Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Mən yalana yabanam, mən hələ də bacarmıram

Dəbin laklı örtüyü ilə həqiqəti gizlədim

Bəs bu nifrət dolu baxışlara nədən dözürəm,

İllərimi hədər yerə ötürürəm.¹
Dünyanın təzadlarını görən Ülvi isə belə deyir:
Ən dərin dərələr, müdhiş yarğanlar,

Əlçatmaz dağların özülü olur.

Gülüşlər, haraylar, ahlar, amanlar,

Həmişə yan-yana düzülü olur. ²
Bu gənc həm özünün Allah tərəfindən seçildiyini hiss edir. Eyni zamanda, cəmiyyət arasında fərqli oldu­ğu­nu görür və bundan sıxılır, təcrid olunur. Lermontov ya­zır:
Yerlərin, göylərin əzəl hakimi

Mənə peyğəmbərlik verəndən bəri,

Açılıb qarşımda bir kitab kimi,

Qəzəbli, qərəzli bəşər gözləri.³
Özünü həm hamıdan yüksəkdə, həm də hər kəsdən bəd­­bəxt görür. Hər kəsin gördüyü onun üçün maraqlı de­yil, pri­mi­tivdir, amma onun gördüklərini də heç kim gör­mür, an­lat­dıq­­larını hər kəs anlamır. Əbu Turxan yazır: «Bö­yük insanın fa­­ci­əsi əslində onun ali xoşbəxtlik məqa­mı­na yüksəliş cəh­din­dən doğur. Bu məqam isə özünü ya­ra­dıcılıqda və xilaskarlıq mis­siyasında büruzə verir». O, əzab çəkir… və xoşbəxt ol­du­ğu, sayılıb-seçildiyi, ülviyyət və müqəddəslik dolu dünyasına çə­kilir və ətrafı da məhz bu­radan seyr etməyə, buradan də­yər­lən­dirməyə çalışır. Ül­vi insanın bu dünya ilə «ünsiyyətini» be­lə təsvir edir:
Ağlamaq insanın ilk adətidir,

Danışmaq həyatla ilk vəhdətidir.

Hər şey ilk olsa da, ömrü uzunu,

Bir yalnız ölməyi son heyrətidir. ¹
Əlbəttə, gəncin bu günah, çirkab dolu, gö­zəl­lik­lə­rin üs­tü tozla örtülü aləmə döndüyü vaxtlar da olur. Mis­si­yasından ası­lı olaraq ya öz duyduğu gözəlliyi bö­lüş­mə­yə, ya da kimi isə xi­las etməyə. Amma digərlərindən onun fər­qi, üstünlüyü on­da­dır ki, onun istədiyi vaxt sığına bi­lə­cə­yi, nurlana biləcəyi, ye­nə təmizlənib paklaşacağı bir dün­yası var. Lermontov yazır:
Varlığın yükü altında

Məğrur ruh heç yorulmur,

… əgər bacarsa,

Minlərlə insana bəxtəvərlik verərdi,

Belə bir ruhla sən ya Tanrısan, ya da zalım.²
Allahın yaratdıqları arasında İnsan ən uca ada, ən yük­­sək məqama və təbii ki, bütün bu «ən»ləri doğ­rult­ma­sı üçün ən ağır yükə sahib varlıqdır. İnsan artıq doğu­lan­da bu key­fiy­yət­lərlə, bu məsuliyyətlə doğulur və bö­yü­dük­cə əlavə key­fiy­yət­lərə, xüsusiyyətlərə yiyələnir, üzərinə baş­qa məsuliyyətlər gö­türməli olur: övlad, qardaş-bacı, va­lideyn, yoldaş, vətəndaş və s. kimi «vəzifələr». Əslində, ikin­cilər birincinin yanında qat-qat yüngül, asandır, çün­ki keçicidir, dəyişkəndir. Lakin əksər hal­larda ikincilər bi­rin­ciləri üstələyir, çünki onları cəmiyyət ve­rir, cəmiyyət tələb edir.

Cəmiyyət müəyyən struktura malik, stabilləşmiş qay­­­­­da­la­rı, ənənələri olan və sosial münasibətlər üzərində tə­şəkkül ta­pan bir «qurumdur». Bu «quruma» daxil olan tə­­fəkkürlər, dün­yagörüşləri yonulub, rəndələnib onun tə­ləb­lərinə uy­ğun­laş­malıdır. Əks halda kənarda qalmaq, təc­­­rid olunmaq, məhv edil­mək təhlükəsi yaranır. Əslində, az adam tapılar ki, belə bö­yük bir təhlükə ilə üz-üzə dur­maq istəsin. Bu cəmiyyətdə do­ğulan, onun «ənənələri» ilə tər­biyələnib böyüyən hər kəs is­tər-istəməz mənən də, za­hi­rən də onun formasını mənimsəyir, onun «divarına» hö­rülüb, onun «rənginə» boyanır.

Onu da qeyd edək ki, məhz bu cəmiyyətdə doğulub bö­­yü­düyünə görə, onun bir saraymı, yaxud bir uçuq ha­sar­mı ol­du­ğunu görmək çətindir. Çünki bunun üçün gə­rək həmin «ti­ki­lidən» yüksəyə qalxaraq ona kənardan ba­xa biləsən.

Bəli, «palaza bürünüb elnən sürünməklə» sakit və sta­­bil bir həyat tərzi keçirmək missiya daşıyıcıları üçün de­­yil. Bəzən və ya əksər hallarda bu missiya cəmiyyətin qa­­nunları ilə səs­ləş­mir. Bu, ilahi tələblərlə cəmiyyət tələb­lə­­rinin üz-üzə gəlməsi, ila­hi çağrışla vətəndaşlıq məsuliy­yə­­tinin çarpışmasıdır. Şellinq bu­nu mən-in subyektiv və ob­­­yektiv tərəfləri kimi şərh edərək yazır: «Mən-də əzəli zid­­­diyyətlər mövcuddur – subyekt və ob­yekt; hər ikisi bir-bi­­­rini inkar edir, amma biri digəri olmadan ola bilmir. Sub­­yekt özünü yalnız obyektə zidd olaraq təsdiq edə bi­lir, obyektə də subyektə, yəni nə birinci, nə də ikinci di­gə­­ri­ni məhv etmədən real ola bilməz».¹ Cəmiyyət be­lə­lə­ri­ni qə­­­bul edə bilmir. Hazır divarın yanında düşüb qalmış, hör­­­­güyə ya­raşmayan bir daş kimi. O, bir almaz dənəsi ol­sa belə, bu gün onun dəyəri, qiyməti bu hörgüylə ölçülür. Həm də bu hörgü bü­tünlükdə həmin daşdan qat-qat aşağı sə­­­viyyədə olsa belə. Gə­ləcəkdə nə qədər onunla fəxr etsə də, onu tarixinin şanlı sə­hi­fəsinə salsa da, cəmiyyət bu gün onu sevmir, rədd edir, yad ün­sür kimi onun məhvinə çalışır.

Bu, tədricən, illər uzunu baş verəndə o qədər də ağ­rı­­lı pro­ses olmur, nəinki qısa müddətdə, anidən. Çünki il­lər insa­na həyatın, gerçəkliyin acı həqiqətlərini asta-asta, da­­mızdıra-da­mızdıra anladır. Gənc isə bu zərbələri qəfil al­malı olur və bun­dan sarsılır, dəhşətə gəlir. Lap Ülvi kimi:
Uran atomunu alimlər böldü,

Uran alovundan şəhərlər öldü,

Amma məhşər günü, məncə, dünyada

Ürək atomları bölünən gündü. ²

Bununla belə, ilahi əlaqəsi gəncə dayaq olur, mis­si­ya­sı qar­şısındakı məsuliyyəti onu yıxılmağa qoymur. Bu sə­bəbdən ya­şadığı halların hər birində gənc aşağıdan yu­xa­rıya, na­qis­lik­dən kamilliyə, cəmiyyətin bir üzvü olan şəx­siyyətdən daxili mən-ə doğru bir yol keçir. Gənc tə­biətən ona bəxş olunmuş key­fiyyətləri, onların ən atəşli, ən enerjili vaxtında özünə tabe edib, içində gizli olan daha yüksək səviyyəsini üzə çıxara bilir: atə­şi nura, enerjini qüv­­və­yə çevirə bilir. Lap nağıllardakı kimi, gənc bir gü­nündə bir ilini başa vurur.

Ger­çəklik və ideya dünyası arasında qalan gənc üs­tün­­lü­yü ikinciyə verir: onun gücünü, qüdrətini, eyni za­man­­­da, uca­lığını, saflığını, ən əsası isə doğmalığını dərk et­­­diyi üçün. Şel­linq yazır: «Həqiqi azadlıq müqəddəs zə­ru­­­rətlə barışıqdadır ki, biz onu mahiyyətin dərkində du­yu­­­ruq, belə ki, öz qa­nun­la­rı­na tabe olan ruh və ürək kö­nül­lü olaraq zəruri olanı təs­diq­lə­yirlər».¹ Bəlkə də bu gənclərin romantikliyi məhz bun­da­dır: reallığı görə-görə, duya-duya nicatı ideyalar aləmində axtarır.

Lakin onlar yalnız bu seçimlə kifayətlənmir, oraya çə­­ki­lib gizlənmirlər, həm də onun vasitəsilə gerçəkliyə tə­sir gös­tər­mə­yə, onu çirkabdan təmizləməyə cəhd gös­tə­rir­lər. Ma­raq­lı­dır, Bayronun «Prometey»i doğurdanmı mi­fik qəhrəman haq­qın­dadır?

…sən istəyirdin

Bədbəxtliyə son qoyasan,

Hər kəsin ağlı nurlansın.

…

İnsan həyatı – nurlu bir axındır

Axıb – çirkabı yuyur. ²
Ülvi də eyni arzularla yaşayır:
Axtarın elmin nər balasını,

Versin haqsızların haqq bəlasını.

Söküb ürəklərin kin qalasını,

Təzədən şəfqətlə qura ağlaya. ¹

Gənc – İnsan əzab çəkir. Sınmamaq üçün bütün gü­cü­nü-qüdrətini toplayır… və bu, onu gənc yaşında qocaldır, də­liqanlı vaxtında müdrikləşdirir. Bayron deyir:

O! mən qoca deyiləm! Şübhəsiz

Bu dünya mənim üçün yaranmayıb!

…

Gerçəklik! Sən hakim səsinlə

Mənim xəyallarımı qovdun.²

Ülvi isə sanki gerçəkliyin bütün ziddiyyətlərini həll et­mə­yə, bütün sualları cavablandırmağa çalışır:

Özünə gəlməmiş bu zərbələrdən,

Yenə də gün gəlir – götürüb gəlir.

Yeni müəmmalar, yeni suallar,

Axtar cavabını, axtar birbəbir,

Tapmasan üstünü o toppuz alır.³
İstedad bir cəmiyyət, bir xalq, bir millət üçündür və bu çər­çi­və daxilindədir. Missiya isə daha genişdir. Burada millət, mə­kan, za­man anlamları yox olur. Onu istəsən də bir cə­miy­yət çərçi­və­sin­də saxlaya bilməzsən. Burada artıq insan var, bə­şə­riyyət var.

Vaxtında öz missiyasını həyata keçirmək üçün çar­pı­şıb vu­ruşan, gəncliklərində müdrikliyin zirvəsinə qal­xa bilən və ar­tıq tarixə qovuşan adlar üçün zaman və mə­kan həddi olmur. Əs­lində bu missiya sahibləri, bu əma­nətin daşıyıcıları keç­miş­dən bu günə rahatca, hər şeyin föv­qünə qalxaraq (cəmiyyətin, döv­rünün bütün sərt qa­da­ğalarına baxmayaraq) gəldikləri ki­mi, bugünün mə­sul­ları da o rahatlıqla keçmişə – öz sə­ləf­lə­ri­nin yanına və gə­lə­cəyə keçə bilirlər. Çünki onların dedikləri, yaz­dıqları bir gün­lük, bir qurum üçün deyil. Bu missiya in­san­lıq missi­ya­sıdır. İnsan yaranandan ta-a bu günə kimi gələn və son­suza kimi davam edəcək bir əmanət.