Nitq mədəniyyətinin əsasları

alliterasiyadır.
Alliterasiya ifadəni, cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və ya 
ortasında eyni, yaxud yaxın samitlərin işlənməsidir. Bu cür səs düzümünün 
yaratdığı musiqi, ahəng söz birləşmələri, atalar sözləri, frazeoloji vahidlərin 
deyilişində özünü daha çox göstərir, başqa sözlə, həmin ifadələrin, bədii mətnlərin 
yaranmasında da eyni səslərin təkrarından əmələ gələn fonetik hadisənin mühüm 
rolu olur. Məsələn, 
Sən ağa, mən ağa, inəkləri kim sağa; Gedər bağlar qorası, 
qalar üzlər qarası; Uma-uma döndüm muma; Qalan yerə qar yağar; Qaz vur 
qazan doldur; Su sənəyi suda sınar 
və s.

---

167 
Səslərin, kəlmələrin uyğunluğunun nitqin, şeirin, gözəl səslənməsindəki 
rolundan bəhs edərkən fransız şairi, ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Bualo “Poeziya 
sənəti” adlı kitabında yazırdı: “Ahəngdar kəlmələrin münasib uyğunluğunu yarat 
ki, şeir bütövlükdə gözəl səslənsin; unutma ki, samitlərin kobud səslənməsi və 
nahamar düzülüşü ikrah hissinə səbəb olur. Şeirdəki fikir oldu, söz gözəlliyi 
olmadı, sözlər və səslər qulağı dəldi, belə şeiri heç kəs oxumaz və dinləmək 
istəməz”.
Alliterasiya bir poetik üslubi priyom kimi klassik, eləcə də çağdaş 
poeziyamızda çox geniş yayılmışdır. Məsələn, Səyavuş Məmmədzadənin bir 
şeirindən aşağıdakı parçanı nümunə kimi göstərək. 
Qatar gedir, qaranlığı yara-yara, 
Qatar gedir yollarını yora-yora, 
Qatar gedir, köhlən qatar, qatır qatar, 
Qaranlığı qabağına qatır qatar. 
Qatar qaçır, qatar uçur, alov saçır, 
Gələcəyin toranında yollar açıq. 
O qatarda biz gedirik, 
Az gedirik, üz gedirik, 
Dərə-təpə, düz gedirik. 
Bu şeirin məzmunu məlumdur, amma oxucunu cəlb eləyən həm də 
şeirdəki alliterasiyadır, eyni samit səslərin – daha çox 
q 
səsinin sanki qatarın 
gedişinə uyğun bir-birini təqib etməsi, nizamla işlədilməsidir. 
Eyni sözün təkrarı (eləcə sə sinonimlərin işlədilməsi) nitqdə, xüsusən 
bədii əsərlərdə, şeirdə ahəngdarlığı yaradan vasitə olur. Bunu müşahidə etmək 
üçün S.Məmmədzadənin şeirindən başqa bir parçanı nəzərdən keçirək: 
Şuşanı qar gördüm, qar gördüm, 
Elimi var gördüm, var gördüm. 

---

168 
Səslədim ötən günləri, 
Daşları kar gördüm, kar gördüm. 
Bağları dağ gördüm, dağ gördüm,
Həmişə sağ gördüm, sağ gördüm. 
Bir bulaq aynasında 
Saçımı ağ gördüm, ağ gördüm. 
 
Səslərin, sözlərin təkrarından yaranan ahəngdarlıq, ritm bu şeir parçasında 
öz musiqisini, nəğməsini də oxucuya diqtə edir. Səslərin yaratdığı ahəngdarlıq 
təkcə şeirlərdə deyil, nəsr üslubunda yazılan mətnlərdə də özünü göstərir. Nəsr 
əsərlərində eyni və ya yaxın səslərin sözlərin əvvəlində və ya ortasında ardıcıl 
düzümü üslubi effekt yaradır. Aşağıdakı parçada
Ģ
samitinin alliterasiyası 
dediklərimizə nümunə ola bilər:
“
Sona şamı yandırdı. Şamın işığı foroşəklin üstünə düşdü və Gülağanın 
gözləri o şam işığında işıldadı”
(Elçin). 
Yaxud, 
m, n 
səslərinin yaratdığı ahəngdarlıq: 
“Indi mən nə edim, Qəmər? 
Axı sən mənim sirdaşım, dar günümdə harayım idin. Sən məni çox dardan 
çıxarmısan. Sən mənim ürəyimdən keçənləri balaca bir işarədən başa düşürdün”
(İ.Şıxlı).
Hər iki nümunədə səs düzümündən məharətlə istifadə edilərək ifadəlilik, 
ahəngdarlıq yaradılmışdır.
Natiq nitqdə ahəngdarlığı yaradan vasitələr, xüsusən ədəbi tələffüz haqda 
geniş linqvistik məlumata malik olmalı, həmin bilikləri öz nitq praktikasına tətbiq 
edə bilməlidir.