tipoloji ġrammatikaya ġarşı ġoyulmur, belke o, müġayiseli-tipoloji ġrammatikanın esasını teşkil édir. Müġayiseli-tipoloji ġrammatika müġayiseli-tariħi ġrammatika esasında yaranmışdır. Müġayiseli-tipoloji ġrammatikanın inkişafı tetbiġi dilçiliye éhtiyacın artması ile elaġedardır ve yéni tedġiġat métodları ve üsullarından istifade édir. Оdur ki, hazırda müġayiseli-tipoloji ġrammatika evvelkinden daha ehateli ve daha univérsal mahiyyet kesb étmekdedir. Afrikanın ve Cenubi Amérikanın bir sıra yazısız dillerini, onların maraġlı ħüsusiyyetlerini öyrenen müġayiselitipoloji ġrammatika eslinde müġayiseli-tariħi ġrammatikaya ħidmet köstermiş olur. Şimali Amérikada yaşayan be'zi Hindu dilleri arasındakı ġohumluġ munasibetlerini müeyyenleşdirmek müġayiseli-tipoloji ġrammatika sayesinde mümkün olmuşdur. Nezeri ġrammatika — Dilçiliyin elde étdiyi son nailiyyetler esasında yazılan ve nezeri cehetden zenkin olan ġrammatika. Nezeri ġrammatikanın tedġiġat obyékti nezeri problémlerdir. Ġrammatikaya aid her bir, yéni fikir, nezeriyye evvelce nezeri ġrammatika baħımından etraflı öyrenilir, dilçilerin ekseriyyeti terefinden meġbul hésab édildikden sonra normativ ġrammatikaya kéçirilir. Normativ ġrammatika — Sözlerin deyişme ve birleşme ġaydalarının en düzkünlerini müeyyenleşdiren ve bunları işletmeyi meslehet kören ġrammatika. Bu me'nada «ġrammatika ġaydaları», «ġrammatika baħımından sehvler (ġüsurlar)» términleri işlenir. Normativ ġrammatika héç de dilçiliyin bütün nailiyyetlerini eks étdirmir. Adeten dilçiler terefinden meġbul hésab édilen ġaydalar normativ ġrammatikalarda özune yér tuta bilir. Sintaġmatik ġrammatika — Söz birleşmelerini ve cümleleri nitġ ünsürleri hésab étmekle, onların ġuruluşunu öyrenen ġrammatika.

Sinħronik ġrammatika — Dilin ve ya ayrı ayrı faktların müasir veziyyetini eks étdiren ġrammatika. Adeten diaħronik ve ya tariħi ġrammatika ile ġarşılaşdırılır. Tariħi ġrammatika — İki növü vardır: a) Tariħi diaħronik ġrammatika — Söz, söz birleşmesi ve cümlenin ġuruluşunu ve ġrammatik katéġoriyaları tariħi inkişafla elaġedar kötürerek bu inkişafın müħtelif merhelelerini müġayise yolu ile diaħronik planda tedġiġ édir. b) Tariħi sinħronik ġrammatika — Müeyyen bir tariħi dövrdeki ġrammatik hadiseleri ve vasiteleri éyrenir. Töredici ġrammatiga — Muasir dilçilik çereyanıdır. Bu cereyana köre dilçiliyin esas vezifesi dilin ġuruluşundakı daħili ġanuna uyğunluġları açmaġdan ibaretdir. Bu ġanuna uyğunluġlar ise éle bir «méħanizm» ve ya «cihazdır» ki, neinki dilin öz tebii funksiyasında müşahide édile bnlir, hem de élmi-tedġiġat meġsedile sün'i şekilde «herekete» ketirilir. Bunun üçün ilkin matérial lazımdır. İlkin matérnalı elde étmekden ötrü her şéyden evvel dildeki duzkün cümle modéllerini müeyyenleşdirmek ve her modél üçün bir ve ya bir néçe struktur tesvir hazırlamaġ teleb olunur. Ümumi (ve ya univérsal) ġrammatika— Ayrıca kötürülmüş bir dile déyil, bir sıra dillere meħsus söz, söz birleşmesi ve cümlelerdeki ümumi ġanunları Öyrenen ġrammatika. Ümumi ġrammatika ayrı-ayrı ġrammatik katéġoriyaların tipoloji cehetden müħtelif dillere ħas olduğunu müeyyenleşdirir.

Müeyyen katéġorial me'na bir sıra dillerde ézünü kösterse de, bu dillerde müħtelif terzde ifade édilir. Dil univérsaliyasının vezifesi diller arasındakı formal ferġleri nezere almadan hemin katéġorial me'nanı bildirmekde müħtelif dillerde ümumi ġanuna-uyğunluġları müeyyenleşdirmekden ibaretdir. Müasir dilçilikde iki ve daha artıġ müħtelif sistémli dillerin ġrammatik ġuruluşunu öyrenib ümumileşdirmeler aparmaġla ümumi (ve ya univérsal) ġrammatika yaratmaġ meġsedi iroli sürülür. Ümumiyyetle, univérsal ġrammatikanın iki növü me'lumdur: a) En'enezi (ve ya tariħi) ümumi ġrammatika — Оrta esrlerin sħolastik ġrammatika nezeriyyesi esasında yaranmışdır. Ġrammatik katéġoriyalar mentiġi katéġoriyalar esasında ve onlara tabé édilerek öyrenilirdi. her bir dil faktı mentiġi, psiħoloji, felsefi baħışlar esasında araşdırılırdı. b) Tipoloji-univérsal ġrammatika — XX esrde méydana kelmişdir. Tipoloji-univérsal ġrammatika ġrammatik katéġoriyaları konkrét dillerin müħtelkf yaruslarında ifade édilmesi esasında öyrenir. Felsefi ġrammatika — Felsefe, mentiġ v» psiħolokiya ile bağlı olub, esasen dille tefekkür arasındakı elaġeleri, onlara meħsus katéġoriyaların ümumi ve ferġlendirici cehetlerini öyrenir. Danimarka alimi Оtta Yéspérsénin «Ġrammatikanın felsefesi» («Filosofil ġrammatiki») eseri bunlara misal ola biler. Felsefi ġrammatikanın esas vezifesi tefekkür katéġoriyasının linġvistik katéġoriya vasitesile ifade édilme üsullarını öyrenmekden ibaretdir.

«Ġrammatika» términi ilk defe Eflatunun (é. e. 427—348-ci iller) «Kratil» eserinde işlenmişdir. Lakin o zaman bu términ müasir me'nada déyildi. Meselen, Erestun dövründe (é. e. 384— 322-ci iller) ġrammatika términi felsefe ve ritorika müteħessisleri (o zaman bunlara «sofistler» déyirdiler) terefinden ümumiyyetle oħumaġ, yazmaġ, savad me'nasında işledilmişdir. Términin müasir me'nası sonralar tedricen deġiġleşdirilmişdir. Ġedimliyine baħmayaraġ, «Ġrammatika» İskenderiyye mektebi méydana çıħana ġeder müsteġil fenn hésab olunmurdu. Ġrammatika yalnız-müeyyen dilin ġrammatik sistémi (ġuruluşu) me'nasında déyil, habéle fonétika, étimolokiya, dialéktolokiya ve dilçiliyin başġa bölmeleri me'nasında işledilirdi. Ġedimde ġrammatikanın bir şö'besi olan hemin saheler tedricle müsteġilleşib, dilçiliyin ayrı-ayrı sahelerine çévrilmişdir.

Ġrammatik katéġoriyaların tedġiġine ilk defe ġedim yunan-alimleri başlamışlar. Eflatun ve Erestunun eserlerinde işledilen «ġrammatika» términi frakiyalı Dionisi terefinden daha kéniş şerh édilmişdir. Оnun fikrince, ġrammatika «şé'r ve nesr eseri yazan şair ve ediblerin tecrübi biliyidir». Ġrammatikanın vezifesi ise ana dilinde danışmaġ ġaydalarını öyretmekdir. О késterirdi ki, ġrammatika ġaydalarını düzeltmekde analokiya prosésinden istifade zeruridir. Dionisi eserinde söz ve cümlenin te'rifini vérir, nitġ hisselerinin tesnifinz isimlerle fé'lleri ferġlendirmekden başlayır. Dionisi «sözü cümlenin en kiçik sintaktik ünsürü» adlandırmışdır. Cümleni ise béle şerh étmişdir: cümle bitmiş fikri ifade éden konstruksiyadır. Dionisi özunden evvelki tedġiġatçılara esaslanmaġla 8 nitġ hissesi müeyyenleşdirmişdir. ad (isim), fé'l, sifet, artikl, evezlik, ġoşma, zerf, bağlayıcı. Dionisinin ġrammatikası ve onun ireln sürduyü ġrammatik sistém hele de öz ehemiyyetini itirmemişdir. Apolloni Diskol (é. e. II esr) Dionisinin ġrammatik sistémine müeyyen elaveler édib, onu daha da tekmilleşdirmeye çalışmışdır. Dionisi ve Diskolun çatışmayan cehetlerini ise onların ardıcılları olai stoikler köstermiş ve ġrammatika te'limine bir sıra yénilikler ketirmişler. Nitġ hisselerinin tesnifi daha da deġiġleşdirilmiş, ad katéġoriyasına orta cins anlayışı daħil édilmişdir.

ĠRAMMATİKAYA ĠEDERKİ — Dilin inkişafında ġrammatik katéġoriyaların méydana çıħmasından evvelki dövrlere meħsus olduğu küman édilen; ġrammatikleşmemiş. Ġrammatikaya ġederki hadise (fakt).

ĠRAMMATİKANIN TERKİB HİSSELERİ — Morfolokiya, morfonolokiya ve sintaksis. Avropa dilçiliyinde en'enevi olaraġ ġrammatika (müħtelif variant ferġlerine baħmayaraġ) aşağıdakı terkib hisselerine bölunür: fonétika (fonolokiya), morfolokiya,. sintaksis, orfoġrafiya, dialéktolokiya, étimolokiya, prosodiya ve s.

ĠRAMMATİKLEŞME — 1. Sözun léksik me'nadan mehrum olub ve ya az-çoħ bu me'nadan uzaġlaşıb yalnız ġrammatik vezife daşıması. Meselen, olmaġ, étmek kömekçi fé'lleri ġrammatikleşmek üzredir. Fé'lin bacarıġ formasını emele ketiren «bilmek» (oħu-ya bilmek, köre bilmek ve s.) esasen bu funksiyada ġrammatikleşmişdir. 2. Ümumileşme, mücerredleşme. 3. İki (ve daha artıġ) sözün birleşmesinin söz birleşmesini déyil, sözün analitik formasını emele ketirmesi.

Azerbaycan dilinde ġrammatik terz anlayışını bildirmek üçün éyni fé'lin iki defe tekrarından istifade édilir: ağladı-ağla-dı//ağlayıb-ağlayıb (susdu), küldü-küldüYykülüb-külüb (dayandı), yandı-yandı/'/'yanıb-yanıb (töküldü) ve s.

İkiden artıġ tekrarlanan fé'llerde ise béle ġrammatikleşme müşahide édilmir. C. Memmedġuluzadenin eserlerinden alınmış aşağıdakı nümunelerde olduğu kimi:

Sen ha yaz, yaz, yaz, yaz, yaz, yaz!.. Amma bilirsenmi sene ne ça

Bu misallarda tekrarlar ġrammatik seciyye daşımır, yalnız te'kidlilik üçun işledilir. Ġrammatikleşmediyi üçündür ki, burada ümumi, vahid prinsip yoħdur; söz üç, dörd, béş defe ve daha artıġ tekrarlana bilir.

ĠRAMMÉM—1. Ġrammatik seviyyede en kiçik vahid. 2. Ġrammatik me'nalı sade, éléméntar vahid.

ĠRAF — Ġrafémin éle bir variantıdır ki, bu ve ya diğer konkrét ġrafémin alloġrafı kimi müeyyen édilmesinden evveldir ve ondan asılı déyil. Ġrafémler planında «fon», «morf», «séma» ve s. kimi términlere uyğun kelir.

ĠRAFÉM — Müeyyen dilin yazı sistéminde esas struktur vahid; yazı vahidi. Yazının üslubundan, sözdeki ve ya cümledeki yérinden asılı olaraġ ġrafém müħtelif variantlarda tezahür édir. Meselen, a ġrafémi böyük (A) herfi şeklinde, kiçik herf (a), kursiv «a» şeklinde ola bilir.

ĠRAFÉMİKA — Dilin fonémlerini yazılı nitġde eks étdirme üsul ve ġaydalarını öyrenen dilçilik şö'besi.

ĠRAFİK — Ġrafika ile elaġedar olan. Ġrafik işare. Ġrafik variant (Baħ: Alloġraf).

ĠRAFİKA —1. Müeyyen yazıya meħsus vasitelerin mecmuyu. Rus ġrafikası esasında tertib édilmiş Azerbaycan elifbası. 2. Dilin fonétik sistémi ile yazı işareleri sistémi arasındakı elaġe, nisbet, dilin seslerini yazıda eks étdirmek üçün ġaydalar sistémi. Fonétik elifba nitġin sesler üzre tehliline esaslanır. hécayi olmayan fonétik elifbada başlıca prinsip béledir ki, her sesmi seciyyevi ġrafik tesviri (şekli, sureti, eksi) vérilsin. Bu tesvir ise hemin sesin şerti işaresi, remzidir. Lap ġedimlerde ilk elifbalar düzeldilen zaman veziyyet béle idi — her ses ferġli işare ile eks étdirilirdi. Lakin me'lumdur ki, héç bir dilin ses terkibi sabit ġalmır, zaman kéçdikce (dilin diğer ünsürleri kimi) deyişilir. Оdur ki, dilde evveller (elifba tertib olunanda) mövcud olmayan ve démeli, işaresi de olmayan sesler méydana çıħa biler. habéle bir dil başġa dillerden de sesler ala biler ki, bunların da yazıda işare édilmesi işi zerurileşir. her iki halda veziyyetden çıħmaġ üçün müħtelif yollar var: ya yéni sesler üçün yéni işareler düzeldilir, ya da ki, mövcud işarelerden istifade olunur.

Be'zen seslerin ġrafik tesviri üsulu ġrafika ve fonétika ġanunlarını bilmeyenleri çaşdırır ki, neticede herfle sesi ġarışdırırlar. Meselen, rus elifbasına meħsus n, k>, é herfleriie münasibet maraġlıdır. Bu herfler: a) söz evvelinde, saitlerden ve v, h herflerinden sonra ya, yu, yo ses birleşmelerini eks étdirir: İşa, élka, kmıp, obġlsnénié, obġlvlénié; b) özlerinden evvelki samitin inçeliyini bildirir: pyat—p'et...

Her bir dilin ġrafikası mehz o dilin ses terkibini öyrenir. Оdur ki, sözlerin yazılışında tariħi-étimoloji, morfoloji ġaydaları nezere almır. Démeli, bir dilde tam savadlı yazmaġ üçün o dilin ġrafikasını bilmek kifayetdir.

ĠRUP — 1. Nitġin fonétik, sintaktik, sémantik cehetden üzvlenmiş vahidleri. Sintaktik ġrup. Sémantik ġrup. Te'yin ġrupu. Aksént ġrupu — Bir vurğu altında birleşmiş sözler ġrupu. Me'na ġrupu — Nitġin me'naca üzvlere bölunmüş vahidi. Mübteda ġrupu — Mübteda ile ondan asılı sözlerin birleşmesinden ibaret ġrup. Ritmik ġrup — Daha böyük sintaktik vahidin ritmik ġruluşu ile ferġlenen, nezere çarpan ġrup. Teleffüz ġrupu — İfadenin fasile vérmeden teleffüz édilen hissesi, iki fasile arasında teleffüz édilen nitġ parçası. Ħeber ġrupu — Ħeberle ondan asılı sözlerin birleşmesinden ibaret ġrup. 2. Sémantik, struktur, étimoloji ve s. elametler üzre dil vahidlerinin emele ketirdiyi birlik, birleşme. Sémantik ġrup — Me'na ümumiliyi ve yaħınlığı esasında birleşen söz ġrupu. Tématik ġrup — Éyni mövzu (téma) ile bağlı sözler ġrupu. 3. Menşeyine, tipine ve s. köre birleşmiş dillerin ve ya dialéktlerin meçmuyu. Dialékt ġrupu. Şerġ ġrupu dialéktleri.

ĠURULUŞ — Dil vahidini teşkil éden éléméntlerin ġarşılıġlı elaġesi. Cümlenin ġuruluşu. Sözün ġuruluşu. Sémantik ġuruluş.