Obidova shahloxon shuhratjon qizi

I. NEOLOGIZMLAR HAQIDA UMUMIY BILIMLAR.
1.1Neologizm tushunchasining shakllanishi va tilshunoslikda o’rganilishi
Zamonaviy so’z boyligimiz, til va nutqimiz tez o’zgarmoqda, bu o’zgaruvchan hayotning har bir jabhasida o’z ifodasini topmoqda. Yangi ixtirolar va yangi kashfiyotlarga nom berish va buning uchun yangi hodisaning mohiyatini aynan ifoda etadigan so’zlarni tanlash kerak. Yangi so’zlar yoki neologizmlar bizning ijodiy tasavvurimiz tomonidan zarb qilinadi va kundalik muloqot orqali tilda mustahkamlanadi.Ular doimiy va cheksiz paydo bo’lib, shu bilan tilning lug'atini to’ldirish va boyitishning asosiy usullaridan biriga aylanadi. Sanoatning rivojlanishi, texnikaning rivojlanishi, yangi ixtirolar 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida yangi atamalarning (kino, televideniye, starter) paydo boʻlishiga sabab boʻldi. Katta ijtimoiy siljishlar (mashina, bank, sarmoya) davrida ko’p sonli neologizmlar paydo bo’ldi. Fransiyada burjua inqilobidan keyin byurokratiya, inqilob, rejim, terrorizm kabi so’zlar paydo bo’ldi. Birinchi jahon urushidan keyin qoralash, kamuflyaj, havo hujumi kabi neologizmlar paydo bo’ldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin tilga H-bomba, UNO, sovuq urush kabi soʻzlar kirib keldi. Ammo hozirgi o’zbek tilining holatini tahlil qilish va uning leksik neoplazmalarini o’rganishga bag'ishlangan asarlar soni unchalik ko’p emas, lekin bu muayyan ko’rib chiqish, umumlashtirish va tizimlashtirishni talab qiladi.
Neologizmlar, ayniqsa, yangi madaniy kontekstni topgan ixtirolarni, yangi hodisalarni yoki eski g'oyalarni aniqlashda foydalidir. Umuman olganda, neologizmlar zamonaviy fan va texnikaning jadal rivojlanishi, siyosiy kurashlar, ijtimoiy odatlarning o’zgarishi, iqtisodiy taraqqiyot va boshqa hodisalar hosilasida kelib chiqadi. Biroq, yangi ma'no kasb etgan eski so’zlar ham neologizmlar deb hisoblanadi. Hozirgi vaqtda neologizmlarni aniqlashning umumiy mezonini belgilash mumkin. Shunday qilib:
1) Neologizmlar - ilgari uchramagan va yaqinda shakllangan va hozirda keng tarqalgan so’zlar.
2) Neologizmlar - ma'lum vaqt ichida ona tilida so’zlashuvchilar orasida keng tarqalib ketgan va hozirgi kungacha o’z qo’llanish doirasini yo’qotmagan so’zlar.
3) Neologizmlar yangi ma'nolarni anglatuvchi eski so’zlardir.
E.V. Rozen neologizmning turli ta'riflarini tahlil qilib, ushbu tushunchaga quyidagi ta'rifni beradi: "Neologizmlar - bu ona tilida so’zlashuvchilarning lingvistik ongida yangi sifatida belgilangan vaqt davomida tilda yangi tashkil etilgan har qanday so’zlar. Shuning uchun neologizmlar tilda mavjudligining dastlabki bosqichida barcha so’zlar deb ataladi, ya'ni. so’zning yaqinda paydo bo’lishi, uning yangiligi va bu lahzalarning ona tilida so’zlashuvchilar ongida aks etishi dolzarb bo’lgan bosqichda”⁶. A.A.Xadeeva-Bykova neologizmga quyidagi ta’rifni beradi: “Neologizmlar deganda shakl va mazmun jihatdan yangi, ma’no jihatdan monosemantik bo’lgan va tilda vaqti-vaqti bilan paydo bo’ladigan so’zlarni tushunamiz”⁷. Demak, bu asardagi neologizmlar deganda tilda amalda boʻlgan soʻz yasalish modellari va qonuniyatlariga koʻra shakllangan yoki boshqa tildan oʻzlashtirilgan siyosiy, ilmiy yoki umumiy xususiyatni ifodalovchi leksema va voqelikning yangi tushunchalarini bildirish uchun yaratilgan yangi soʻz va iboralar tushuniladi.
Hozirgi o’zbek tilshunosligida yangi soʻz va maʼnolarni belgilash uchun “neologizm” atamasi qoʻllaniladi. Professor X. Majidov neologizmni alohida leksik kategoriya sifatida ajratmaydi va uni yevropaizmlar bilan uyg‘unlashtiradi.⁸ Lekin ma’lumki, o’zbek tilining neologizmlari faqat yevropoizmlardan iborat emas, shuning uchun har bir leksik kategoriyani ko’rib chiqishda ularning neologik belgilarini alohida ajratib ko’rsatadi. Shuni ta’kidlash kerakki,neologizmlar qoida tariqasida, mavjud til an’analari asosida, tilda mavjud so’z yasalish vositalaridan foydalangan holda paydo boladi.
Yangi so’zlar bizning asrimizning 60-yillaridan boshlab rus tilshunosligida eng faol o’rganilgan, buni monografiyalar, dissertatsiyalar, ko’plab maqolalar tasdiqlaydi, ularda neoplazmalar turli jihatlarda ko’rib chiqiladi. Tilshunoslikning nisbatan yosh bo’limi hisoblangan neologiyada haligacha neologiya obyektining aniq ta’rifi mavjud emas. Tilda paydo bo’lgan yangi so’z neoplazma, yangi nom, innovatsiya, neologism, okkazionalizm deb ataladi. Eng keng tarqalgani neologizm atamasidir. Terminning o’zini talqin qilishda tilshunoslarning fikrlari turlicha. Masalan, Kotelovaning ta’kidlashicha, neologizmlar nafaqat yangi hosil bo’lgan yoki boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar, balki ilgari ma’lum bo’lgan, kam qo’llanilgan yoki tildan bir vaqtlar chiqib ketgan, ammo hozir keng qo’llanishga qaytgan so’zlarni ham hisobga olish kerak⁹. Eng keng tarqalgan quyidagi talqin : “neologizm – bu yangi so’z yoki ibora, shuningdek eski so’zning yangi ma’nosi”¹⁰. So’zlovchining pragmatik extiyojlari tufayli tilde yangi so’z paydo bo’ladi, u leksik materialdan o’z fikr va his-tuyg’ularini eng yaxshi ifodalovchi so’zni tanlaydi. Agar ma’lum bir so’z uning leksionida bo’lmasa, u mavjud so’zni o’zgartiradi yoki yangisini yaratadi. Yangi so’z so’zlovchi tomonidan oldindan so’z sifatida emas, balki muayyan kommunikativ maqsadga erishish uchun nutq jarayonida yaratiladi. Tilning vaqt o’tishi bilan rivojlanishi va o’zgarishi nuqtai nazaridan O.S.Axmanovaning ta’kidlashicha, “…har bir lisoniy birlik har qanday vaqtda yangi o’zgarishlarga nisbatan neytral xususiyatga ega…”¹¹. Yangi so’zlarni aniqlash muammosini hal qilish, yangi so’zning mohiyati haqida hali ham umumiy tushuncha mavjud emas. Ko’pincha “ neologizm” so’zi yangi leksik birliklarni belgilash uchun ishlatiladi. Bu atamaning o’zi birinchi marta 1735-yilda fransuz tilida paydo bo’lgan. Neologizm so’zining o’zi XVIII asrning ikkinchi yarmida, ingliz tilida so’zlashuvchilar ushbu fransuzcha atamani o’zlashtirdilar. Bu so’zning ildizlari ancha eski bo’lib, qadimgi yunoncha “neos”-yangi va “logos”- so’z ,ta’limot degan ma’noni anglatadi. Neologizm ko’pincha madaniyat va texnologiyadagi o’zgarishlar tufayli yuzaga keladi. Tilning shakllanish jarayonida neologizmlar protologizmlarga qaraganda ancha yetukdir. Rivojlanish bosqichi protologizm (yangi yaratilgan) va neologizm (yangi so’z) oralig’ida bo’lgan so’z prelogizmlardir. Neologizmlarni mashhur na’munalarini ilmiy fantastika filmlar, televideniya, brendlar, adabiyot, tilshunoslik, jargon, tasviriy san’at va ommaviy axborot vositalarida uchratish mumkin. Neologizm ko’pincha mavjud so’zlarni birlashtirib, yoki so’zlarga yangi va o’ziga xos qo’shimchalar, old qo’shimchalar berish orqali hosil bo’ladi. Ingliz tilda misol ketiradigan bo’lsak, “brunch” “nonushta” va “tushlik” so’zlarining qorishmasidan paydo bo’lgan. Neologizmlarning yangiligi dastlab paydo bo’lgan vaqtlardagina sezilib turadi, vaqt o’tgach, ular “yangilik” xususiyatini yo’qotib, faol so’zlar qatoriga qo’shiladi. Masalan, o’zbek tili uchun bir necha yil davomida yangi hisoblangan “marketing”, “reyting”, “tender” so’zlari hozirgi kunda umumiste’moldagi so’zlarga aylanmoqda. Tildagi umumiy neologizmlar bilan bir qatorda individual uslubiy yoki okkazional neologizmlar ham mavjud. Bunday neologizmlar mualliflar tomonidan ma’lum bir kontekstda uslubiy talab asosida yaratiladi. Neologizmlar ilmiy asarlarda shu uslubga xos termin sifatida atash (nominativ) vazifasini bajaradi. Badiiy asarlarda odatda uslubiy vazifani bajaradi. Neologizmlarning paydo bo’lish yo’llari xilma xil bo’lib, ular tilning mavjud lug’aviy tarkibi va grammatik qonun qoidalari asosida yangi so’z yasalish yo’li, shuningdek, mavjud so’zning lug’aviy ma’nolaridan birini yangi ma’noda qo’llash yo’li bilan va boshqa tildan so’z qabul qilish orqali hosil qilinadi. Biz shuni bilishimiz kerakki, neologizm va o’zlashma so’z o’rtasida farqlar mavjud. O’zlashma so’zlar tilimizga singib ketgan va lug’atlarimizdan joy olgan so’zlar hisoblanadi. Neologizmlar esa tilimizga kirib kelgan va hali keng yoyilmagan so’zlardir. Ular ham vaqt o’tishi va iste’moldagi so’zlar qatoriga qo’shilishi bilan o’zlashma so’zlarga aylanadi. “Neologizmlarning tilda paydo bo’lishi va yo’qolishi uning tilga qabul qilinganligida yoki lug’atdan joy olganligida namoyon bo’ladi. Agar neologizmlar jamiyat fuqarolari tomonidan qabul qilinib foydalanilayotgan bo’lsa, bunday neologizmlar lingvistika va lug’atshunoslikda ham qabul qilingan hisoblanadi. Neologizmlarning paydo bo’lishi tilning rivojlanishida, o’zgarishida o’zining muhim o’rniga ega”.¹² Aytish joizki,bugungi kunda ingliz tili xalqaro til sifatida o’z mavqeyini tobora mustahkamlab bormoqda va ilmiy tadqiqot tiliga aylanmoqda. Shu bois global va ijtimoiy tarmoq hamda ilmiy manbaalar orqali ingliz tilga oid so’zlarning tarqalish geografiyasi kengaymoqda. Kundan kunga fan texnika, biznes, iqtisodiyot, axborot texnologiyalari va boshqa tarmoqlar jadal rivojlanib borar ekan neologizmlar ham tobora ortib boraveradi, eskilar vaqt o’tishi bilan o’zlashma so’zlar tarkibiga qo’shilib boraveradi. Biz neologizmlar ustida ish olib borar ekanmiz hech qachon to’xtab qolmasligimiz kerak, chunki ular to’xtovsiz yangilanaveradi.