Nisa Surəsi 77-80

"İnkar edib zülm edənləri Allah əsla bağışlayacaq deyil..." Bu ayə,

əvvəlki ayənin məzmununu gücləndirməyə və vurğulamağa dönük bir

digər ifadə. Buna görə, ayənin zahirindən də aydın olduğu kimi, ifadədə

keçən "zülm"dən məqsəd, Allahın yolundan saxlamaqdır.

Bu ayənin, əvvəlki ayədə varılan mühakimənin səbəbi olması da

mümkündür. Onların tünd bir pozğunluq içində meydana gəllərinin mahiyyəti,

xüsusiyyəti açıqlanır yəni. Ayənin də mənas(n)ı açıqdır.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Burhanda, "Məryəmə böyük bir böhtan atmalarından..."

ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: Ibni Babaveyh öz rəvayət

zənciriylə Alkamedən, o da Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "İmran qızı Məryəmə, Yusuf adlı bir dülgərdən hamilə

qaldı deyə böhtan atmadılarmı?"

Nisa Surəsi 153-169 ..................................................... 247

Təfsir-ul Qummuda, "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl

ona inanmayacaq heç kim yoxdur..." ayəsiylə əlaqədar olaraq müəllif

deyər ki: Mənə atam izah etdi. O, Noyabr b. Məhəmməddən duy/eşitmiş.

Ona da Süleyman b. Davud Minkari rəvayət etmiş. Ona da Əbu

Həmzə, Şəhər b. Havşebin belə dediyini köçürmüş: "Haccac mənə

dedi ki: 'Ey Şəhər, Allahın kitabında bir ayə vardır ki, onu anlamaqda

çətinlik çəkirəm.' Dedim ki: 'Hansı ayədir bu ey əmr?' Dedi ki:

'Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heç

kimsə yoxdur...' ayəs(n)i. Allaha and olsun ki, bir Yəhudi və Xristian-

'ın gətirilməsini və boyunlarının vurulmasını əmr edib bu əsnada

diqqətlə izlədiyim halda, tamamilə can verənə qədər dodaqlarının

tərpənmədiyini şəxsən müşahidə etdim.'

Dedim ki: 'Allah işlərini yoluna qoysun! Bu ayə, sənin şərh etdiyin

mənas(n)ı ifadə etməz.' Dedi ki: 'Ya necə şərh edilər?' Dedim ki:

'Ayənin şərhi belədir: Isa qiyamət günündən əvvəl dünyaya enər. O

sırada Yəhudilərdən və başqa millətlərdən, onun ölümündən əvvəl

ona inanmayan kimsə qalmaz. Və Isa, Mehdinin arxasında namaz

edər.' Bunun üzərinə, 'Vay be! Bunu haradan öyrəndin? Haradan

gətirdin?' dedi. Mən, 'Mənə Məhəmməd b. Əli b. Hüseyn b. Əli b.

Əbu Talib (ə.s) izah etdi.' dediyimdə, 'And olsun, bu məlumatı aydın bir

mənbədən al/götürmüsən.' dedi."

et-Dürr-ül Mensur adlı terfsirde ifadə edildiyinə görə, Ibni Münzir

Şəhər b. Havşebdən belə rəvayət etmişdir: "Bir gün Haccac mənə

dedi ki: 'Ey Şəhər, Allahın kitabında bir ayə vardır ki, onu hər oxuduğumda,

mütləq onunla əlaqədar bir şübhə doğulur içimdə. Uca Allah

buyurur ki: 'Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq

heç kim yoxdur...' Mənə Ehlikitapdan məhbuslar gətirilər,

mən də boyunlarını vuraram. Lakin bu mövzuda bir şey söylədiklərini

heç duy/eşitmədim.'

Ona dedim ki: 'Bu ayə sənə əsl mənasından başqa cür

şərh olunmuş. Bir Xristianın ruhu bədənindən çıxarkən mələklər

qarşısından və arxasından vuraraq belə deyərlər: 'Ey murdar adam, sənin

Allah və ya Allahın oğulu ya da üçün üçüncüsü sandığın Məsih, Al/götür-

248 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lahın qulu, ruhu və sözüdür.' O zaman inanar; amma imanı fayda

verməz. Bir Yəhudinin ruhu bədənindən çıxarkən də, mələklər qarşısından

və arxasından vuraraq belə deyərlər: 'Ey murdar adam, sənin öldürdüyünü

iddia etdiyin Məsih, Allahın qulu və ruhudur.' Bunun

üzərinə o da inanar; lakin imanı fayda verməz. Isa endiyi zaman da

Ehlikitabın ölüləri kimi yaşayanları da ona inanarlar.' Bunun üzərinə

Haccac belə dedi: 'Sən bunu kimdən öyrəndin?' Mən, 'Məhəmməd

b. Əlidən' dedim. Dedi ki: 'And olsun, bu məlumatı mədənindən

öyrənmisən.' Şəhər deyər ki: "Allaha and içərəm ki, bunu mənə

Ümmü Sələmədən başqası izah etmədi. Lakin mən Haccacı hirsləndirmək

istədim."

Mən deyərəm ki: Müəllif bu hədisi daha öz bir ifadəylə ABŞ b. Hamid

və Ibni Münzirdən, onlar da Şəhər b. Havşebdən, o da

Məhəmməd b. Əli b. Əbu Talibdən rəvayət edər. Məhəmməd b. Əli,

Ibni Hənəfiyə [Hz Əlinin Məhəmməd Hənəfiyə adındakı oğulu] olaraq

bilinər. Rəvayətdən aydın olduğu qədər rəvayətin qaynağı Məhəmməd

b. Əlidir. Daha sonra, raviler Ibni Hənəfiyə və ya Imam Misdən

(ə.s) hansının nəzərdə tutulduğu barəsində ixtilafa düşdülər.

Ancaq görüldüyü kimi rəvayət, ayəyə bağlı şərhimizi dəstəklər

mahiyyətdədir.

Eyni əsərdə, Əhməd, Buxari, Müslim və Beyhaki kitablarının əl-

Əsmə ves-Sıfat adlı hissəsində belə rəvayət edərlər: Rəsulullah

(s. a. a) buyurdu ki: "Sizdən olan bir imamınız olduğu halda Məryəm

oğulu İsanın aranıza endiyi gün halınız necə olar görəsən?"

Eyni əsərdə, Ibni Mürdeveyh Əbu Hüreyrədən belə rəvayət

edər: Rəsulullah buyurdu ki: "Məryəm oğulu Isanın, ədalətli bir hakim

olaraq Dəccalı öldürmək, donuzu öldürmək [ətini haram etmək],

xaçı parçalamaq, [zimmi kafirlərə] cizyəni qoymaq və maliyyə haqqları

al/götürmək üzrə enməsi yaxındır. O gün sırf aləmlərin Rəbbi olan Allaha

səcdə edilər." Əbu Hüreyrə daha sonra dedi ki: "Diləsəniz bu

ayəs(n)i oxuyun: 'Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq

heç kim yoxdur.' Burada nəzərdə tutulan ölüm, Məryəm oğulu

Isanın ölümüdür." Əbu Hüreyrə bu son ifadəni üç dəfə təkrarlayar-

Nisa Surəsi 153-169 ............................................... 249

dı.

Mən deyərəm ki: Hz. Mehdinin (ə.s) ortaya çıxdığı sırada Hz. Isa'-

nın (ə.s) enəcəyinə bağlı hədislər, Ehlisünnet qaynaqlarında

müstefizdir [çox kanallı rəvayət edilər]. Şiə kanallardan da gərək Hz.

Peyğəmbərdən, gərəksə onun Ehlibeytindən olan imamlardan (Allahın

salam və salatı hamısının üzərinə olsun) rəvayət edilmişdir.

Təfsir-ul Ayyaşidə Həris b. Muğire, Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s),

"Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heç

kimsə yoxdur. Qiyamət günü də o, onlara şahid olacaq." ayəsiylə

əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər: "Burada nəzərdə tutulan Rəsulullah

(s. a. a) əfəndimizdir." [Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə olar:

Ehlikitapdan, ölmədən əvvəl Rəsulullaha (s. a. a) inanmayacaq

kimsə yoxdur.] [c. 1, s. 283, h: 299]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin zahiri, hər nə qədər Hz. Isanın (ə.s)

vəziyyətini şərhə bağlı olan ayələrin axışının zahirinə

uyğun gəlmirsə də, bununla Quranın bir hadisəyə uyğunlaşdırıla bilər şərhi

nəzərdə tutulmuş ola bilər. Belə ki: Rəsulullah (s. a. a) göndərildikdən, bir

kitab və Isanın şəriətini nəsh edən bir şəriət gətirdikdən sonra,

Ehlikitaba mənsub hər kəsin, həm Hz. Məhəmmədə (s. a. a) inanması

və həm də bu imanın bir gərəyi olaraq Hz. Isaya və ondan

əvvəlki peyğəmbərlərə inanması lazımdır. Məsələn

Ehlikitaba mənsub bir kimsə, Rəsulu Əkrəmin (s. a. a) göndərilişindən

sonra, ölüm anında Isanın haqq elçi olduğunu anlasa, bunu

ancaq Hz. Məhəmmədin (s. a. a) haqq peyğəmbər olduğunu anlamasının

zımnında anlamış olar.

Bu halda, Ehlikitaba mənsub kəslərin Isaya istiqamətli imanları

əslində Hz. Məhəmmədə (s. a. a), buna bağlı olaraq da Isaya

(ə.s) istiqamətli iman sayılar. Bütün Ehlikitap mənsubların gerçəkdə

inandıqları və qiyamət günü əleyhlərində şahidlikdə ol/tapılacaq

kimsə, peyğəmbərliyə seçildikdən sonra Hz. Məhəmməddir (s. a. a).

Isanın da belə bir missiyas(n)ı varsa, bu bir ziddiyyət meydana gətirməz. Bir az

sonra təqdim edəcəyimiz xəbər, bu mənas(n)ı bir ölçüdə dəstəklər mahiyyətdədir.

250 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Yenə eyni əsərdə, Ibni Sinan Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) uca

Allahın Isa ilə əlaqədar, "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona

inanmayacaq heç kim yoxdur." sözləri haqqında belə rəvayət

edər: "Ehlikitabın iman etməsi sözüylə, Hz. Məhəmmədə (s. a. a)

inanmaları nəzərdə tutulmuşdur." [c. 1, s. 284, h: 301]

Eyni əsərdə Cabir, Imam Misin (ə.s), "Ehlikitapdan, Isanın

ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heç kim yoxdur. Qiyamət

günü də o, onlara şahid olacaq." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunu

rəvayət edər: "Digər dinin mənsublarından əvvəlki və

sonrakı qurşaqlardan heç kim yoxdur ki, öldüyündə Rəsulullahın

(s. a. a) və Əmr-ül Mömininin (ə.s) haqq olduğunu görməsin." [c. 1,

s. 284, h: 303]

Mən deyərəm ki: Rəvayətin bir uyğunlaşdırma olduğu açıqdır. Qaldı ki,

rəvayət, Imamın söylədiklərinin ayənin təfsirinə və ya uyarlanışına

dönük olması nöqtəsində dəqiq bir kanıtsallığa da sahib deyil.

Imamın, bu sözləri, ayəyə bağlı şərhinin davamında söyləmiş

olması olabiləcəkdir. Rəvayətlər içində bunun nümunələri çoxdur.

Eyni əsərdə, Mufaddal b. Ömərdən belə rəvayət edilər: Imam

Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona

inanmayacaq heç kim yoxdur." ayəsinin mənasını soruşdum, buyurdu

ki: "Bu ayə, xüsusi olaraq biz Ehlibeyt Imamları haqqında enmişdir.

Fatimənin (ə.s) uşaqlarından ölən və dünyadan ayrılan

heç kim yoxdur ki, imamın imamlığını təsdiqləmiş olmasın. Eynilə

Yaqubun (ə.s) oğullarının Yusufun imtiyazını təsdiq etmiş olmaları

kimi: 'Allaha andolsan ki, Allah səni bizdən üstün etdi.' (Yusuf,

91)" [c. 1, s. 283, h: 300]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət tək kanallı (ahad)dır və mürsəldir. Bu

mənas(n)ı ehtiva edən başqa hədislər, "Sonra kitabı qullarımız arasında

seçdiklərimizə miras verdik. Onlardan kimi nəfsinə zülm edəndir,

kimi orta gedəndir, kimi də Allahın icazəsiylə xeyrlərdə önə keçəndir.

Işte böyük lütf budur." (Fatır, 32) ayəsiylə əlaqədar olaraq rəvayət

edilmişdir. Inşallah bu mövzuda detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Eyni əsərdə, "(Çünki) biz Nuha və ondan sonra gələn depozit-

Nisa Surəsi 153-169..................................................... 251

gamberlere vahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." ayəsiylə əlaqədar

olaraq Zürare və Hamran, Imam Misdən (ə.s) və Imam Cəfər

Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edərlər: "Uca Allah, Nuha və ondan

sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyim kimi sənə də vəhy etdim, buyuraraq,

(bəşər üçün göndərilən) bütün vəhyləri Peyğəmbərin şəxsində

yığmışdır." [c. 1, s. 285, h: 305]

Mən deyərəm ki: Aydın olduğu qədəriylə burada nəzərdə tutulan, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) yol fərqliliyini və dəvət ayrılığını tələb edəcək

şəkildə ümumi vəhy faktına tərs düşən bir şey təqdim etmədiyidir. Yoxsa,

əvvəlki peyğəmbərlərə endirilənlərin eynisinin Peyğəmbərimizə

də endirildiyi nəzərdə tutulmur. Bunun bir mənas(n)ı da olmaz onsuz da/zatən. Eyni

şəkildə, Peyğəmbərə vəhy edilən, əvvəlki bütün şəriətləri əhatə edir,

mənas(n)ı da nəzərdə tutulmamışdır. Ayənin axışı, bundan fərqli bir mənas(n)ı

vurğulamağa dönükdür. Aşağıda təqdim edəcəyimiz rəvayət, bizim sözünü

etdiyimiz bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir.

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b.

Salamdan, o da Imam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Uca Allah

Hz. Məhəmmədə (s. a. a) dedi ki: '(Çünki) biz Nuha və ondan

sonra gələn peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə də

vəhy etdik.' Hər peyğəmbərə, yolunu və sünnəsini izləməsini əmr etdi."

[Üsulu Kafi, c. 2, s. 29, h: 1]

Təfsir-ul Ayyaşidə Sümali, Imam Misdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Hz. Adəm ilə Hz. Nuh arasında göndərilən peyğəmbərlərin

bir qisimi gizli, bir qisimi də açıq idi. Buna görə Quranda onlardan

danışılmır, açıq olan peyğəmbərlər kimi adları zikr edilmir.

Işte uca Allahın bu sözündə buna işarə edilir: 'bir qisimini isə

sənə izah etmədik. Və Allah Musaya danışdı.' Yəni, açıq peyğəmbərlər

kimi gizli olanların adına yer vermədim." [c. 1, s. 285, h: 306]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi, el-Kafidə Əli b. Ibrahimdən, o da

atasından, o Həsən b. Mahbubdan, o Məhəmməd b. Fudayldan,

o da Əbu Həmzədən və o da Imam Misdən (ə.s) rəvayət edər. Bu

əsərdəki rəvayət belədir: "Bəzi peyğəmbərlər gizlidir. Buna görə

Quranda onlardan danışılmaz; açıq olan peyğəmbərlər kimi adları

252 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

verilməz. Işte bu ayədə buna işarə edilir: 'Bir qisim peyğəmbərləri

daha əvvəl sənə izah etdik, bir qisimini isə sənə izah etmədik.'

Yəni, peyğəmbərliyi açıq olanlar kimi, gizli olanların adını vermədim..."

Hər vəziyyətdə bu rəvayətdə nəzərdə tutulan xüsus budur: Uca Allah,

gizli peyğəmbərlərin hekayələrini izah etmədiyi kimi adlarını da verməmişdir.

Yalnız bəzi açıq peyğəmbərlərin hekayələrini izah edərək

onların adlarını zikr etmişdir. "Yəni... adını vermədim." ifadəsinin

raviye aid olması da mümkündür.

Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Həmzə Sümalinin ["Lakin Allah, sənə

indirdigine şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq] belə dediyi rəvayət edilər: Imam Misin (ə.s) belə

dediyini eşitdim: "Lakin Allah, Əli haqqında sənə endirdiyinə şahidlik

edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir. Mələklər də buna şahidlik

edərlər. Şahid olaraq Allah yetər." [c. 1, s. 285, h: 307]

Mən deyərəm ki: Bu mənada bir rəvayət, Təfsir-ul Qummuda, Əbu

Basardan, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət zənciriylə birlikdə

köçürülər. Bu bir növ uyğunlaşdırma və tətbiqdir. Çünki Quranda Hz. Əli'-

nin (ə.s) vəlayətinə işarə edən ayələr vardır. Lakin yuxarıdakı ifadə,

Quranın təhrif edildiyi və Imamın (ə.s) bir qiraət olaraq belə

oxuduğu mənasını verməz.

Bunun bir bənzərinin əl-Kafi'de1 və Təfsir-ul Ayyaşi'de2 Imam

Misdən (ə.s) və Təfsir-ul Kummi'de3 Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

rəvayət edildiyini görürük: "Inkar edib -Al/götürü Məhəmmədə- zülm edənləri

Allah əsla bagışlayacak degildir."

-----

1- [Üsulu Kafi, c. 1, s. 425.]

2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 285, h: 307.]

3- [Təfsir-ul Qummu, c. 1, s. 159.]

Nisa Surəsi 153-169 .................................................. 253

Bunun bir bənzəri də yenə Mecma-ul Bəyan təfsirində Imam

Misdən (ə.s) nəql edilmişdir. Bu təfsirdə Imam Misin (ə.s), "Rəsul

sizə, Rəbbinizdən haqq üzrə gəldi." [Nisa, 170] ifadəsini; "Yəni,

Allahın vəlayətini əmr etdiyi kimsənin (Əlinin) vəlayətini gətirdi."

şəklində şərh etdiyi ifadə edilər.

Nisa Surəsi 170-175 ........................................................ 255 c: 5

170- Ey insanlar! Rəsul sizə, Rəbbinizdən haqq üzrə gəldi.

Elə isə inanın, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Əgər inkar etsəniz,

şübhəsiz göylərdə və yerdə olanların bütünü Allahındır. Allah (hər

şeyi) biləndir, hikmət sahibidir.