Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Qızıl güldən dəstə tutcaq səadət

Qızıl payız heyrət etdi, keyindi.

Mən bilmədim gəlişinlə təbiət

Boğçadakı zər donunu geyindi.
Səyyarələr cilvələnsin qoy bu gün

Üzündədi üzlərinin həyası.

Mən günəşdən pay ummuram nur üçün

Gözlərindi gözlərimin ziyası.
Özün gülsən, anan nazlı bir gözəl,

Bəxtiyardı taleyimin bu çağı.

Sənin totuq əllərindən öpüm gəl,

Əllərindi ümidimin dayağı.

Duzlu balam, unutma ki, illərə,

Vicdanını günəş deyə verirəm.

Ürəyimsən, ürəyimi ellərə,

Elə bil ki, mən hədiyyə verirəm.
Qızıl payızın əvvəllərində (sentyabrın 23-də) doğu­lan Ül­vi­yə yazdığım bu misralar 1970-ci ildə rayon qə­ze­tin­də, 1974-cü ildə isə mərhum xalq şairimiz Hüseyn Ari­fin təqdimatı ilə «Azər­baycan gəncləri» qəzetində dərc olundu.

Sonralar Ülvi böyüdükcə sanki illər uzunu qoru­du­ğum «san­dığın açılmasını», kodumun reallaşmasını, hə­ya­ta keç­mə­si­ni müşahidə edirdim. Hələ kiçik yaşlarından onun­la ədəbi qəh­rəmanlar, hadisələr haqqında təhlillər apa­rır, müxtəlif şairlərin yazdığı şeirləri müzakirə edirdik, iki yol­daş kimi mü­ba­hi­sə­lər edirdik. Mən Ülvidən başqa şey göz­ləmirdim də.

Mən bu gün də o adı daşıyan hər kəsə xüsusi bir diq­­­qət­lə, qısqanclıqla yanaşıram. Bu səbəbdən mən bütün Ül­­­vi­lər­dən yalnız millətinin adını ucaldan xeyirxahlıq, gö­zəl əməllər, mərd­lik gözləyirəm və görəndə çox sevinirəm. Çünki bu adın da­şıdığı mahiyyəti, məsuliyyəti bilirəm, onun necə ali bir şə­kil­də və dəqiqliklə təzahürünün şahidi olmuşam».
Giriş
Cavanlıq, gənclik daha çox dəliqanlılıq, hərdəm­xə­yal­­lıq­la assosiasiya yaradır. Sufi mütəfəkkir Mənsur Həl­lac şeir­lə­rin­­dən birində gəncin məhz qeyri-sabit tə­bi­ə­tinə, İra­də­siz­li­yi­nə, səbrsizliynə işarə edərək deyir:
Aşiq gənclikdə kamala çatarsa,

Sərxoşluqdan həbibinin vüsalını unudar.¹
Bununla yanaşı, insan ömrünün ən qısa, qısa ol­du­ğu üçün də ən şirin, ən ziddiyyətli dövrü olan gənclik həm də bü­tün həyatın təyinatının verildiyi, ömür sa­ra­yı­nın təmə­li­nin atıldığı bir çağdır. Deməli, onun öz hikməti, öz har­mo­ni­ya­sı, öz qanunları olmalıdır və onlar gözardı edi­lə bilməz. Biz öz kitabımızda məhz bu barədə söz de­mə­yə çalışırıq. Bunun üçün həm klassik dövrə, həm də mü­asirlərimizə üz tutmalı olduq.

Bizim müraciət etdiyimiz müəlliflər kimlərdir? 37 yaş­­lı Şi­ha­bəd­din Sührəvərdi, 32 yaşlı Eynəlqüzat Mi­ya­nə­ci, 37 yaşlı Alek­­sandr Puşkin, 36 yaşlı Corc Qordon Bay­ron, 26 yaşlı Mi­xa­il Ler­mon­tov, 44 il ömür sürsə də 38 yaşa qədər ən dəyərli əsər­lərini yaz­mış Syören Kyerkeqor, 79 illik ömrünün ilk 33 ilin­də müdrik­li­yin zir­vəsini fəth et­miş və sonralar yalnız bu zir­vənin nuru ilə yaşamış Frid­­­rix Şellinq, 29 yaşlı Mikayıl Müş­fiq, 20 yaşlı Ülvi Bün­yadzadə.

Bu gənclərdən hər birinin taleyi bir faciə ilə yarıda qı­­rı­lıb. Sührəvərdi, Miyanəci, Müşfiq edam olunub, Puş­kin, Ler­mon­tov, Ülvi namərd gülləyə tuş gəlib, Bayron və Kyer­­ke­qo­run isə bu dünya ilə vidalaşmasına səbəb xəs­tə­lik olub. Şellinq öz «ilham pərisini», həmfikrini – həyat yol­daşını 33 yaşında iti­rəndə sanki onun ulduzu da, ya­ra­dı­cılıq eşqi də öz xanımı ilə bərabər söndü, dəfn olundu. Şel­linqin fəlsəfəsini təhlil edən F.Engels onu nəzərdə tu­ta­raq yazırdı: «…Allah tərəfindən vəhy verilmiş peyğəmbər ye­ni zamanın gəlişini xəbər verirdi. Ona nazil olan ruhla il­hamlanaraq onun özü də çox vaxt öz de­diklərini an­la­mır­dı. O, filosofluğun qapılarını geniş açdı və mü­cərrəd dü­şüncələrin hücrələrində təbiətin təzə-tər nəfəsi əsdi; isti ba­har şüası kateqoriyaların toxumları üzərinə düşdü və on­lardakı mürgüləyən qüvvəni oyandırdı. Ancaq ocaq sön­­dü, mərdlik itdi, qıcqırma ərəfəsində olan üzüm təmiz şəraba çevrilməmiş turş sirkəyə döndü».¹

Şübhəsiz ki, Engels Şellinqin öz fəlsəfə şöhrətini ya­şa­­yan­dan sonra ömrünün 46 ilini 33 ildə qalxdığı zirvə­dən en­mə­yə sərf etməsini nəzərdə tutur. Lakin, zənnimcə, onun nə­dən öz fəlsəfəsinin zirvəsini məhz bu yaşda fəth etməsinin sə­bə­bini və bu yaşdakı zirvənin digər yaşdakı zir­vələrdən nə ilə fərq­lənməsini, nə ilə əhəmiyyətli ol­ma­sı­nı bilmək daha va­cibdir.

Bəlkə də kənardan baxana bu talelər qırıq görünür, əs­lin­də isə, onlar deyəcəkləri sözü söyləyə biliblər. Bu, hər ada­­ma, hətta uzun illər yaşayanlara belə qismət olan bir xoş­b­əxt­lik deyil. Yox, bu, nakam tale, qırıq ömür haq­qın­da bir kitab deyil. Onların fiziki həyatı qeyri-təbii şəkildə sü­quta uğrasa da, ruhlarının bəşəriyyətə çatdırdıqları da­ha möhtəşəmdir və onu unudub, arxa plana keçirib yalnız fa­ciəli bir ölümü, na­kam gənc ömrü ön plana çıxartmaq hə­min gənclərin öz­lə­ri­nə deyil, onların dedikləri sözə qar­şı ədalətsizlikdir. Sə­la­həd­din Xəlilov yazır: «Ölməzlik qa­zananlar ideya müəllifləridir. Baş­qasının ideyasının ic­ti­mai realizasiyası prosesinə qatılaraq re­al ictimai həyatın uza­dılması bir şeydir, sənin ideyanın icti­mai prosesə çev­ri­lərək yaşaması başqa şeydir. Bu, artıq sosial-mə­nəvi sfe­ra­da ölməzlikdir».¹ Gənclik fəlsəfəsinin ən vacib ide­ya­la­rı gəncliyin ilk baxışda nəzərə çarpan keyfiyyətləri fo­nun­­da ya diqqətdən kənarda qalır, ya da bir təsadüf kimi qə­­bul edilir. Halbuki hər ideyanın özünə xas forması, re­al­laşma me­­todları var. Həmçinin elə ideyalar var ki, onlar məhz öm­rün gənc çağı üçün nəzərdən tutulur. İllər ke­çən­dən sonra o, nə­inki öz formasını, mənasını dəyişə bilir, hət­ta ümumiyyətlə ma­lik olduğu saflığı, ülviyyəti itirir, ma­hiyyəti dəyişir. Onların də­rinliyinə, əsl mənasına yalnız əq­lin, ruhun gənc yaşdakı sə­viy­yəsi çata bilər.

Bu, qısa ömür ərzində deyilmiş böyük hikmət haq­qın­da bir ki­tabdır. Bu, Allahın pak, ülvi ruhlar vasitəsilə in­sanlara çat­dırmaq is­tədiklərinin şərhidir. S.Xəlilov ya­zır: «Tarixdə çox nadir hallarda şairin və ya filosofun əsas ya­radıcılıq ide­ya­sı, çağırışları onun şəxsi həyat nümunəsi ilə üst-üstə düşür, re­al təcəssümlə tamamlanır. Belə olan­da, ideya hələ kifayət qə­dər inkişaf edib öz zirvəsinə çat­ma­mış bir həyat həqiqəti bu zir­vəni fəth edir».¹ Bu, qısa gənc bir ömürə sonsuz müd­rik­li­yi sığ­dırmaq, dəli-dolu nəf­si dərin düşüncə ilə cilovlamaq, zəif, gənc çiyinlərdə bə­şəriyyətin ağır yükünü çəkmək, gəncliyin mən­fi, na­qis he­sab edilən keyfiyyətlərini ən müqəddəs zirvəyə qal­dıra bil­­mək qüdrəti və bunun Allah tərəfindən insana bəxş edi­­lən ne­mət­lər­dən, lütflərdən biri olması haqqında təh­lil­dir. Bu, dünənə, yaxud bugünə aid bir həqiqət deyil. Bu, in­sanın ma­hiyyətində ta-a yaranışından var olub ona in­san­lığını an­ladan, xatırladan bir həqiqətdir. Belə bir sə­bəb­dən biz məkanı, za­manı, milliyyəti heçə sayaraq həm Şər­qə üz tutmuşuq, həm Qər­bə, orta əsrləri, yeni dövrü bir-birinə qatıb indi-də da­yan­mışıq. Çünki Allah birdir. Əbu Turxan demiş, «qütblər zir­və­də birləşir».

Əl­bəttə, müraciət etdiyimiz gənclərdən Ülvi bizə doğ­­ma ol­maq­la yanaşı, həm də zamanca ən yaxın olan­dır. Lakin Ül­vi elə bir hikmət aləminin sakinidir ki, orada ya­xın-uzaq an­lamları yox­dur. Və bu aləmdən söz açanda bizim üçün Ülvi qə­dər Sührəvərdi də, Lermontov da, digər söz açacağımız gənclər da doğmadır, yaxındır.

Kitabda şərh edilən mövzularda iki qanunauyğun­lu­ğu qo­ru­yub saxlamağa çalışmışıq. Əvvəla, qoyulan hər bir hissin, duy­ğu­nun primitiv səviyyədən ən ali dərəcəyə qə­dər yük­səl­mə­si­ni və bu yolda hansı mərhələlərdən keç­mə­sini izləmişik. Yəni hər anlamın, həm hissin iki üzü ol­du­ğunu və təfəkkür sə­viy­yə­sin­dən asılı olaraq onun hansı tə­rəfinin təzahür etməsini gös­tər­mişik. İkincisi isə, hər növ­bəti başlığı özündən əvvəlkinin üzə­rində qurmuşuq. Kon­sentrik çevrələr kimi, hər yeni başlıq əv­vəlkini də əha­tə etməklə yanaşı, gəncliyin əlavə xüsu­siy­yət­lə­rini də açıq­layır. Məqsədimiz isə gənclik fəlsəfəsinin bütöv bir mən­zərəsini yaratmaqdır.

Bu kitabda gənc deyəndə məhz bu missiya daşı­yı­cı­ları, öz istedadları ilə nur kimi yanmağı bacaran gənclər nə­zərdə tutulacaq, daha doğrusu, gənc müdriklər.

Əslində, bizim təqdim edəcəyimiz hər bir hissi öz mis­­­si­ya­sını anlamış və bu missiyasını həyata keçirməklə öz həyat yo­lunu ge­dən hər kəs gənc yaşlarında yaşayıb, ya­­xud ya­şa­maq­dadır. Bəlkə də onlar haqqında oxuduqca tanış duyğular rast gələcək, ya zəif, ya güclü şəkildə. Bu, be­lə də olmalıdır. Çün­ki bu bir-iki nəfərin de­yil, ümu­miy­yət­lə gəncliyin fəl­sə­fəsidir və ya fəlsəfənin gənclik çağıdır.

Bu gənclər özlərindən sonra məktəb yaratma­yıb­lar. Bu, onların yaşadıqları qısa müddətdə mümkün də de­­yildi. Hət­ta 79 il ömür sürmüş Şellinqə belə bu, qismət ol­mamışdır. Onun kitabının ön sözündə A.V.Qulıqa ya­zır: «Şellinq …öz şöh­rətini yaşadı və heç bir fəlsəfi da­vam­çı qoymadı. Bu, al­man fəlsəfəsində vulqar materi­a­liz­mi­nin üstünlük təşkil etdiyi bir vaxt idi. Tezliklə şüar səs­ləndi: «Geriyə Kanta doğru!» Neo­kantçılıqla yanaşı, Al­ma­niya­da güclü neohegelçilik, hətta nə isə neofixteçilik ki­mi bir şey də var idi. Neoşellinqçilik isə ol­mayıb».¹ La­kin bu gənclər başqa bir fəlsəfə çatdırırlar: gənclik fəl­sə­fəsi – pak, təmiz ruhun mübarizəsi, ilahi aləmlə qo­vuş­ma­sı, digər həmyaşıdlarında nöqsan sayıla biləcək bir key­­­fiyyəti ən ülvi mərtəbəyə qaldırıb, onun kamil forma­sı­nı nü­ma­yiş etdirmək bacarığı, ən qısa ömürdə hikmətli söz demək qüdrəti.

Mən orta hesabla hazırda bizim bu gənclərlə eyni yaş­da­­yam. Əbu Turxan deyir ki, «odun necə yandığını kül yox, so­nuncu köz daha yaxşı bilər». Mən də məhz gənclik çağından çıx­maq ərəfəsində gənclik fəl­sə­fə­sin­dən yazmağa ürək elədim.

İstedad, missiya və cəmiyyət
Allahdan üflənən ruhla qara torpağın vəhdətini təş­kil edən insan elə yaranışından ziddiyyətlər, mübarizələr içə­ri­sin­dədir. Allahın insana verdiyi nemətləri düz­gün də­yər­lən­di­rə bilənlər Allahdan onlara tərəf uzanan ila­hi yolun qa­pı­sın­dan keçib ucalmağa, kamilləşməyə üs­tün­lük verir. Bu nemət­lə­ri yalnız dünya gözü ilə görənlər isə elə yerdəcə, bu mad­diy­yat hüdudlarındaca vurnuxa-vur­­nuxa «qapılar» açır, sərvətlər top­layır, elmlər öyrənir və heç xəbərləri də olmur ki, qapalı bir dai­rə boyu dur­ma­dan qaçır, amma nə bir pillə ucalır, nə bir zər­rə nurlanır, nə də bir mərtəbə kamilləşirlər.

Maddiyyatın şirin cazibəsindən qopmaq çətin və əzab­­lı bir prosesdir və illərin, uzun təcrübələrin nəticəsi ola bilər. Ma­raqlıdır ki, təsəvvüf fəlsəfəsində bu yolçu­lu­ğa məhz təfək­kü­r­ündə, imanında müəyyən mərhələyə çat­mış kəslər çıxa bi­lər: iradəsinin, səbrinin, dünyagörü­şü­nün çata biləcəyi bir çağ­da. Başqa sözlə desək, gənclik döv­rünü yaşayandan sonra.

İnsan həyatının müəyyən bir dövründə öz-özündən bu dün­yaya nə üçün gəldiyini soruşur. Bu sualı insan tə­fək­kür sə­viy­yəsindən asılı olaraq uşaqlıq çağında da verə bi­lər, gənc­li­yin­də də, ahıl vaxtında da, …ölüm ayağında da. Bu sualın ca­va­bı da müxtəlif olur və onu verənin tə­fək­kür səviyyəsi, həyat tər­zi və əxlaqı ilə bilavasitə əlaqəli olur. Kimi cavab üçün va­li­deyn­lərinə müraciət edir, kimi cə­miyyətə, kimi də öz könlünə. Lermontov yazır: