Musa İsrafil oġlı Adilov Zémfira Nadirovna Vérdiéva Faranġiz Mamédali kızı Aġaééa

CÜMLENİN DERİNDEKİ ÉE ÜZDEKİ StRUKtURLARI —

har bir cümlenin derindeki — me'na vahidini bildiren ve üzdaki formal strukturu vardır ki, bunlar da bir-birirden ferġlenir. Üzdeki strukturun müħtolif transformasiya vahidleri de-rindeki strukturu ifade étıiş olur. Doskriptiv dilçilikde pş-ledilen derindeki struktur términi cümlenin bildirdiyi me'nanı, «üzdeki struktur» términi ise cümleşş ħarkçi, forıal ħususiyyet-lerini bildirir. Derindeki struktur çümlonin umumi abstrakt me'nasıdır ve fiziki siġnallar (sesler) vasitesile ifade olunmur. Üzdeki strukturda ise me'na müeyyen fiziki siġnallar vasite-sile ifade olunur. Derindeki struktur üzdeki struktur ve onun transformasion variantları vasitesile réallaşır, tezahür édir. transformasiya variantlarının struktura ta'siri iki şekilde baş vérir: a) üzdeki strukturda özünü kösteren traisformasiya derindoki strukturu eks étdirir. Neġli cümlelerin sual cümlele-rine, şeħsln cümlelerin şoħssiz cümlelere transformasnyası buia misal ola biler; b) üzdeki strukturda tezahur éden vahid eslinde derindeki strukturu da özünde éhtiva édir. Meselen, tesdiġ ve ya inkar fé'lleri olan terkiblerin derinden strukturu yalnız bir şekilde olduğu halda, üzdeki struktur iki şekilde tezahür édir: Eli yazı yazır — Yazı Eli terzfindġn yazılıo.

CÜMLENİN ESAS HİSSESİ — Cümlede olan ħususileşmiş terkpbleri, ara söz ve ara cümleleri, elaae konstruksiyaları, ħi-tabla(.ı atandan sonra yérde ġalap hksse.

CÜMLENİN İKİNCİ DERECELİ ÜZVLERİ —Cümlenin baş üzvleri olmayan, cümlenin terkibine daħil édilme üsulu ile bir-birinden ferġlenen üzvler. Bu üzvler baş üzvlere, habéle bkr-birine tabé olub, tabéédici üzvlerin me naça aydınlaşmasına, de-ġiġleşmesine, dolğunlaşmasına ħidmet édir. İkincidereçeli çüm-le üzvleri üçdür: te'ynı, tamamlıġ, zerflik.

CÜMLENİN SÉMANTİKASI —Cümlenin sémantikası me'-nalar tollusundan ibaretdir. Cümlenin sémantnkasında üç me'na ġrupu müeyyenleşdirile biler. Buıları müvafiġ şekilde léksik, ġrammatik ve intonasiya me'naları adlandırırlar. İfadenin léksik me'nası onu teşkpl éden sözlerin arı-ayrı eşyavi me'pa-larıiın mecmuyundan ibaretdir. Meselen, Bütün ħalġlar, ġebile-ler od içinden çıħaçaġdır (S. Vurğun) — cümlesinde lékspk me'-Nalar Oütün, ħalġ, ġebile, od, iç, çıħ vahidlerinde ifade olunur. Ġrammatik (morfolojn ve sintaktik) me'nalar mehz ġrammatik vasitelerkp kömeyi ile ifade olunur. Meselen, sözdeyişdirici (hal, zaman, şoħs ve s. şekilçiler) şekilçiler, be'zi kömekçi sözler, söz sırası ve s. ġrammatik me'kaların ifadesine ħidmet édir. İn-tonasiyanın sémantikasıiı tehlil éderken ssasen sintaktik me'na-lar meselesi nle ġarşılaşmalı oluruġ. Sintaktik me'nalar özlu-yünde ikp mühum ġrupa ayrılır: sintakttk modal me'nalar ve struk-tur me'nalar. Siitaktnk-modal me'nalara aşağıdakılar laħildir: neġli me'na, sual me'nası, emr me'nası, arzu me'nası, nida me'nası. Struktur me'nalar bunlardır: tabésnzlpk ?>:s.'nası (habéle bununla elaġedar olan aydınlaşdırma, ziddiyyet, éynizamanlılıġ, ġarşı-laşdırma, m&zb ve netiçe me'naları), tabélilpk ie'nası (habéle bunuila olaġedar olan ġarşılaşdırma, şert, küzoşt, müġayise me'naları), subyékt me'nası, obyékt me'nası, elamet me'nası ve s. Cümlenin sémantikasını teşkil éden l:e'naların üçünçü ġrupu intonasiya me'nalarıdır. Bu me'nalar dilde sabitleşmiş intonasiya formaları vasitesile ifade olunur. Kösterilen her uç me'na ġrupu (léksik, ġrammatik ve intonasiya me'naları) nisbeteı müs-teġil olub, bir-biri ile o ġeder de elaġedar déyildir.

CÜMLENİN PARADİĠMLERİ — Sade cümlenin struktur sħéminin formalar sistémi, bütün formalarının meçmusu. Eli keldi — Eli kzlmişdi — Eli kelerdi — Eli keleçekdi — Eli kel-meli idi — Eli kelesi idi — Eli kelse idi — Eli kelen déyil — Eli kelmez — Eli kelmemelidir — Eli kelsin — Ġoyun Eli kel-sin — Kaş Eli keleydi — Eli kelesidir ve s.

CÜMLENİN PRÉDİKATİV ESASI — tekterkibli cümlele-rin ekseriyyetinde fé'lden ibaret söz—forma, cütterkpbli cümle-lerde ise mübteda ile ħobzrin birleşmesi.

CÜMLENİN StRUKtUR SĦÉMİ — Müsteġnl şekilde mueyyen me'lu.\:at bildiren en kiçik struktura numunesi. Cütterkibli çüm-le sħémi. tekterkibli cümle sħémp.

CÜMLENİN HEMCİNS ÜZVLERİ — Éyni sintaktnk vezife-si olan, éyni üzve aid olan ve bir-birine tabésizlik elaġesi esa-sında bağlanan cümle üzvleri. hemcins üzvler arasında tabésizlnk elaġesinin ifade vasptesn tabésizlik bağlayıçıları ve intona-siyadan, bz'zen de yalnız intonasiyadan (hemcins üzzler bağlayıcısız şekilde de bir-biri ile elaġelenir) ibaret olur. hemcins üzvler arasında ġarşılaşdırma, birleşdirme ve sadalayıçı in-tonasnya özünü kösterir. Cümlenin bütün üzvleri hamcnisleşe biler. hemcins zerflik: Sadıġ çörek yéyende de, yol kédende de. ya-tağına uzananda da onun haġġında düşünürdü (K. Memmedov). hem-çvns mübtoda: Bayram olçaġ şövketliler, şanlı.şr; Dövletliler, pullular, milyonlular; Ġurban kesir Ħelilullah éşġine (M. E. Sabno). hemcins tamamlıġ: Bu ilki mehsulu — almakı, armudu, na-rı, héyvanı yığmaġla ġurtaran déyil (E. Ġasımov). hemçvns te'ypn: Dadaşlıkın ġara, daim hzreketdġ olan közleri ħoşuna kelmemiş-di (h. Méhdi). hemcins ħeber: Kéçdi, kétdi, itdi, batdı, dağıldı; İndi binlar sanki hamı nağıldı (M. Şehriyar).

CÜMLE TİPİ — Cümlenyş struktur-sémantik névü. Ġekter-kibli cümle tipi. Érġativ cümle tşş. Nominativ cümle tipi.

CÜMLE ÜZVLERİ İLE ELAĠEDAR OLMAYAN SÖZLER— Cümlede suala cavab olmayan, ġrammatik cehetden cümle üzvleri ile bağlanmayan vahidler (söz, söz birleşmesi, terkib, cümle). Bé-le vahpdler ħntablardan, ara söz ve ara cümlelerden, nidalardan, bz'li. yoħ, ħéyr sözleriiden ibaretdir.

CÜMLE ÜZVÜ — Cümlemin terkibino daħil olan ve her hansı bir süala cavab vépen söz ve ya söz birleşmosn.

CÜtĠAFİYE(LK)—Ardıçıl kelen misralarda bir sözün dé-yil, iki (ve daha artıġ) .sözün ġafiyelenmesi prinsipine esaslanan (şé'r): Müştaġi-cemaldır melekler; Méhtaci-visaldır felekler (Füzuli).

Burada çzmal ve vüsal, habéle melek ve felek ġafiyzleri (çüt ġafiye) nezere çarpır.

Eslinde tikan çeker ezabın

Feslinde hjim alar hülabın...

Çekmişdi mehebbetin çzfasın

Körmuşaü melametin belasın...

Üz vurdu üzüne ġıldı efġan

Kez zurdu kozünz oldu kiryan (Füzuli).

CÜtKÉÇİDLİ NOVLU SAMİtLER — teleffüzü zamanı feal danışıġ üzvü ġéyri-feal danışıġ üzvlerinden ikisinde yarımçıġ manée emele ketiren növlu samitler: ş, j. Bu samitlerin telef-füzünde dilin arħa hissesi yumşaġ damaġa, ön hnssosi ise yuvaġla-ra doġru ġalħmış olur.

CÜt KEMİYYEt — Hem tek-tek eşyalara, hem de eşyalar çoħ-luğuna ġarşı cüt (ġoşa) eşyaları ferġlendiren kemiyyet forma-sı. Azerbaycan dilinde cüt kemiyyet yoħdur. Rus dilinde de cüt kemiyyet yoħdur. Lakin cüt kemiyyet sanskrit dilinde olmuşdur ve sanskritin bu ġalıġları rus dilinde özünü kösterir. Meselen, rus dilinde oçi, uşi, ruki, noġi sözleri cütlükle bağlıdır. Buradan bir sıra netiçeler çıħır.

Cemlik katéġoriyası Azerbaycan, rus ve sanskrit dillerinde me'naca éynidir, lakin mahiyyetine köre müħtelifdir. Sanskritde çemlikden başġa cüt kemiyyet de mövcud idi ve démeli, bu dilde cemlik hem tek, hem de cüt kemiyyete ġarşı ġoyulurdu. Azerbaycan dilinde çemlik yalnız tekliye ġarşı ġoyulur. Démeli, cemlik ka-téġoriyası Azerbaycan ve sanskrit dillerinde müħtelif seçiyye-lidir.

CÜtTERKİBLİ CÜMLE — Mübteda ve ħeberin her biri ayrı-ayrı sözler ve söz birleşmeleri ile ifade olunan cümle: Ağ paltarlı kenç bir şefġet baçısı ġatar dayanan kimi vaġonun ġapısını açır (E. Memmedħanlı).

Ş

ŞEKİLÇİ — Sözün terkibinde işlenib onun me'na, forma ve ya funksiyasını deyişdiren kömekçi morfém. Sözde yériıden asılı olaraġ müħtelif növlere ayrılır: İç şekilçi — Sözün kökünün terkibine daħil édilmekle onu deyişdiren şekilçi; meselen: fé'l_: fail, mef'ul... Ön şekilçi — Sözün evveliie artırılan şekilçi; meselen: bameze, naneçib, antiféodal... Son şekilçi — Sözün sonuna artırılan şekilçi. Azerbaycan dilinde en çoħ işlenen şekilçiler bunlardır: Sözdeyişdirici şekilçi — Sözün morfoloji ve sintaktik elaġelerini kösteren şekilçi (hal, şeħs, zaman şekilçileri ve s). Sözdüzeldiçi şekilçi — Yéni, evvelki sözden ferġli me'nalı sözler emele ketiren şekilçi: otlaġ, sévinç, dağlı. Sıfır şekilçi (şekilçisiz) — Paradiġmin müeyyen formasında ifade olunmayan, lakii müġayise yolu ile aşkar édile bilen şekilçi. Sıfır şekilçili te'sirlik hal. Şekilçisiz yiyelik hal. İşlenme ħüsusiyyetine köre şekilçiler béle bélünür: Ġéyri-müntezem şekilçiler — tektok sözlerde özünü kösterib modél emele ketirmeyen şekilçiler: dam-çı, tüpür-çek. Müntezem şekilçiler—Müntezem şokilde işlenib müeyyen modél yaradan şekilçiler; meselen: -lıġ, -lik, -luġ, -lük şekilçisi. Mehsuldarlığına kére şekilçiler béle bölünür: Mehsuldar şekilçiler — Yéni sözler ve ya yéni formalar düzelmesinde kéniş miġyasda iştirak éden şekilçiler: top-çu, dol-ğun, emel-li. Ġéyri-mehsuldar şekilçiler — Çoħ az sözün düzelmesinde iştirak éden şekilçiler: köyer-çin, bildir-çin, sığır-çın. Mürekkeb şekilçi — İki morfémden ibaret olan şekilçi; daħilen morfémlere bölünen şekilçiler. Sade şekilçi — Daħili morfémlere bélünmeyen şekilçi: yaz—yazı, baş—başla, kend—kendli.

ŞEKİLÇİSİZ—terkibinde şekilçi olmayan, şekilçi iştirak étmeyen (söz).

ŞERt BUDAĠ CÜMLESİ —Baş cümlenin ümumi mezmununa aid olub, ondakı halhereketin ve ya hökmün asılı olduğu şerti bildiren budaġ cümle. Şert budaġ cümlesi esasen baş cümledei ġabaġ işlenir. Bu budaġ cümlelerin iki tipi vardır: 1. Ħeberleri ħüsusi ve ya ümumi şert şekilleri ile ifade olunan ve ya şert elametli ismi ħeberlere elave édilen budaġ cümle. Budaġ cümlelerde me'na ġüvvetlendirici eker (işdir, şayed) ve herkah sözlerinin işlenmesi fakultativ (iħtiyari) seçiyye daşıyır. Eker evvelki vaħtlar olsaydı, men burda ne kezirdim (h. Abbaszade)). Sen de jğr atanı çoħ ibteyirsens», bir az téz kel (h. Séyidbeyli). Bğli, eker atam ve anama ġaldısa, biz ħoşbeħt olmuşuġ (N. Nerimanöv). 2. Budaġ cümle baş cümleye bağlayıcılarla bağlanır. hemin bağlayıcılar aşağıdakılardır: (madam(ki), bir halda ki, indi ki, vaħta ki, ki. Vaħta ki, bir Mirze hesenin sözü ile çamaaġ haġġımızda bildiyini éleyeçek, daha biz ne durub baħırıġ (E. haġvérdiyév). Bir halda ki, ġerar ġebul édilmişdir, onu pozmağa héç kimin iħtiyarı yoħdur. («Kommunist» ġezéti).

ŞEĦS ADI — Ferdi antroponim növü. Azerbaycan antroponimikasında — 1. İnsan anadan olarken ona vérilen esas, resmi ad ve ya be'zen yaşlı adamın adını deyişdirerken özü üçün séçdiyi ad. 2. Ħüsusi şeħs adının ġéyriresmi forması: Zerife—Zoya, Feride — Fira, Zémfira — Zéma, Yusif — Yoska, İbrahnm—İbşi, Züléyħa—Zulya, Ġürbet — Ġurbetçin, Edile — Édilya, Élmira — Éma, Rübabe — Ruba. Az işlenen şeħs adı — Müħtelif sebeblere ğöre insanlara çoħ nadir hallarda vérilen ad: Beture, Feħrentaç, hevva, Aftil, Balemi, Behmenyar, Ebdulezel, Memmddiyye. Az işlenen adların işlenme derecesi müħtelif ictimap ġuruluşlarda, müħtelif dövrlerde müħtelif ola biler. Yuħarıda nümune kösterilen adlar 30-çu illerz ġeder işlek olmuşdursa da, indi onlar-dan tesadüfi hallarda istifade édilir. Ailevi şeħsi ad — Her hansı ailede bir néço nesil üçün téz-téz istifade olunan ad: Sahib (baba)—Sahib (neve), Ġızlar (nene)—Ġızlar (neve).

Azerbaycan antroponimikasında hörmet ve ħatire elameti olaraġ ata, baba, nene, ana adlarından téz téz istifade olunur. Familiya ise ailenin adı hésab olunduğu üçün, o tesadüfi hallarda deyişdirilir. Apotropik şeħs adı — Ölümden, ħestelikden, şer ġüvvolerden ve pis adamların nezerinden ġorumaġ ve onları aldatmaġ meġsedi nle uşağa vérilen ad. Meselen, kéçmişde Azerbaycanda uşaġları bed nezerden ve şer ġüvvelerden ġorumaġ üçün onlara debdebeli olmayan, diġġeti çelb étmoyen adi adlar ġoyardılar: Çoban, Nerbala, tapdıġ, Ġaraş, Yétim, Yolçu ve s. Be'zen de iki addan istifade olunardı. Uşağın esl adı Memmed olsa da, onu başġa bir adla — Selim déye çağırardılar. Be'zen de uşaġ böyüyende onun iki adı birleşdirilib bir mürekkeb ad halına salınardı. Ġadın (şeħs) adı — Azerbaycan adet vo en'enesine köre ancaġ ġadınlara vérilen ad ketéġoriyasına daħpl olan adlar: Lald, Narınç, Yasemğn, Külü, Réyhan, Alime, turaç, Kdmale, Çéyran, Solmaz, Zerife, Zöhre, Besti, Külħanım, Seriyye, Seyyare, Aynur, Ġdnird, Edile, Külréyhan, Zzrrintaç. Ġéyridini şeħs adı,—Héç bir din ve dini adeten'ene ile bağlı olmayan ad. Validéynler ve ya diğer şeħsler terefinden onların istek ve arzuları ile elaġedar olaraġ asan düşünülmüş, uşağın ħasiyyeti, ħariçi körünüşü ve s. ile bağlı olan adlar: Arzu, Ümid, É'tibar, Vefadar, Sévinç, Közel, Kamale, Ezize, İġbal, Mükafat (ata mükafat aldığı kun, anadan olduku üçün). Déminutiz şeħs adı — Mo'naca ezizlemeki çiltme çalarlığına malik olan ad: Ġurban—Ġubuş, Zerħanım — Zerri, Dilber—Édilya, Kültekin—Kultjinçiyim, Külnara—Külü, Fatma—Fatı. Elave şeħsi adı — Müħtelif sebeblere köre şeħsin esl adından başġa, ona elave olaraġ vérilen ad. Meişetde işlenvn adlar, ailedeki adlar, évlenme zamanı ġebul édilen adlar, yaşayış yéri deyişdirilerken deyişdirplen adlar da buraya daħildir. Meselen, pasportda Lale—meişetde téhran, pasportda Ulduz— anlede Ħoşġedem, pasportda tenzile—meişetde Zerifz, pasportda Asya—ailede teyyar ġızı. Elaġedar şeħs adları — Forma ve ya mezmun cehetce öz aralarında her hansı prinsipe köre kénéaloji elaġeni (nesil tariħini) saħlamaġ meġsedi ile istifade olunan iki ve daha çoħ ad. İlk ses ve hécaları éyni olan ġardaş ve bacı adları: Malik—Mahirz, Élman—Élmira; son hécaları éyni seslenen adlar (bunlara «ġafiye» adlar da démek olar): tahir—Nasir—Zahir (ġardaşlar), terane—Pervane (bacılar); Nadir—Ġadir (ekizler); éyni köklü adlar: Külmirz—Kümre (bacılar), Nezir—Nezire (ekiz bacı-ġardaş), Şahbeyim—Şahħanım (ana ve ġız); ğörkemli şeħslerin adları ile bağlı adlar: Çavanşir— Babek (ata ve oğul), Nikar—hğçer (ana ve ġız), Ħaġani—Nizami (ekizler), Zakir—Şakir (ġardaşlar); edebi ġehremanların adları ile bağlı adlar: Şirin—Şeker (baçılar), Ħuraman—humay (ana ve ġız), Yusif (hem ata, hem oğul), Külşen (ana ve ġız, ana azad olarken öldüyü üçün), Sahib (baba ve neve), Ġızlar (nene ve neve); sinonim adlar: É'tibar—Vefadar (ata ve oğul), Közal— Ġeşenk (ana ve ġız). En'enevi şeħs adı — Ailenin bu adı daşıyan böyük üzvünün şerefine ve ya yaħın adamımın ħatirine, en'eneye köre, körpeye vérilen ad: Mzhemmedy/Memmed, Eli, Hesen, hüséyn, Fatmanise, tükezban. Esas şeħs adı — Şeħsin yaş kağızında va pasportunda ġéydo alıpan resmi adı. Yéni şeħs adı — Ġéyridini me'na daşıyan resmi ad. Sovét hakimiyyeti illerinde sün'i ve ya düşünülmüş şekilde Yaradıdan adlar. Azerbaycan antroponimi kasında başġa ħalġlarla ġarşılıġlı elaġe netiçesinde méydana kelen adlar da vardır. Lale, Çiçek, Ġızılkül, Ġerenfil, Kimya, İnġilab, Maarif. Edibe, Seadet, Rahim, Müşfiġ, Zoya, Maya, Élmira, Zémfira, Amalya, Liza. Leġebi şeħs adı — Leġeblerden omele kelen şeħs adları: Ġaraça, Ağça, Çoban, Meşedi, haçı, Pehlevan, Mehinbanu, Sedr, Kapitan, Mayor, Ħanı.i, Ħatın, Ħanı, Ħanlar, Beyler, Mirze, Beymirze, Ağa, haçağa, Ağalar, Ħanvérda, Ħanġulu, Ħanağa, Ħanbala, Ħanhüséyn, Ħaneli, Ħannene, Ħanbike. Kişi şeħs adı—Adet ve en'eneye köre kişilere vérileı ad katéġoriyası: Arif, Ferhad, İlham, Kamil, Nadir, Vaġif, Élman, Élçin, Élşen, Rövşğn, Babek, Nizami, Füzuli, İnġilab. Debde olan şeħs adı — Bu ve ya diğer ölkede müeyyen dövrde, ħüsusen müeyyen insan tebeġeleri ve ġrupları arasında kéniş yayılan ve daha çoħ istifade olunan ad. XX esrin 30-cu illeripden başlayaraġ C. Cabbarlının öz eserlerinde işletdiyi Aydın, Solmaz, Yaşar, Sévil, Kündüz, Küler, Külüş kimi şeħs adları réspublikamızda kéniş şekilde yayılmışdır. Péyorativ şeħs adı — Ancaġ müeyyen metnle elaġedar olan tehġiramiz, edebsiz, me'nasız ad. Bu cür adlara hem canlı danışıġ dilinde, hem de bedii edebiyyatda rast kelinir. Sülale şeħs adı — Bu ve ya diğer sülalenin nümayendeleri terefinden öz başçılarının adını ebedileşdirmek meġsedi ile en'enevi şekilde tekrarlanan éyni ad. Meselen, XVI esrda (1502-ci ilde) Şah İsmayıl Ħetai terefinden esası ġoyulan Sefeviler sülalesinin adı ġebile ve teriġet başçısı Şéyħ Sefieddşşn (1254—1334) adı ile bağlıdır. téofor şeħs adı — terkibinde allah sözü ve «allah» me'nalı morfémler olan şeħs adı: Allahyar, Allahvérdi, Allahġulu, Ħudayar, Ħudavérdi, tanrıvérdi. İndi Azerbaycan dılinde béle adlardan démek olar ki, istifade édilmir. teġvimi şeħs adı — İslaı diniii ġebul étmiş ħalġların dini adet ve en'enesino köre ıerasim ve bayramların adları ile elaġedar yaranan şeħs adları: Rzçeb, Şe'ban, Ramazan, Meherrem, Aşur, Oruç, Novruz, Ġurban. Azerbaycan antroponimikasında sovét teġvimi ile elaġedar yarakan şeħs adları da çoħdur. Meselen, İnġilab, Şura, Sovét, Azad, Azade adları Aprél inġilabının ġelabesi, Ġalib, Ġalibz, Zzfdr adları Böyük Veten müharibesinde sovét ħalġlarının tariħi ġelebesi, Maya adı ise May bayramı ile elaġedar méydana kelmişdir. Fitofor şeħs adı — Morféminin me'nası bitki adı ile elaġedar olan şeħs adı: Çiçzk, Lale, Benövşe, Küller, Küllü. Çoħişlenen şeħs adı — Müeyyen dövrde, müeyyen ġuruluşda istifade olunmasına köre hemişe birinci yéri tutan, kéniş yayılmış ad. XX esrin 20ci illerine ġeder Azerbaycan dilinde Mehelşed, Eli, Hesen, hüséyn, Mahmud en çoħ işlenen adlar olmuşdur. Müasir dövrümüzde ise Élçin, Aynur, Külnarz, terane, Lale, Élşdn, Élman, Sévda, Babzk, Nizami, Füzuli, Vaġif, Müşfiġ, Nzrkiz, Solmaz, Sévil kimi adlar daha çoħ işlekdir. İşlek adların istifade dairesi müħtelif ictimai ġuruluşlarda, müħtelif merhelede ġéyriberaber ola biler. Çüt şeħs adları — Hor hansı bir cehetden elaġedar olan iki ve daha artıġ ad. Ġafiyeli çüt şeħs adları: Eli—Vzli, Şakir—Şeker; allitérasiyalı cüt şeħs adları: Firuz—Fizzğ, Feride—Faiġ—Fazil, Çelil—Cefer (Bütün bunlar éyni ailelerde olan adlardır).

ŞEĦSLENDİRME—Canlılara meħsus olametlerii, ħüsusiyyetlerin caksız eşya ve hadiselere aid édilmesiiden ibarat mecaz növü. Deniz külür. Yarpaġlar pıçıldayır. Sular dillenir.

ŞEĦSLİ CÜMLE — 1. Ħeberi şeħsli fé'llerden (fé'lin şeħs formasından) ibaret olan cümle. Bu me'nada şeħsli cümle ġéyrimüeyyen şeħsli ve ümumi şeħsli cümlelere ġarşı ġoyulur. 2. terkibipde mübtedası bilavasite işlġlşiş Olan cümle. Vasif pionérdir.

ŞEĦSSİZ — Şeħs nfade étmeyen, şeħsi ifade olunmayan. Şeħssiz fé'l — Üçüncü şe;deġnġ şekilde héç bir şeħs bildirmeyen fé'l: Monz éle kelir ki... Şeħssiz cümle — terkibinde mübteda iştirak étmeyen ve tesevvür de olunmayan tekterkibli sade cümle. Bu cümleler ismi ve ya fé'li ħebzr esasında formalaşmış olur. İsmi ħzberli şeħssiz cümle — Ħeberi isim, sifet ve zerflerle ifade édilen, -dır, -dir, -dur, -dür ħeber şekilçisinin ve ya idi bağlamasının kömeyi ile düzelen şeħssiz cümle: Seherdir. Küneşin renki sapsarı (S. Vurğun). Yéne étür-ötür, apar-apardır (Ġ. B. Zakir). Féli ħeberli şoħssiz cümle — Ħeberi fé'lin ħeber, mesder ve vacib şakidlerinde işlenen şeħssiz cümle. Menim irademe ġarşı dayanılmaz (C. Cabbarlı). Aşaġıdakı meselelere ħüsusi diġġet vérilmelidir (Ġezétlerden). Dzfzlerle kötürġey étmek kerekdir (S. Rehimov).

ŞECERE (NESİL ŞECERESİ) NEZERİYYESİ — Alman alimi A. Şléyħérin ireli sürdüyu ve onun fikrinçe, dillerin birbirinden ayrılıb uzaġlaşması prosésini izah éden nezeriyye. A. Şléyħér kösterirdi ki, ulu Hind—Avropa dili iki budağa: a) slavyan—baltik—kérman budağı ve b) Hind—İran—Yunan—alban—italyan budağına — bu budaġlar da özlüyünde daha kiçik budaġlara parçalanmışdır. Neticede éyni bir kökü olan «ağac» ve onun «budaġları» méydana çıħmışdır. Sonralar A. Şléyħérin hemin nezeriyyesine ġarşı onun telebelerinden h. Şuħardt «coğrafi tarazlaşdırma nezeriyyesi»ni, İ. Ş.midt ise «dalğalar nezeriyyesi»ni ireli sürmüşdür.

ŞİVE — Kiçik erazi birliyinde yaşayan kolléktivin ünsiyyeti üçün işledilen dil variantı. Ġuba dialéktinin Aydınkend şivesi, Ġarabağ şivesi. Şeka şivesi. Kéçid şivesi — Diğer şivelerle ortaġlı cehetlere malik iki ve daha artıġ şivenin müħtelif ħüsusiyyetlerini özunde eks étdiren şive.

ŞİFAHİ NİtĠ—1. Sesli nitġ şeklinde tezahür éden, canlı şekilde seslenen (teleffüz édilen), yazıya alınmayan nitġ. 2. Nitġin edebi dil normalarından istifade derecesi ve üsulları esasında ferġlenen ġollarından biri. Bu me'nada şifahi nitġ daha serbest nitġ növü, edebi dil normalarına o ġeder de rġayet étmeyen nitġ növu kimi seciyyelendirilir ve adeten yazılı nitġe ġarşı ġoyulur. Şifahi nitġi danışıġ dili (nitġi) ile éynileşdirmek olmaz. Bedii eserlerde vérilen dialoġ nitġi danışıġ dili nümunesi hésab olunur ve şifahi nitġ sayılmamalıdır. Çünki bu nitġ artıġ yazıya alınmışdır ve yazılı nitġdir.

ŞÜHUDİ KÉÇMİŞ (ZAMAN) — İş ve hereketin ġeti icra édilib, ġurtardığını bildiren zaman forması. Şühudi kéçmiş zamanın şekli elameti fé'l esasına ġoşulan -dı, -di, -du, -dü şekilçileridir. Şühudi kéçmiş zamanın bildirdiyi me'nalar:

a) iş ve ya hereketin ġeti icra olunub ġurtardığını bildirir;

b) iş ve ya hereketin icrasında danışanın bilavasite şahidliyini bildirir; v) icra olunmuş iş ve ya hereketin birdefeliliyini bildirir; ġ) hereketlerin birbirini izlediyini, növbelendiyini bildirir; d) hereketlerin dinamikliyini bildirir.

E LAVE

her bir términoloji sistémin inkişafı müvafiġ bilik sahesiiin inkişafı, nezeri seviyyesi ile elaġedardır. Ümumiyyetl» dilin lüğet terkibinde olduğu kimi, términolokiyada da daim zenkinleşme, tekmilleşme, durustleşme me'nasında müeyyen deyişnklikler baş vérir. Meselen, Sovét hakimiyyetinin ilk illeripde işledilen bir çoħ Ereb-Fars menşeli dilçilik términleri sonralar Azerbaycan dilinin daħili imkanları esasında söz yaradıcılığı vasiteleri hésabına yaradılan yéni términlerle, hemçinin rus dilinden ve rus dili vasitesile başġa dillerden alınan términlerle evez édilmişdir. Nezerde tutulmuş anlayışları deġiġ ifade étmeyen términler deġiġleşdirilmiş, onların daha muvafiġ variantı ġebul édilmişdir.

hazırda dilçilik edebiyyatında, orta ve ali mektebler üçün dersliklerde, ders vesaitlerinde términlerden istifade meselesine keldikde ise ġéyd étmek lazımdır ki, be'zen éyni mefhumun ifadesi üçün Azerbaycan dilinin bilavasite özünemeħsus términleri ile yanaşı, alınma términler de işledilir. hetta be'zi arħaik términleri yéniden dilçilik edebiyyatına saytarmaġ kimi yanlış bir méyl de özünü köstermekdedir.

Odur ki, dilçilik términolokiyası sahesindeki bu réal veziyyeti eks étdirmek, nezere çarpdırmaġ meġsedi ile lüğetde müħtelif variantlarda işlenen términlerin siyahısını vérmek vacib hésab

édilmişdir.

Sinonim términlerden müelliflerin invariant hésab étdikleri vahidler lüğetin esas hissesinde vérilmiş, bunların sinonim variantları ise «Elave» hissede ġéyd édilmişdir. Esas variantın hansı lüğet maddesinde yérleşdiyi mö'terizede kösterilir. Absolyut me'na — Mütleġ me'na (Me'na). Absolyut sinonimler—Mütleġ sinonimler (Sinonimler). Abstrakt isim — Mücerred isim (İsim). Abstrakt léksika —Mücerred léksika. Abstrakt me'na—Mucerred me'na (Me'na). Avtosémantik réplika — Situativ réplika (Réplika). Avtosémantik sözler —Müsteġil sözler. Avtonom sözler — Müsteġil sözler. Aġlomérasiya — İnkrporasiya. Advérbiallaşma —Zerfleşme. Advérbial söz birleşmesi — Zerfi söz birleşmesi (Söz birleş

mesi).

Adi inkar — Sade inkar (İnkar). Adi yazı—Miniskul yazı (Yazı). Adi métafora — Dil métaforası (Métafora). Adi herf — Kiçik herf (herf).

Adlandırma funksiyası — Nominativ funksiya (Funksiya). Administrativ üélub—Resmi idare üslubu (Üslub). Akkuzativ hal — te'sirlik hal. Akromonoġram — Anadiplosis.

Akséntoloji variantlar—teleffüz variantları (Variant). Aktiv növ — Me'lum növ. Alvéolyar samitler —Yuvaġ samitleri.

Alléġro — İti sür'etli nitġ (Nitġ).

Allofoném transkripsiyası — Fonétik transkripsiya (transkripsiya).

Altérnativ sual — Böluşdürme sual (Bölüşdürme).

Amrédita—tekrar söz (tokrar).

Anadiplosis — Calaġ tekrar (tekrar).

Analokiya — Benzerlik.