Mən yalana yabanam, mən hələ də bacarmıram
Dəbin laklı örtüyü ilə həqiqəti gizlədim
Bəs bu nifrət dolu baxışlara nədən dözürəm,
İllərimi hədər yerə ötürürəm.1
Dünyanın təzadlarını görən Ülvi isə belə deyir:
Ən dərin dərələr, müdhiş yarğanlar,
Əlçatmaz dağların özülü olur.
Gülüşlər, haraylar, ahlar, amanlar,
Həmişə yan-yana düzülü olur. 2
Bu gənc həm özünün Allah tərəfindən seçildiyini hiss edir. Eyni zamanda, cəmiyyət arasında fərqli olduğunu görür və bundan sıxılır, təcrid olunur. Lermontov yazır:
Yerlərin, göylərin əzəl hakimi
Mənə peyğəmbərlik verəndən bəri,
Açılıb qarşımda bir kitab kimi,
Qəzəbli, qərəzli bəşər gözləri.3
Özünü həm hamıdan yüksəkdə, həm də hər kəsdən bədbəxt görür. Hər kəsin gördüyü onun üçün maraqlı deyil, primitivdir, amma onun gördüklərini də heç kim görmür, anlatdıqlarını hər kəs anlamır. Əbu Turxan yazır: «Böyük insanın faciəsi əslində onun ali xoşbəxtlik məqamına yüksəliş cəhdindən doğur. Bu məqam isə özünü yaradıcılıqda və xilaskarlıq missiyasında büruzə verir». O, əzab çəkir… və xoşbəxt olduğu, sayılıb-seçildiyi, ülviyyət və müqəddəslik dolu dünyasına çəkilir və ətrafı da məhz buradan seyr etməyə, buradan dəyərləndirməyə çalışır. Ülvi insanın bu dünya ilə «ünsiyyətini» belə təsvir edir:
Ağlamaq insanın ilk adətidir,
Danışmaq həyatla ilk vəhdətidir.
Hər şey ilk olsa da, ömrü uzunu,
Bir yalnız ölməyi son heyrətidir. 1
Əlbəttə, gəncin bu günah, çirkab dolu, gözəlliklərin üstü tozla örtülü aləmə döndüyü vaxtlar da olur. Missiyasından asılı olaraq ya öz duyduğu gözəlliyi bölüşməyə, ya da kimi isə xilas etməyə. Amma digərlərindən onun fərqi, üstünlüyü ondadır ki, onun istədiyi vaxt sığına biləcəyi, nurlana biləcəyi, yenə təmizlənib paklaşacağı bir dünyası var. Lermontov yazır:
Varlığın yükü altında
Məğrur ruh heç yorulmur,
… əgər bacarsa,
Minlərlə insana bəxtəvərlik verərdi,
Belə bir ruhla sən ya Tanrısan, ya da zalım.2
Allahın yaratdıqları arasında İnsan ən uca ada, ən yüksək məqama və təbii ki, bütün bu «ən»ləri doğrultması üçün ən ağır yükə sahib varlıqdır. İnsan artıq doğulanda bu keyfiyyətlərlə, bu məsuliyyətlə doğulur və böyüdükcə əlavə keyfiyyətlərə, xüsusiyyətlərə yiyələnir, üzərinə başqa məsuliyyətlər götürməli olur: övlad, qardaş-bacı, valideyn, yoldaş, vətəndaş və s. kimi «vəzifələr». Əslində, ikincilər birincinin yanında qat-qat yüngül, asandır, çünki keçicidir, dəyişkəndir. Lakin əksər hallarda ikincilər birinciləri üstələyir, çünki onları cəmiyyət verir, cəmiyyət tələb edir.
Cəmiyyət müəyyən struktura malik, stabilləşmiş qaydaları, ənənələri olan və sosial münasibətlər üzərində təşəkkül tapan bir «qurumdur». Bu «quruma» daxil olan təfəkkürlər, dünyagörüşləri yonulub, rəndələnib onun tələblərinə uyğunlaşmalıdır. Əks halda kənarda qalmaq, təcrid olunmaq, məhv edilmək təhlükəsi yaranır. Əslində, az adam tapılar ki, belə böyük bir təhlükə ilə üz-üzə durmaq istəsin. Bu cəmiyyətdə doğulan, onun «ənənələri» ilə tərbiyələnib böyüyən hər kəs istər-istəməz mənən də, zahirən də onun formasını mənimsəyir, onun «divarına» hörülüb, onun «rənginə» boyanır.
Onu da qeyd edək ki, məhz bu cəmiyyətdə doğulub böyüdüyünə görə, onun bir saraymı, yaxud bir uçuq hasarmı olduğunu görmək çətindir. Çünki bunun üçün gərək həmin «tikilidən» yüksəyə qalxaraq ona kənardan baxa biləsən.
Bəli, «palaza bürünüb elnən sürünməklə» sakit və stabil bir həyat tərzi keçirmək missiya daşıyıcıları üçün deyil. Bəzən və ya əksər hallarda bu missiya cəmiyyətin qanunları ilə səsləşmir. Bu, ilahi tələblərlə cəmiyyət tələblərinin üz-üzə gəlməsi, ilahi çağrışla vətəndaşlıq məsuliyyətinin çarpışmasıdır. Şellinq bunu mən-in subyektiv və obyektiv tərəfləri kimi şərh edərək yazır: «Mən-də əzəli ziddiyyətlər mövcuddur – subyekt və obyekt; hər ikisi bir-birini inkar edir, amma biri digəri olmadan ola bilmir. Subyekt özünü yalnız obyektə zidd olaraq təsdiq edə bilir, obyektə də subyektə, yəni nə birinci, nə də ikinci digərini məhv etmədən real ola bilməz».1 Cəmiyyət belələrini qəbul edə bilmir. Hazır divarın yanında düşüb qalmış, hörgüyə yaraşmayan bir daş kimi. O, bir almaz dənəsi olsa belə, bu gün onun dəyəri, qiyməti bu hörgüylə ölçülür. Həm də bu hörgü bütünlükdə həmin daşdan qat-qat aşağı səviyyədə olsa belə. Gələcəkdə nə qədər onunla fəxr etsə də, onu tarixinin şanlı səhifəsinə salsa da, cəmiyyət bu gün onu sevmir, rədd edir, yad ünsür kimi onun məhvinə çalışır.
Bu, tədricən, illər uzunu baş verəndə o qədər də ağrılı proses olmur, nəinki qısa müddətdə, anidən. Çünki illər insana həyatın, gerçəkliyin acı həqiqətlərini asta-asta, damızdıra-damızdıra anladır. Gənc isə bu zərbələri qəfil almalı olur və bundan sarsılır, dəhşətə gəlir. Lap Ülvi kimi:
Uran atomunu alimlər böldü,
Uran alovundan şəhərlər öldü,
Amma məhşər günü, məncə, dünyada
Ürək atomları bölünən gündü. 2
Bununla belə, ilahi əlaqəsi gəncə dayaq olur, missiyası qarşısındakı məsuliyyəti onu yıxılmağa qoymur. Bu səbəbdən yaşadığı halların hər birində gənc aşağıdan yuxarıya, naqislikdən kamilliyə, cəmiyyətin bir üzvü olan şəxsiyyətdən daxili mən-ə doğru bir yol keçir. Gənc təbiətən ona bəxş olunmuş keyfiyyətləri, onların ən atəşli, ən enerjili vaxtında özünə tabe edib, içində gizli olan daha yüksək səviyyəsini üzə çıxara bilir: atəşi nura, enerjini qüvvəyə çevirə bilir. Lap nağıllardakı kimi, gənc bir günündə bir ilini başa vurur.
Gerçəklik və ideya dünyası arasında qalan gənc üstünlüyü ikinciyə verir: onun gücünü, qüdrətini, eyni zamanda, ucalığını, saflığını, ən əsası isə doğmalığını dərk etdiyi üçün. Şellinq yazır: «Həqiqi azadlıq müqəddəs zərurətlə barışıqdadır ki, biz onu mahiyyətin dərkində duyuruq, belə ki, öz qanunlarına tabe olan ruh və ürək könüllü olaraq zəruri olanı təsdiqləyirlər».1 Bəlkə də bu gənclərin romantikliyi məhz bundadır: reallığı görə-görə, duya-duya nicatı ideyalar aləmində axtarır.
Lakin onlar yalnız bu seçimlə kifayətlənmir, oraya çəkilib gizlənmirlər, həm də onun vasitəsilə gerçəkliyə təsir göstərməyə, onu çirkabdan təmizləməyə cəhd göstərirlər. Maraqlıdır, Bayronun «Prometey»i doğurdanmı mifik qəhrəman haqqındadır?
…sən istəyirdin
Bədbəxtliyə son qoyasan,
Hər kəsin ağlı nurlansın.
…
İnsan həyatı – nurlu bir axındır
Axıb – çirkabı yuyur. 2
Ülvi də eyni arzularla yaşayır:
Axtarın elmin nər balasını,
Versin haqsızların haqq bəlasını.
Söküb ürəklərin kin qalasını,
Təzədən şəfqətlə qura ağlaya. 1
Gənc – İnsan əzab çəkir. Sınmamaq üçün bütün gücünü-qüdrətini toplayır… və bu, onu gənc yaşında qocaldır, dəliqanlı vaxtında müdrikləşdirir. Bayron deyir:
O! mən qoca deyiləm! Şübhəsiz
Bu dünya mənim üçün yaranmayıb!
…
Gerçəklik! Sən hakim səsinlə
Mənim xəyallarımı qovdun.2
Ülvi isə sanki gerçəkliyin bütün ziddiyyətlərini həll etməyə, bütün sualları cavablandırmağa çalışır:
Özünə gəlməmiş bu zərbələrdən,
Yenə də gün gəlir – götürüb gəlir.
Yeni müəmmalar, yeni suallar,
Axtar cavabını, axtar birbəbir,
Tapmasan üstünü o toppuz alır.3
İstedad bir cəmiyyət, bir xalq, bir millət üçündür və bu çərçivə daxilindədir. Missiya isə daha genişdir. Burada millət, məkan, zaman anlamları yox olur. Onu istəsən də bir cəmiyyət çərçivəsində saxlaya bilməzsən. Burada artıq insan var, bəşəriyyət var.
Vaxtında öz missiyasını həyata keçirmək üçün çarpışıb vuruşan, gəncliklərində müdrikliyin zirvəsinə qalxa bilən və artıq tarixə qovuşan adlar üçün zaman və məkan həddi olmur. Əslində bu missiya sahibləri, bu əmanətin daşıyıcıları keçmişdən bu günə rahatca, hər şeyin fövqünə qalxaraq (cəmiyyətin, dövrünün bütün sərt qadağalarına baxmayaraq) gəldikləri kimi, bugünün məsulları da o rahatlıqla keçmişə – öz sələflərinin yanına və gələcəyə keçə bilirlər. Çünki onların dedikləri, yazdıqları bir günlük, bir qurum üçün deyil. Bu missiya insanlıq missiyasıdır. İnsan yaranandan ta-a bu günə kimi gələn və sonsuza kimi davam edəcək bir əmanət.
Dostları ilə paylaş: |