Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Xeyir və şərin badəsini mənə içirdib

Nəyə hazırlayıb məni Yaradan,

Nədən sədlər çəkib etirazlardan

Mənim gənclik ümidlərimə?

Sənin həyatını mən bəzəyəcəm,

İnsanlar arasında şanın olacaq dedi!¹
Ülvi isə özünə bu sualı belə bir şəkildə verir:
Mən bir koram, kor bir rəssam, kor bir şair,

kor bir insan,

Bu cahanı görürəmmi, görmürəmmi?

Bəs nə üçün? ²
Bu sualı verən insanın öz mən-idir və cavabı da, əs­lin­də, elə özündədir. Yəni bu, bir növ mən-in öz varlığını in­sana bəl­li etməsi, diqqəti özünə yönəltməsidir. Onu da xü­susilə vur­ğu­la­­maq lazımdır ki, bu sualı vermək öz mən-i­nin dərkinə isti­qa­mət­lənən ilk addımdırsa, ona cavab verə bilmək ikinci ad­dımdır.

Mən-i görmək gənc yaşında daha rahatdır. Uşaq­lıqda tə­fəkkür hələ tam formalaşmadığından, yaşlananda isə əsl ma­hiy­yətin üzərinə qabıq üzərindən qabıq gəl­di­yin­dən mən-i ayırd etmək, onun səsini duymaq, məqsədini an­lamaq çox çətinləşir.

Mən – insanda Allahdan olan ilahi zərrədir və ya in­sa­nı Allahla vasitəsiz olaraq əlaqələndirən ilahi bağdır. Mən-in səsi əslində ilahidən gələn və məhz bu ruh üçün nə­zərdə tutulan hik­mətin, həqiqətin səsidir. Bu səbəbdən onun səsini vaxtında eşi­dəndə, dediklərini vaxtında və ol­du­ğu kimi dəqiq həyata ke­çi­rən­də buna istedad deyillər. Bə­zi­lə­rinə bu səs musiqi ilə, bəzilərinə rəqəmlərlə, bir baş­qa­sı­na rənglə, birinə də şeir miss­ra­ları ilə çatdırılır və buna mü­vafiq olaraq bəstəkarlıq, rəs­sam­lıq, riyaziyyatçılıq, şa­ir­lik istedadı ortaya çıxır. Lakin bu, yal­nız böyük bir nu­run ilk işartısıdır. Ən çətini isə onun ma­hiy­yətindəki hik­mə­ti sezib, onu çatdırmağı bacarmaq lazım­dır. Axı qeyd et­diyimiz kimi, bunların heç biri boş, mənasız in­for­ma­si­ya­lar olmayıb, özlərində əhəmiyyətli, dərin və mü­qəd­dəs bir hikmət daşıyırlar. Yəqin buna görədir ki, deyilən ix­ti­sas­lar arasında gənc yaşlılara rast gəlmək olur, ancaq fi­lo­­soflar – çatdırılan informasiyaların, hikmətlərin vəh­də­ti­ni gö­rüb dərk edən, onu bəşəriyyətə çatdıran şəxslər isə nis­bətən ya­şa dolmuş, müəyyən həyat yolu keçənlər ara­sın­da olur. S.Xə­lilovun yazdığı kimi, riyaziyyatla fəlsə­fənin əsas fərqlərindən biri də özünü bunda göstərir ki, riyaziy­yat­çı­lar yeni söz deməyi, böyük kəşfləri adətən gənc yaşlarında edə bildiyi halda, filosoflar bir qayda olaraq, ən samballı əsər­lərini ömür yarıdan keçdikdən sonra yazırlar. Yəni fəl­sə­fə üçün tək istedad yetərli olmur və insanın özünü dərk mə­qa­mına yüksəlməsi də şərtdir. Baş­qa sözlə de­sək, Allahın ver­diyi istedadı duymaqdan əla­və, onun daşıdığı hik­məti də dərk etmək həmin is­te­da­dın tamamlanmasıdır. Bu, isə ar­tıq filosofluq zirvəsidir.

Əlbəttə, bu, danılmaz bir faktdır ki, «mən»ini du­yanlar duy­mayanlardan qat-qat azdırlar. Lakin bəzilərinə bu səs o qə­dər bərkdən, o qədər böyük bir tələblə səslənir ki, onu duy­ma­maq olmur. Məsələn, Bethoven belə hesab edib ki, Allah hər kəsin qulağına nə isə pıçıldadğı halda, onun qulağına qış­qı­rır. Bethoven yalnız öz karlığına işarə et­mir. O, həm də bu sə­si duymağın qaçılmazlığına, bunun Allah qarşısında bir borc olduğuna və bu səbəbdən se­çi­min də özünə deyil, Allaha aid olmasına işarə edir. S.Kyer­koqor yazır: «Dahi – qüdrətli Ansichdir^ ki, bütün dün­yanı silkələyə bilər. Buna görə də, onun­la bərabər, ni­za­mı qorumaq xatirinə, başqa bir fiqur da ya­ranır – tale. Ta­le – Heçnədir; dahinin özü onu görür və bu dahi nə qə­dər dərindirsə, taleyi də bir o qədər dərindən görür; be­lə ki, bu obraz sadəcə öngörmədir. Ancaq əgər dahi insan yal­­nız dahi olmağı inadla istəyirsə, üzünü ətrafa çevirirsə, o, müt­ləq qəribə şeylər edir və əgər özündən kənarda de­yilsə ye­nə də, yenə də taleyə tabe olacaq».¹

Qeyd etdiyimiz kimi, mən-i duymaq yalnız başlan­ğıc­dır. Onun dediklərinin həyata keçirilməsi insan üçün se­­çilən həyat yo­ludur. Bu – missiyadır. Bu, Allah qar­şı­sın­­da öz borcunu ye­ri­nə yetirməkdir. Missiya – insanın is­te­­dadının Allah tərəfindən edi­lən seçimə yönəldilməsidir. Qu­­rani Kərimin bir ayəsində de­yi­lir: «Biz əmanəti göy­lə­rə, yerə və dağlara verdik, onlar onu da­şımaq istəmədilər, on­­dan qorxdular. İnsan onu götürdü (yük­ləndi), o, zalım və cahil idi (Quran 33/72)». Missiya – da­ğın, daşın apara bil­­mədiyi yükdür ki, insan ona boyun olub. Amma bu yü­kü tanımayana qədər onun ağırlığından da xəbərsiz olur­san. Elə ki, tanıdın…

Şəxsiyyət mən-in cəmiyyətin tələblərinə müvafiq tə­za­­­hü­rü­dür və bir mən-in müxtəlif şərait və zamandakı tə­za­­hürləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənə bilər, bun­lar­­dan hər biri va­hid substan­si­ya­nı – mən-i müəyyən də­rə­­­cədə ifadə edir. Məhz cəmiyyətdən asılıdır ki, şəxsiyyət öz mən-ini az və ya çox dərəcədə əks etdirə bilsin. Təbii ki, bəzi hallarda cə­miy­yə­tin tələbləri ilə formalaşan şəx­siy­­­yətin özü üçün seçdiyi (və ya va­lideynlərin öz övladları üçün seçdiyi) həyat yolu onun da­şı­dı­ğı missiya ilə üst-üstə düş­­­mür. Belə olan halda insan əziyyət çə­kir. İçindəki ya­ra­­­dıcılıq enerjisi, istedadı çıxmaq, yaratmaq is­təyir və …re­­­­allaşmayanda bu ilahi nur oda çevrilir, sahibini yan­dırır.

Yeri gəlmişkən, burada bir hal üzərində xüsusilə da­ya­­naq. Öz uşağını daim diqqət mərkəzində saxlayan, onun dü­şün­düklərinə, hərəkətlərinə nəzarət edən valideyn onun iste­da­dı­nı çox erkən yaşlarında görür və onu inkişaf et­dirməyə ça­lı­şır. Bunun üçün bəzən öz uşaqlarını incit­mə­yə belə razı olur, tə­ki istedad cilalanıb üzə çıxsın, düz­gün istiqamətlənsin. Belə uşaq­lar əksər hallarda görkəmli şəxsiyyət kimi tarixdə qa­lıb­lar. Lakin bunda maraqlı bir mə­­qam var: həmin istedadlı şəxs­lərdən heç biri sonralar öz övladına (əgər evlənibsə və uşaq sahibidirsə) eyni mü­na­­sibəti göstərməyib. Niyə?! Öz aqi­bə­tini uşağına rəva gör­­mədiyi üçünmü? Öz missiyasından baş açıb, vaxt ayı­rıb övladının missiyası barədə düşünə bilmədiyi üçün­mü? Bir vaxtlar valideyninin ona göstərdiyi qəddar, sərt mü­na­­sibətdən pozulan psixikasının övladına da qismət ol­ma­­­­­sı­nı istəmədiyindənmi? Əlbəttə, cəhd edənlər olub. Am­­­­­ma öv­la­dının əziyyəti qarşısında dözməyib onu rahat buraxıblar.

Öz missiyasını dərk edən və bu həyat yolu ilə barı­şan in­san çox ziddiyyətli hisslər yaşamaq məcburiyyə­tin­də qalır. O, ət­rafa sanki rentgen baxışlarla baxır, adi göz­lə görünməyən rəng­ləri seçir, adi qulaqla duyulmayan səs­ləri eşidir, harmo­ni­ya­nı duyur, heç kəsin unamadığı yerdə se­vinc və ya qəm gö­rür. Kyerkeqorun fikrinə görə, «etik mən-ə ayrı-ayrı, par­ça­lan­mış anlara dağılmağa qoymayan mənəvi məsuliyyətdir: bu­ra­da mən – həyatın müxtəlif şə­ra­itlərinin təsiri ilə fərdlə baş ve­rən bir şey deyil, onun müs­­təqil seçiminin nəticəsidir və bu­na görə də, ona aid olan bir reallıqdır. Belə mən daimi cəhdlər tə­ləb edir, çün­ki onun reallaşması xəyal və arzulardan deyil, kə­nardan ve­rilən istənilən şərtlərin diqtə etdiyi əxlaqi ar­dı­cı­lıq­dan ası­lıdır».¹ Bu dünyanın hər şeyini öz rəngində gö­rən gənc ilahi vəhdətin parçalanmasını da, zahiri parıl­tı­nın, yaxud çir­kabın əsl mahiyyətin görünməz etdiyini də çox aydın görür. Bay­ron yazır: