Nisa Surəsi 77-80

razılığını axtararaq Beyti Harama yönələnlərə hörmətsizlik etməyin." Xitab

yenidən möminlərə yönəldilir və uca Allahın

toxunulmazlığını ifadə etdiyi şüarlara və xüsuslara maksimum diqqətin göstərilməsi,

ən üst səviyyədə hörmətlinin təqdim edilməsi istənir.

İfadədə keçən "la tuhillu=saygısızlık etməyin" hərəkətinin məsdəri

282 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olan "pozuntu" sözcüyü, "mübah sayma" mənasını verər. Bu isə, olduğu

mövqes(n)i və hörmətli mövqes(n)i diqqətə al/götürməməyi tələb edir. Bu məna,

ifadənin izafə edildiyi cümlə ilə birlikdə qiymətləndirilməsi halında

diqqətə çarpanlıq qazanar. Bu halda Allahın şüarlarını mübah saymaq;

onlara hörmət göstərməmək, onları tərk etmək deməkdir. Haram

ayı mübah saymaqsa, toxunulmazlığına riayət etməmək və

onda döyüşmək... mənasını verər.

"Şeair" sözcüyü "şeire"nin çoxluğudur və işarə, əlamət mənasına

gəlir. Bununla Həccə xas simvol və ibadətlərin nəzərdə tutulduğu

deyilə bilər. Haram aydan məqsəd isə, uca Allahın, Qəməri ilindən

hörmətli etdiyi müəyyən aylardır. Onlar bu aylardır: Məhərrəm, rəcəb,

zilkade və zilhicce. "əl-Hedyu" həccdə qurban edilmək üzrə

aparılan qoyun, mal və dəvə deməkdir. "əl-Kalaid" sözcüyü

"kalade"nin çoxluğudur. Bununla qurbanlıq heyvanın boyuna ilişən

nal vs. boyunbağılar nəzərdə tutulmuşdur ki, bu heyvanın həcc üçün göndərilən

bir qurban olduğu bilinsin və ona zərər verilməsin.

Ayədə keçən "ammine" sözü, "amm" sözünün çoxluğudur.

Bu da "əmmə / yeummu=yöneldi, nəzərdə tutdu" hərəkətinin adı failidir.

Bununla, Beyti Haramı ziyarət etməyə yönələnlər nəzərdə tutulur.

"lütf və razılığını axtararaq..." ifadəsi, "yönələnlər"dən haldır.

Lütfdən məqsəd isə, mal və ya maliyyə qazancdır. Necə ki bu ayədə,

söz bu mənada istifadə edilmişdir: "Bunun üzərinə, özlərinə

heç bir pislik toxunmadan Allahın nemət və kərəmiylə geri

döndülər." (Al/götürü Imran, 174) [Bu ayədə tərcüməsini "kərəm" olaraq al/götürdüyümüz

"fəzl"dən məqsəd, mal və ya maliyyə qazancdır.] Buna bənzər

başqa ayələr də vardır. Və ya axirət savabı nəzərdə tutulmuşdur. Həm

dünyəvi malı, həm də ührəvi əcri əhatəsi də mümkündür.

Ayədə keçən "şeair" və "kalaid" kimi sözlər haqqında dəyişik

şərhlər/şərh edər irəli sürülmüşdür. Ancaq bizim etdiyimiz şərh,

ayənin axışına daha uyğundur. Bu səbəbdən dəyişik şərhlərin detallarına

dalmanın bir faydası yoxdur.

"Ehramdan çıxdığınız zaman ovlana bilərsiniz." Bu, qadağandan sonra

gündəmə gələn bir əmrdir. Bu səbəbdən, qadağan sonrası sərbəstlik-

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 283

bədən kənar bir məna ifadə etməz. [Ayədə keçən "xələldim", "həll"

kökündəndir.] Gərək "həll" və gərəksə [if'al qəlibinə uyğunlaşdırılmış törəməs(n)i

olan] "pozuntu" (yəni, mücərrəd və mezid) eyni mənas(n)ı ifadə edərlər;

ehramdan çıxışı yəni.

"Sizi Məscidi Haramdan saxladıqlarından ötəri bir birliyə olan

kininiz, sizi həddi aşmağa sürüməsin." Ərəblər, "Ceremehu /

yecrimuhu" deyərlər və bununla "ona yüklədi." anlamını nəzərdə tutarlar.

Günah işləyən insanın yükləndiyi günaha da "cerime" deyilməsi bu

yüzdəndir. Maliyyə və bənzəri cəzalar da, günahkara yüklənməsi baxımından

"cerime" olaraq adlandırılar. Ragıp əl-Isfahani, sözün əsl

mənasının "kəsmək" olduğunu söyləmişdir.

Ayənin orijinalında keçən "şenean" isə, düşmənlik və kin mənasına

gəlir. "Sizi maneə törətdikləri üçün" mənasını verən "ən/en

seddukum" cümləsi, ayədə keçən "şenean=kin, düşmənlik" sözcüyündən

əvəz və ya ətfi bəyandır. Ayənin mənasının özü budur:

Sizi Məscidi Haramı ziyarət etməkdən saxlayan bir birliyə qarşı

bəslədiyiniz kin, Allahın sizi onlara qarşı üstün hala gətirməsindən

sonra, sizi təcavüzkarlığa sürüməsin.

"Yaxşılıq və təqva üzərində köməkləşin; günah və həddi aşma üzərində

köməkləşməyin." Bu ifadənin mənas(n)ı açıqdır. Bu məna, İslamın

insanlar arası əlaqələr üçün nəzərdə tutduğu qanunun əsasını meydana gətirər.

Uca Allah Quranda "birr=iyilik" anlayışını ibadətlərdə və rəftarlarda

"iman və lütfkarlıq" şəklində açıqlamışdır: "Əsl yaxşılıq (birr) o

kimsədir ki, Allaha və axirət gününə... inandı." (Bəqərə, 177) Buna

bağlı qiymətləndirmələrimizi təqdim etmişdik. Təqva isə, Allahın əmr

və qadağanlarını güdmək deməkdir.

Bu səbəbdən, yaxşılıq və təqvada köməkləşmək, Allahdan qorxma

(təqva) əsasına söykənən olaraq iman və saleh əməllər üzərində birləşmək

demək olar. İctimai İslah və təqva yəni. Bunun əleyhdar tablo/cədvəli

isə, günah və həddi aşma üzrə köməkləşməkdir. Günahdan

qəsd, xoşbəxt bir həyat baxımından gerilə idiçi bir faktor olan pis əməldir.

Həddi aşmaqdan, gerçək insan haqqlarına hücum nəzərdə tutulur.

İnsanların can, ismət və mal təhlükəsizliklərini ortadan qaldırmaq ya-

284 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ni. Daha əvvəl, "Ey inananlar! Səbr edin; (düşmən qarşısında) topluca

stabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun." (Al/götürü

Imran, 200) ayəsini kitabımızın 4. dərisində təfsir edərkən mövzuya bir

parça açıqlıq gətirdik.

Ardından uca Allah günah və həddi aşmaqda köməkləşməyə

bağlı qadağanı bu ifadələrlə gücləndirir: "Allahdan qorxun. Çünki

Allahın əzabı çətindir." Bu, gerçəkdə təkid üzərinə təkid və vurğu

üzərinə vurğudur.

"Sizə (bunlar) haram qılındı: Leş, qan, donuz əti, Allahdan başqası

adına boğazlanılan..." Bu dörd maddə, bu surədən əvvəl enən Ən'am

və Nəhl kimi Məkkə enişli surələrdə və Bəqərə surəsi kimi Mədinə'-

də enən ilk uzun surədə zikr edilmişdir. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"Də ki: Mənə vəhy olunanda, yeyən kimsə üçün haram qılınmış

bir şey tapa bilmirəm. Ancaq leş yaxud axıdılmış qan yaxud donuz

əti -ki murdardır- ya da Allahdan başqası adına bogazlanmış bir fısk

olsa başqa. Amma başqasına zərər vermədən və sərhədi aşmadan

kim bunlardan yemək məcburiyyətində qalsa, bilsin ki Rəbbin bagışlayandır

və əsirgəyəndir." (Ən'am, 145)

"Allah sizə leş, qan, donuz əti və Allahdan başqası adına kəsiləni

qəti olaraq haram etdi. Amma kim zülm etmədən və sərhədi

aşmadan məcbur qalsa, ona bir günah yoxdur. Çünki Allah bagışlayandır,

əsirgəyəndir." (Bəqərə, 173) [Eyni məzmun az bir fərqlə

Nəhl surəsinin 115. ayəsində də vurğulanmışdır.]

Görüldüyü kimi ayələr, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin baş tərəfində

haram olduğu zikr edilən dörd maddənin haramlığını ortaya

qoymaqdadır və ayənin sonunda iştirak edən istisna cümləsi baxımından

də bu ayələ bənzərlik meydana gətirməkdədir: "O halda kim, (istəklə)

günaha yönəlmədən aclıq halında dara düşsə, (bunlardan yeyə bilər;

çünki) heç şübhəsiz Allah bagışlayan və əsirgəyəndir." Bu səbəbdən

Maidə surəsinin bu ayəs(n)i, digər ayələrlə ortaq mənaları

baxımından söz mövzusu ayələri dəstəkləyici bir xüsusiyyət ifadə etməkdir.

Daha doğrusu bunlara, xüsusilə leş, qan və donuz ətinə bağlı

qadağan, Məkkə enişli Ən'am və Nəhl surələrinin enişindən daha əvvəl

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 285

hökmə bağlanmışdır, qanuniləşdirilmişdir. Çünki Ən'am surəsindəki

əlaqədar ayə, üç maddənin və ya yalnız donuz edinin yasaklanışını

"rics" (murdar-necis) oluşlarıyla səbəbləndirir. Bu da murdar-necis (rics)

şeyləri yemənin haram olduğuna dəlalət edər. Halbuki uca Allah

bisetin ilk dövrlərində nazil olan "Muddəssir" surəsində belə

buyurur: "pislikdən qaçın." (Muddəssir, 5)

Eyni şəkildə ayədə: "bogulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş,

buynuzlanmış və yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş

olan heyvanlar." şəklində sıralanan vəziyyətlərin bütünü leş hökmündədir.

Bunun dəlili də, "kəsdikləriniz xaric" ifadəsidir. Ayədə bu

şəkildə xüsusi olaraq zikr edilmələri, leş anlayışının əhatəsinə girməyi

tələb edən vəziyyətləri şərh məqsədinə istiqamətlidir. Dolaysıyla,

ayə yeni bir yasamaya getmədən məğlub olması qadağan olan şeylərə

daha çox bir açılam gətirmişdir.

Yenə ayədə, "obelisklər üzərinə bogazlanan heyvanlar və fal

oxlarıyla bölməniz. Bunlar yoldan çıxmaqdır." şəklində sıralanan

xüsuslar, ilk dəfə bu surədə zikr edilmələrinə qarşı, uca Allah bunların

və ya ikincisinin -ən zəif ehtimal olmasına baxmayaraq- haram qılınışını,

fısk (yoldan çıxma) olmalarıyla səbəbləndirir. Fısk isə

Ən'am surəsindəki əlaqədar ayədə haram qılınmışdır. Ayrıca, "(istəklə)

günaha yönəlmədən" ifadəsi ayədə zikr edilən xüsusların haram

qılınışlarının dayağının onların günah olmaları olduğuna dəlalət

etməkdədir. Bəqərə surəsində isə günahın haram qılındığı ifadə edilmişdir.

Ayrıca uca Allah belə buyurmuşdur: "Günahın açıgını da

gizlisini də buraxın!" (Ən'am, 120) "Də ki: Rəbbim, ancaq fahişəlikləri,

gərək açıgını, gərək bağlısını və [adı yəni] günahı... haram etmişdir."

(Ə'RAF, 33)

Bu səbəbdən açıqca aydın olur ki, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin

haram qılınan maddələr məzmununda saydığı şeylər, yeni bir əlavə etmədə

ol/tapılmır, yalnız Məkkə və Mədinə enişli ayələrdə haram

olduqları ifadə edilən ətlər və yeməklər sıralanır.

"Boğulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış və cırıcı

heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş olan heyvanlar -hələ canları

286 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çıxmadan kəsdikləriniz xaric-." Ayənin Ərəbcə mətnində keçən

"munhanika" sözü, boğularaq ölən heyvan deməkdir. Heyvanın,

özbaşına və ya bir xarici faktor tərəfindən şüurlu olaraq boğulması

arasında fərq yoxdur. Eyni şəkildə bunun hansı alətlə edilmiş

olması da vəziyyəti dəyişdirməz. Məsələn, nəfəs almasını önləyəcək

şəkildə bir iplə boyunun sıxılması ya da başının iki taxta

arasında sıxışdırılması kimi. Necə ki bu və bənzəri tətbiqlər

cahiliyyə Ərəbləri arasında olduqca məşhur idi.

"Mevkuze" sözü, 'ölənə qədər döyülən heyvan' deməkdir.

"Mutereddiye" isə, 'bir dağ uçurumu və ya bir quyu kimi yuxarıdan

düşərək ölən heyvan' mənasını verər.

"Natiha" da, 'bir başqa heyvan tərəfindən buynuzlanaraq öldürülən

heyvan' üçün istifadə edilən bir ifadədir. "Ma ekele's-sebuu=yırtıcı

heyvanın yediyi"ndən məqsəd, cırıcı bir heyvan tərəfindən əti məğlub et/yeyilən

heyvandır. Çünki "yemə" hərəkəti hamısı yenilən şeylə elin idili olaraq

istifadə edildiyi kimi, bir qisimi yenilən şeylə elin idili olaraq da istifadə edilər.

Yırtıcı heyvan ifadəsiylə də aslan, qurd və örtül kimi cırıcı

heyvanlar nəzərdə tutulmuşdur.

"Hələ canları çıxmadan kəsdikləriniz xaric" ifadəsi, yuxarıda

sayılanlar içində boğazlanılacaq vəziyyətdə olanların istisna tutulması

məqsədinə istiqamətlidir. Bununla da boyundakı dörd damarın kəsilməsi

əzələ-tedilmiştir. Ancaq bunun üçün, söz mövzusu heyvanda quyruğun

hərəkət etməsi və ya nəfəs alış-verişi kimi canlılıq ifadə edilərinin

olması lazımdır. Söylədiyimiz kimi istisna, sayılan heyvanların içində

kəsilməyə əlverişli olanların tamamilə elin idilidir. Istisnayı yalnız

sonuncusuyla elin idiləndirmənin dəlili yoxdur.

Ayədə "boğulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış,

yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş" şəklində sıralanan

vəziyyətlərin bütünü, "leş" anlayışına girən xüsuslardır; onun

obyektiv qarşılıqlarıdır. Söz gelimi, yuxarıdan düşmüş və ya buynuzlanmış

heyvanlar, düşmənin və buynuzlanmanın nəticəs(n)i ölmələri

vəziyyətində haram olarlar. Bunun dəlili də "kəsdikləriniz xaric."

ifadəsidir. Bura bir gerçəkdir ki, adı çəkilən heyvanlar canlı olduq-

Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 287

ları müddətcə məğlub et/yeyilməzlər. Ancaq can verdikdən sonra məğlub olarlar. Bu da

ya boğazlanılma nəticəs(n)i reallaşmış bir ölümdür ya da deyil.

Uca Allah boğazlanılma vəziyyətini istisna etdiyinə görə, haram

olma vəziyyəti üçün, söz mövzusu heyvanların boğazlanılmadan yuxarıdan

düşmə və ya buynuzlanma nəticəs(n)i ölmələri qalır.

Məsələn bir qoyun bir quyuya düşsə, sonra oradan sağ-salamat

olaraq çıxarılsa, qoyun qısa bir müddət yaşadıqdan sonra özbaşına

və ya boğazlanılma nəticəs(n)i ölsə, ona "yuxarıdan düşmüş"

deyilməz. Bunun dəlili də ayənin axışıdır. Çünki ayədə sayılan

heyvanların bütününün söz mövzusu vəziyyətlərdə ölmüş olmaları əsas

alınmışdır. Ölümləri də boğulma, vurulma, yuxarıdan düşmə və

buynuzlanma kimi xüsusiyyətlərə isnad edilmişdir.

Leş anlayışının konkret qarşılıqları daxilində xüsusilə bu xüsusların

zikr edilməsinin səbəbi, bəzi zehinlərdə meydana çıxa biləcək bir

vəhmi ortadan qaldırmaqdır. Belə bir qorxu da bunların nadir olaraq

qarşılaşılan vəziyyətlər olmalarından ötəri leş olmadıqları sanısına

söykənilər. Çünki zehin, bir anlayışın məşhur qarşılığını əsas al/götürməyə

uyğundur. O da bir xəstəlikdən və ya sürpriz olmayan bir başqa

səbəbdən heyvanın ölməsidir. Buna görə uca Allah, qarışıqlığı

ortadan qaldırmaq və haramlığa açıqlıq gətirmək məqsədiylə leş

anlayışının bu az rast gəlinən qarşılıqlarını bir-bir saymışdır.

"Obelisklər üzərinə boğazlanılan" Ragıp əl-Isfahani, əl-Tədris planı

adlı əsərində belə deyər: Nasb, tik dayanacaq şəkildə qoymaq deməkdir.

Mizraq, bina və ya daş tikmək kimi. ən/en-Nəsib, bir şeyin üzərinə

qoyulan daş deməkdir. Çoxluğu, "nasaib" və "nusub"dur. Ərəblərin,

tapındıqları və üzərlərində qurbanlarını kəsdikləri bu cür obeliskləri

vardı. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Onlar tikilənlərə dogru qaçar

kimidirlər." [Məaric, 43] Və yenə belə buyurmuşdur: "Obelisklər

üzərinə bogazlanan..." [Maidə, 3] Bu sözün çoxluğu olaraq "elensab"

sözü də istifadə edilər. Necə ki bu ayədə bu məna bu sözlə

ifadə edilmişdir: "...obelisklər, şans oxları..." [Maidə, 90]

"ən/en-Nusb" və "ən/en-nasab" sözləri, yorğunluqdan əldən düşmüş düşmək

deməkdir..." [el-Müfredatdan alınan götürmə burada sona çatdı.]

288 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bu halda obelisklər üzərində kəsilən heyvanların ətlərinin haram

qılınmasından məqsəd, bu xüsusla əlaqədar cahiliyyə ənənəsinin

davam etdirilməsinin önlənməsidir. Çünki cahiliyyə dövründə Ərəblər,

Kəbənin ətrafında bəzi daşlar tikmiş, bunları müqəddəs hesab edir və üzərlərində

heyvanlarını kəsirdilər. Bu, bir bütpərəstlik ənənəs(n)i

idi.

"Fal oxlarıyla bölməniz" Ayədə keçən "əl-ezlam" sözü, 'fal

oxları' deməkdir. Fal oxlarıyla bölmək, dəvənin -və ya başqa bir

heyvanın- ox çəkilişi nəticəs(n)i paylaşılması, kimin pay alacağının və

kimin al/götürməyəcəyinin və eyni zamanda dəyişik payların oxlarla təyin olunması

deməkdir ki bu, qumardır. Təfsirimizin ikinci dərisində,

"Sənə içkini və qumarı soruşarlar." (Bəqərə, 219) ayəsini təfsir edərkən

mövzuya açıqlıq gətirdik.

Ragıp əl-Isfahani deyər ki: əl-Kasm, pay təyin etmə, bölünmə etmə

deməkdir. "And idi həmçinin sıxmağın və kısmeten=falan şeyi bölünmə

etdim" deyərlər. Miras və qənimət bölünməs(n)i, haqq sahiblərinə paylarının

verilməsidir. Uca Allah belə buyurar: "Hər qapıya onlardan bir

hissə ayrılmışdır." [Hicr, 44] "Onlara suyun aralarında paylaştırılacagını

xəbər ver." [Qəmər, 28] "Istaksamtuhu" yəni bölünmə etməsini

istədim. Ancaq bu qalıb/qəlib zamanla "kaseme=taksim etmə" mənasında

istifadə edilmişdir. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Fal

oxlarıyla bölməniz..." [el-Müfredatdan alınan götürmə burada sonra

çatdı.]

"İstakseme" qəlibinin "anda" mənasında olması, obyektiv

qarşılığın uyğunlaşması baxımından söz mövzusudur. Yoxsa gerçəkdə bu

qəlibin ifadə etdiyi məna, bu cür bir hərəkətin alətləri olaraq qəbul edilən

oxlarla paylamaq istəməkdir. Çünki bu aləti istifadə etmək, o alətə

terettüp edən hərəkətin reallaşmasını istəmək deməkdir. Beləcə

"istif'al" qəlibinin semantik əhatəsinə girmiş olar. Bu halda, ayənin

axışı içində qadağan edilən fal oxlarıyla bölməkdən məqsəd, dəvə

və bənzəri bir heyvan üzərinə ox çəkərək ətindən pay almaqdır.

Bəzi təfsir alimləri isə, "fal oxlarıyla bölməniz" ifadəsinin, edilmək

istənən bir hərəkətin xeyrmi, şərmi; faydalımı, zərərlimi

olduğunun fal oxlarını çəkmək surətiylə təyin etməyə işarə etdiyini

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 289

ğunun fal oxlarını çəkmək surətiylə təyin etməyə işarə etdiyini söyləmişlər.

Səfərə çıxmaq istəyən, evlənmək istəyən və ya bir iş

etmək istəyən bir kimsənin bu cür bir üsula baş vurması kimi...

Bunlar söz mövzusu hərəkətlərə başlamadan ox çəkərək xeyirli olanı xeyirli

olmayandan ayırmaq istəyərdilər. Deyərlər ki: Bu ənənə, cahiliyyə

Ərəbləri arasında məşhur idi. Bu, bir növ fal baxmaq idi. Ileride ayələri

hədislərlə şərh hissəsində mövzunu daha ətraflıca ələ alacağıq.

Nə var ki ayənin axışı, "hisdiksəm" qəlibinin bu anlama alınmasına

əlverişli deyil. Çünki ayə, "sizə oxunacaq olanlar" ifadəsiylə

işarə edilən haram yeməklərin ifadə edildiyi bu axışın içində,

məğlub et/yeyilməsi haram olan on qisimdən danışır. Bunlar; leş, qan, donuz

əti, Allahdan başqası adına boğazlanılan, boğulmuş, vurulmuş,

yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış, yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanmış,

obelisklər üzərinə boğazlanılmış heyvanlardır. Sonra fal

oxlarıyla bölmədən danışılır. Ki bunun bir mənas(n)ı qumar şəklində

ətlərin bölünmə edilməsidir. Bir başqa mənas(n)ı da kimi işlərlə əlaqədar

xeyr və şər tərəflərin təyin olunmasıdır. Ayənin bu açıq-aşkar axışından

və arxa arxaya sıralanan karinelerden sonra, qumar üsuluyla

ətlərin bölünmə edilməsinin nəzərdə tutulduğundan şübhə duyul/eşidilə bilərmi?

Danışma sənətinin incəliklərini bilən biri bundan şübhə edər mı?

Bunu bir örnəklə belə izah edə bilərik: "Ümrə" sözü "imaret"

(quruluş) mənasında bir məsdərdir. Amma bu sözün digər bir

mənas(n)ı daha vardır: Beyti Haramı ziyarət etmək. Bu söz, "ev"ə

izafə edildiyində hər iki mənas(n)ı da ifadə etmiş ola bilər. Lakin,

"Həcci və Ümrəni Allah üçün tamamlayın." (Bəqərə, 119) ayəs(n)i söz

mövzusu olduğunda ancaq "ziyarət etmə" mənas(n)ı əsas alına bilər. Bu

növ nümunələr çoxdur.

"Bunlar yoldan çıxmaqdır." Bu ifadəylə yuxarıda sayılmış olanların

bütününə işarə edilmiş ola bilər. Eyni şəkildə, araya istisna girdiyi

üçün "kəsdikləriniz xaric" ifadəsindən sonra zikr edilən iki vəziyyətə

də işarə edilmiş ola bilər. Yenə, ən sonuncusuna da işarə edilmiş

olması ehtimal daxilindədir. Lakin üç ehtimal içində ortadakı daha

290 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

güclüdür.

"Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər. Artıq

onlardan qorxmayın, məndən qorxun." Bu ayə, ol/tapıldığı yer/yeyər və ehtiva etdiyi

anlama açıqlıq gətirmə baxımından maraqlıdır. Çünki ayənin

baş tərəfini yəni, "Sizə (bunlar) haram qılındı: Leş, qan, donuz əti...

Bunlar yoldan çıxmaqdır." qisimini araşdırdığın və buna son

qisimini, yəni "O halda kim (istəklə) günaha yönəlmədən aclıq halında

dara düşsə, (bunlardan yeyə bilər; çünki) heç şübhəsiz Allah,

bagışlayan və əsirgəyəndir." ifadəsini əlavə etdiyin zaman, bunun

əskiksiz bir ifadə olduğunu görərsən; mənasının tamamlığının

və məqsədinin anlaşılırlığının, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən

ümidi kəsmişlər..." ifadəsinə bağlı olmadığını müşahidələrsən

və bu ifadənin tam bir ayə olduğunu, daha əvvəl nazil olan

Ən'am, Nəhl və Bəqərə surələrində haram yeməkləri açıqlayan

ayələrə bənzədiyini görərsən. Məsələn, Bəqərə surəsindəki əlaqədar

ayədə belə buyurulur:

"Allah sizə leş, qan, donuz əti və Allahdan başqası adına kəsiləni

qəti olaraq haram etdi. Amma kim zülm etmədən və sərhədi

aşmadan məcbur qalsa, ona bir günah yoxdur. Çünki, Allah bagışlayandır,

əsirgəyəndir." (Bəqərə, 173) Ən'am və Nəhl surələrindəki

əlaqədar ayələr də bunun bənzəridir.

Buradan bu nəticə çıxır: "Bu gün inkar edənlər... ümidi kəsmişlər..."

ifadəsi, bir axtar/ara söz xüsusiyyətindədir və ayənin ortasına

yerləşdirilmişdir. Ayənin kanıtsallık və açıqlıq baxımından bu vaxt

sözə bağlılığı yoxdur. Artıq bundan sonra diləsək bunu söyləyə bilərik:

Bu vaxt söz, ilk başdan bu ayənin ortasında nazil olmuşdur və endiyi

andan etibarən bu ayələ birlikdə enmişdir. Ya da belə deyə bilərik:

Bunlar iki ayrı ayə idilər və fərqli zamanlarda nazil olmuşlar idi.

Birini digərinin ortasına yerləşdirməyi Hz. Peyğəmbər (s. a. a) vəhy

katiblərinə əmr etdi. Ya da belə deyərik: Bu ifadə, ayənin ümumisiylə

eyni zamanda enmədiyi halda, Müqəddəs kitabın cemi əsnasında ayənin

bir parçası olaraq yazıldı. Bu ehtimalların hansı doğru olursa olsun,

"ayənin başı ilə son qisimini birlikdə mütaliə etdiyimiz zaman,

Maidə Surəsi 1-3 ....................................................... 291

ifadə bir axtar/ara söz kimi diqqətə çarpanlaşır" şəklindəki qiymətləndirməmiz

üzərində bir təsiri söz mövzusu olmaz.

Bu çıxarsamamızı dəstəkləyən bir başqa xüsus da, -böyük bir

yekun tutan rəvayətlərin hamısı olmasa belə- nüzul səbəbinə bağlı

rəvayətlərin böyük bir qisiminin xüsusi olaraq, "Bu gün inkar edənlər..."

ifadəsini əsas al/götürmələri və ayənin əslini yəni, "Sizə (bunlar)

haram qılındı..." deyə başlayan qisimini əsas al/götürməmələridir. Buradan

bu nəticə çıxır: "Bu gün... ümidi kəsmişlər..." qisimi, ayənin

başından və sonundan ayrı və müstəqil olaraq nazil olmuşdur.

Bu ifadənin, ayənin ortasında iştirak etməsi ya Peyğəmbərimizin

(s. a. a) əmrləriylə ya da Müqəddəs kitabın cemi əsnasında reallaşmışdır.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, ABŞ b. Hamid kanalıyla Şa'bi'den

köçürülən rəvayət də bu yanaşmas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) Ərəfədə ol/tapıldığı sırada ona bu ayə endi:

'Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim.' Bəzi ayələr Peyğəmbərin

(s. a. a) maraq/əlaqəsini çəkdiyində onu surənin baş tərəfində qoyardı." Daha

sonra Şa'bi belə əlavə etdi: