O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
E = hv Demak Ye, v chastotali kvant energiyaning miqdori h doimiy. Bu h doimiyni, keyinchalik plank doimiysi deb atala boshlashdi, uning son qiymati juda kichik
Yüklə 1,92 Mb.
|
E = hvDemak Ye, v chastotali kvant energiyaning miqdori h doimiy. Bu h doimiyni, keyinchalik plank doimiysi deb atala boshlashdi, uning son qiymati juda kichik.h = 6,625.10-27ergsSHuning uchun har bir kvant energiyasi ham kichikdir. Mazkur yangilikning eplon qilinishi «kvant nazariyasi»ga asos bo`lib, yorug`likning «kvant nazariyasi» yaratildi. A. Eynshteyn, nemis fizigi yorug`likning «kvant nazariyasi» bo`yicha ham ishlagan, fanga foton tushunchasini kiritgan, fotoeffekt qonunlarini ochgan. Umuman, biror fizik jarayon o`rganilar ekan, o`rganish biror fizik model asosida olib boriladi.Fizik model-bu o`rganilayotgan obekt yoki jarayonning soddalashtirilgan, mavhumlashtirilgan, abstraktlashtirilgan obrazidir. Vaqt o`tib tajriba natijalari mazkur modelga sig`may qolsa, yapni mazkur model yordamida tajriba natijalarini tushuntirib bo`lmay qolsa, yangi eski modelni ham o`z ichiga oladigan yangi model taklif qilinadi. Bu jarayonlar, yapni modellar taklif qilish jarayoni cheksiz davom etaveradi. Har bir model taklif qilinganda real haqiqatga ozgina yaqinlasha boramiz. Lekin hech qaysi model real haqiqatni to`liq qamrab ololmaydi. CHunki, bilish jarayoni cheksiz davom etadigan jarayondir. Fotoeffekt elektromagnit nurlanish tapsirida qattiq jism (yoki suyuqlik)dan elektronning ajralib chiqishi bilan bog`liq bo`lgan hodisa. Fotoelektrik effekt uchun Eynshteyn 1922 yili Nobel mukofotiga sazovor bo`lgan. Eynshteynning xizmati shundaki, u yorug`lik nafaqat kvantlar bilan nurlanadi, balki kvantlar bilan yutiladi ham, kvantlar bilan tarqaladi ham, deb plank gipotizasini yanada rivojlantirdi. (fotoeffekt, Kompton effekti). Nils Bor o`zining atom modelini taklif qildi. Borning atom haqidagi izlanishlariga qadar ingliz olimi Rezerford atomning planetar modelini tavsiya qilgan. (1911). Mazkur tizimga asosan atom xuddi quyosh sistemasiga o`xshash markazda musbat zaryadga ega bo`lgan, qobig`ida esa manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan. Atomning zaryadi davriy sistemadagi elementning tartib raqamiga teng bo`ladi. Rezerford modelining kamchiliklaridan biri elektronlar o`z holatlarining turg`un bo`lishi uchun yadro atrofida aylanma harakatda bo`lib turishlari, elektrodinamika qonuniga asosan elektromagnit, bunday harakatda energiya ajratib turishi zarur. Bunday holda esa elektron o`z energiyasini sarflab yadroga qulashi mumkin bo`lib qolar edi. Elektronlarning harakati davrida Rezerford moduli bo`yicha ularning yorug`lik nurlanishining chastotasi o`zgarib borishi tufayli elektronning nurlanish spektri uzluksiz bo`lishi kerak edi. Lekin, tajribalarda atomlar har doim aniq chastotali nurlanish spektri boradi. Demak, Rezerford atomning planetar modeli Maksvellning elektrodinamika qonunlariga mos kelmasligi aniqlandi. Nils Bor yangi g`oyani ilgari surib, quyidagi postulatlarni (isbotsiz qabul qilinadigan qoida, faraz) eplon qilgan. Ular quyidagicha: Atom sistemasiga muayyan Ye energiya mos kelganida mazkur tizim statsionar yoki kvant holatlarida bo`ladi. Atom statsionar holatda yorug`lik chiqarmaydi. Atom bir statsionar holatdan ikkinchisiga o`tganda elektromagnit kvant energiya chiqaradi yoki yutadi. Borning mazkur postulatlari atomlarning stabil turg`unligini belgilovchi omillar bo`lib, elektromagnit energiyani tarqatmaslik sabablarini ko`rsatadi. Demak, atomlarning holati o`zgarmas, turg`un bo`lishlarini kvant mexanikasi nuqtai nazaridan ilmiy asoslab berildi. Bir elektronli vodorod atomi uchun Bor nazariyasiga binoan hisoblab chizilgan troektoriya amaliyotida, o`z aksini topgan. Lekin, Bor postulatlari asosida faqat vodorod va vodorodsimon atomlar spektrlarinigina tushuntirib bera oladi. CHunki bu nazariya yarim klassik, yarim kvant nazariyadir. SHularga qaramay N.Borning ilmiy tadqiqot ishlari mikrofizika fanining rivojlanishiga katta hissa qo`shdi. 3. Hozirgi zamon fizikasi Keyingi davrda dunyoni bilishda tabiiy fanlarning roli nihoyatda beqiyosdir, ayniqsa, bu muammoni yechishda bizga qadimgi fundamental fanlardan fizika katta yordam beradi. «Fizius» bu yunoncha so`z bo`lib, u «tabiat» degan mapnoni anglatadi. Demak, fizika tabiat haqidagi fandir. Fizika tabiiy fanlar ichida eng asosiysi bo`lib, u barcha koinotlar uchun haqiqiy va to`g`ri qonuniyatlarni yoritadi, yapni ulardagi o`zgarishlarni o`rganadi. Uning universalligi o`zgarishlar soniga teskari proportsianaldir, chunki u o`zining formulasiga kiritadi. Atomlar va kvarklar koinotning «g`ishtlari» bo`lgani kabi, fizikaning qonunlari bilishning g`ishtlaridir. Fizikaning qonunlari bilishning «g`ishti» bo`lishiga faqat unda-koinotda doimiy ravishda sodir bo`lib turadigan asosiy va universal o`zgarishlar va doimiylikdan foydalanganligi sabab bo`lib qolmasdan, balki shu bilan birlikda, fanda reduktsionizm printsiplariga amal qilinadi, shunga asosan barcha murakkablik darajasining realligi ancha oddiy darajadagi qonunlar maplumotiga asoslangan bo`ladi. Hayotning paydo bo`lish masalasini genetika fani molekular darajada o`rganadi, DNK va RNK molekulalarining o`zaro tapsir etish qonuniyatlari asosida yechiladi. Olamning moddiy qonuniyatlarining xar xil tomonlama o`rganish bilan maxsus oraliq fanlar shug`ullanadi. Bunday fanlarga molekular biologiya, biofizika, biokimyo, geofizika, geokimyo va boshqalar kiradi. Ko`p hollarda yangi fanlar, asosan, eski fanlar asosida shakllanadi. Fan uslubiyatida reduktsionizm (tahlil)-tushunchalarni nisbatan qo`llash jarayonlari keskin tortishuvlar asosida amalga oshadi, chunki barcha taklif qilinadigan maplumotlar quyi darajadagi tushunchalar asosida izohlanadi. Bu mapnoda fan o`zining ratsionalligini (to`g`riligini) tasdiqlaydi. Zamon, fazo, nisbiylik tushunchalarinig fizikaviy va falsafiy talqini. Fizik xodisalar va ularning tavsifi. Boshqa tabiiy fanlar (Kimyo, geologiya, biologiya va x.k.) ning rivojlanishida fizikaning roli Fizika fani shuni tasdiqlaydiki, koinotdagi har qanday jism olam tortishishi qonuniga bo`yinsunishi, agar uning xulqi bunga qarama-qarshi bo`lsa, u vaqtda boshqa qonuniyatlar aralashadi. Samolyotning yerga qulamasligi, fazo kemalari yerning tortish kuchini reaktiv dvigatellardan foydalanganligi uchun yengadi. Samolyotning, fazo kemalarining uchishi yerning tortish kuchini inkor qilmaydi, ular uning tapsirini neytralashtiriladigan omillardan foydalanadilar. 4. Kvant mexanikasi. «Kvant mexanikasi»-bu hozirgi zamon fizikasining nazariy asosi bo`lib, mikrodarajadagi harakatlar qonunlarini va tasvirlash usullarini aniqlaydi. U XX asrning boshlarida paydo bo`ldi va oqibatda energiya portsiyasining diskretligini harakterlab berdi. Ular modda va nurlanish bilan almashinib turadi. SHunday qilib atom nazariyasi fizik qiymatlar asosida fanga kirib kelgan. Mikrodunyodagi hodisalarni o`rganishlar shunday natijalarga olib keldiki, klassik fizikada qabul qilingan umumiy va hatto nisbiy nazariyalardan keskin farq qiladi. Klassik fizika o`zining maqsadini makondagi obektlarni tasvirlash va ularning vaqtda o`zgarishlarini boshqaradigan qonunlarni tapriflashda ko`rinadi. Bunday holat uchun yangi radioaktiv tarqalish, difraktsiya nurlanish spektrlari tasdiqlanishi mumkin, chunki individual obekt ham xuddi shunday xususiyatlarga ega ekanligini tasdiqlovchi dalillarga egadir. Kvant mexanikasi nazariyasiga obektlarning vaqtda o`zgarishlarini boshqaruvchi qonunlar mos kelmaydi. Kvant mexanikasiga shu narsa xoski, u zarrachalarning xolatini, tezligini va bularning kattaligining vaqtga bog`liqligini topshiriqlar yo`li bilan tasvirlaydi. Kvant mexanikasida bir xil zarrachalar bir xil sharoitda o`zlarini har xil tutishlari mumkin. Ikkita teshik ustida o`tkazilgan tajriba shuni ko`rsatadiki, ulardan o`tadigan elektron imkon bergan holda ehtimollik tasavvurlarini qabul qilishni talab qiladi. SHu narsani aniq qayd etish qiyinki, bu-elektronlarning qaysi biri qaysi teshikdan o`tishidir. CHunki ularning bir qismi bir teshikdan, ikkinchi qismi esa ikkinchi teshikdan o`tishini taxmin qilish mumkin xolos. Kvant mexanikasining qonunlari statistik harakterdagi qonunlardir. Biz faqat keyingi yarim soatda qancha atomlarning tarqalishini taxminan aytishimiz mumkin, ammo nima uchun aynan shu ayrim atomlarning o`lishini aytolmaymiz. Mikrodunyoda statistika hukumronlik qiladi bu yerda Maksvellaning tenglamasi va I.Nyutonning qonunlari rol o`ynamaydi. Statistik qonunlarni faqat katta majmualarga tatbiq qilish mumkin, uni ayrim individlarga qo`llab bo`lmaydi. «Kvant mexanikasi» individual qonunlarining elementar zarrachalaridan voz kechib statistik qonunlarni yaratadi. «Kvant mexanikasi» qonunlari statistik xarakterga egadir. CHunki kvant mexanikasida kvantmexanik zarra bir vaqtning o`zida to`lqin xususiyatiga ham egadir. Bu g`oyani birinchi marta 1924 yilda frantsuz olimi Lui de-Broyl o`rtaga tashlagan edi. U: “YOrug`lik elektromangit to`lqin, yapni foto bir vaqtning o`zida ham zarra, ham to`lqin xususiyatiga ega ekan, nima uchun biz shu vaqtgacha zarra deb kelgan elektron va protonlar ham to`lqin xususiyatini namoyon qilmas ekan”, degan gipotezani ilgari surdi: E=hυ
YOrug`lik (foton) uchun o`rinli bo`lgan bu formulalarda qiziq holatni kuzatish mumkin: tenglikning bir tomonida uning zarra xususiyatlarini namoyon qiluvchi kattaliklar energiya va impuls (E,R) turgan bo`lsa, ikkinchi tomonda uning to`lqin xususiyatini namoyon qiluvchi kattaliklar to`lqin uzunligi va to`lqin chastotasi (υ,λ) turibdi. Bu formula impulsga ega bo`lgan istalgan mikrozarra uchun o`rinli bo`lganligi sababli de Broyl uni elektron uchun umumlashtirdi va elektron uchun to`lqin uzunligini aniqlash formulasini yozdi: 
bunda: h – plank doimiysi; mE – elektron massasi; vE – elektronning to`lqin uzunligi. 1927 yilda de Broyl gipotezasi K. Devisson, L. Jerlarlar tajribasida o`z isbotini topdi. Elektronlar dastasi nikel kristalliga tushirilganda uning sochilishida xuddi rentgen nurlari sochilishidagiday difraktsion manzara kuzatildi (yapni difraktsion maksimum va minimumlar kuzatildi): 
Elektronlarga xos difraktsion manzara YApni elektronlar tushgan nuqtalar ekranda elektronlar ko`proq va ozroq tushgan halqalarni hosil qilgan. Eng qizig`i shundaki, bu halqalar o`lchamlari yordamida topilgan elektron to`lqin uzunligi de Broyl topgan to`lqin uzunlikka roppa-rosa teng chiqqan. Keyinchalik o`tkazilgan tajribalar elektronlar, neytronlar, protonlar, atomlar va hattoki molekulalar dastasi ham to`lqin xususiyatiga ega ekanligi aniqlangan. Lekin, to`lqin xususiyatga nima zarrami, yoki zarralar dastasi, to`dasimih Bu savolga javob berish uchun V. A. Fabrikant mikrozarralar bilan yangi tajribalar o`tkazdi. To`lqin xususiyat elektronning o`ziga xosmi yoki elektronlar dastasining xususiyatimih degan savolga javob berish uchun A. Fabrikant tajribada shunday shart-sharoit yaratdiki, elektron kristalldan bitta-bitta o`tadigan bo`lsin. Bunda elektronlarning ekranga tushishi dastlab tartibsizdek ko`ringan bo`lsa ham, maplum bir ekspozitsiya vaqtidan keyin yana yuqorida ko`rilgan difraktsion xalqalar (manzara) hosil bo`lgan. Bu, elektronning o`zi to`lqin xususiyatga ega, degan xulosaga olib keladi. Xo`sh, elektron to`lqin xususiyatiga ega bo`lsa uni biror yassi to`lqin yoki to`lqin paketi bilan almashtirish mumkinmih Yo`q, albatta. To`lqin ham, to`lqin paketi ham fazoda lokallashmaydi, vaqt ichida yoyilib, tarqalib ketadi. Demak, elektronni ularning birortasi bilan ham almashtirish mumkin emas. Aslida kvant mexanik obektini – kvant zarrani biror biz bilgan klassik zarraga ham, biror klassik to`lqinga ham o`xshatib bo`lmaydi. Uning o`xshashi yo`q. SHu sababli ularni mikroobekt yoki kvantmexanik obekt deymiz. Bu haqda kvant fizikasi asoschilari SHredinger, Eynshteyn, Geyzenberg, pauli, Bor, de Broyl o`rtasida ko`p bahs-munozaralar bo`lgan va oxirida yuqorida aytilgan to`xtamga kelishgan. Difraktsiya xodisasi kuzatilishi uchun, asosan, bitta shart bajarilishi kerak, u xam bo`lsa, to`siq o`lchami bilan to`lqin uzunligining yaqin bo`lishidir. Elektronlar, protonlar, kristall panjaradan o`tganda ana shu shart bajariladi, yapni elektronning de Broyl to`lqin uzunligi ham kristall tugunlari (to`siqlar) o`lchami ham 1 Å (bir angstrem=10-10 m) atrofida, shu sababli elektronlar dastasi kristall panjaradan o`tganda difraktsion manzara kuzatiladi. Akademik V. A. Fok tapbiri bilan aytganda: “Har qanday mikroobekt shart-sharoitlarga bog`liq ravishda o`zini yoki to`lqin yoki zarra xususiyatlarini namoyon qilish imkoniga, ehtimoliga ega, uni “to`lqin-zarra xususiyatiga ega bo`lgan obekt”, deganda ana shu ehtimollikni tushinmoq kerak”. Klassik mexanikada zarra aniq bir traektoriyada harakat qiladi. Bu degani istalgan vaqtda uning koordinatasini va impulsini aniq aytib berish mumkin deganidir. Kvant fizikasida esa yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, mikrozarraning aniq traektoriyasi yo`q, yapni zarraning impuls va koordinatasini bir vaqtda aniqlab bo`lmaydi. CHunki maplum bir nuqtadagi zarraning “to`lqin uzunligi” haqida gapirish noo`rin, yapni fizik mapnoga ega emas. Ikkinchi tomondan, zarra impulsi to`lqin uzunligi orqali ifodalanganligi sababli, maplum bir impulsga ega bo`lgan zarra koordinatasi butunlay noaniqligicha qoladi. SHu sababli V. Geyzenberg, mikrozarraning to`lqin xususiyatidan kelib chiqib, bunday zarrani koordinatasi va impulsini bir vaqtda to`liq aniqlash bilan xarakterlab bo`lmaydi, degan xulosaga keldi: ∆ ∆y. ∆Ry≥h ∆z. ∆Rz≥h bu yerda: ∆x, ∆y,∆z lar mikrozarra koordinatalarini aniqlashdagi noaniqlik, ∆Rx, ∆Ry, ∆Rz mikrozarra impulsini aniqlashdagi noaniqlik. Bunda ∆x kamaysa, yapni uning koordinatasini aniqroq olsak, ∆Rx oshadi, yapni uning impulsini shunchalik noaniqroq bo`la boradi, chunki bu ko`paytma “h” ga teng yoki undan katta bo`lib qolishi kerak. Bunday noaniqlik, yapni mikrozarra koordinatasini va impulsini bir vaqtda aniqlab bo`lmaslik, aniqlash metodikasining kamchiligi yoki o`lchash asboblarining kamchiligi emas, balki mikrozarraning o`ziga xos real to`lqin – zarra xususiyatining natijasidir. Zarra massasi qanchalik katta bo`lsa, noaniqlik, shuncha oz bo`ladi, yapni aniqroq aniqlash imkoni shuncha katta bo`ladi. Hisob-kitoblar shuni ko`rsatadiki, zarra massasi 10-12 kg bo`lganda zarrani koordinatasini aniqlashdagi aniqsizlik ∆x=10-8 m bo`lar ekan. Demak, shunday o`lchamdagi zarrani xar qanday tezlik bilan harakatlansa ham to`lqin emas, balki zarra deb ko`rsak bo`lar ekan. Geyzenbergning noaniqlik munosabatlarini atom tizimiga qo`llash shuni ko`rsatadiki, atomda elektronni maplum bir traektoriya bo`ylab aylanma harakat qiladi deb bo`lmaydi. Uni albatta to`lqin deb ko`rishga to`g`ri keladi. Atom uchun SHredinger “to`lqin tenglamasi”ni yechib, to`lqin funktsiya amplitudasini topish esa elektronning atom atrofida joylashish ehtimolini beradi. Bunda elektronni atom atrofida topish ehtimoli statsionar orbitalarda maksimal qiymatga ega bo`lishini ko`rish mumkin. Demak, to`lqin xususiyatga mikrozarraning o`zi yoki elektronlar dastasi emas, balki, elektronni fazoda topish ehtimolini ifodalovchi to`lqin funktsiyasi amplitudasi [ψ(x,y,z,t)2] ega ekan (M. Born). Ko`rinib turibdiki, mikrozarra holatini to`lqin funktsiyasi ψ(x,y,z,t) yordamida ifodalash statistik, ehtimollik xarakteriga ega ekan. Bundan taxminan yuz yil ilgari Maksvell elektr va magnit kuchlarining birligi ular yagona elektromagnit maydon hosil qilishi ko`rsatilgan edi. 20-25 yil ilgari esa E.Salam, Vaybergs, SH. Gleshou lar bozonlar orasida mavjud bo`lgan zaif tapsir kuchi bilan elektromagnit maydon kuchini maplum bir energiyalarda (yapni 100 GeV) ajratib bo`lmasligi ko`rsatdilar. Keyinchalik G.Jorji va SH.Gleshou lar 1014 GeV energiyalarda bu kuchlar kuchli tapsir bilan o`zaro qo`shilib ketadi degan gipotezani ilgari surdilar. Demak, tabiatda mavjud bo`lgan to`rt xil tapsir: a) kuchli; b) kuchsiz; v) elektromagnit; g) gravitatsion katta energiya (1019 GeV) va kuchli simmetriya mavjud bo`lgan holda yagona maydonga birlashadi. Buni “buyuk birlashuv” deyiladi. Energiya pasayib, simmetriya buzila boshlagan sari bu kuchlar bir-birlaridan ajralib ayrim-ayrim namoyon bo`la boradilar. Bunda dastlab gravitatsion energiya 1019 GeV dan kichikda kuch ajralib chiqadi, 1014 GeV da ulardan kuchli tapsir ajralib chiqadi, 100 GeV da zaif tapsir ajraladi va nihoyat kundalik energiyalarda elektr va magnit maydoni kuchlarini ayrim-ayrim ko`rish imkoni mavjud. YUqoridagilar barchasi gipoteza ko`rinishida bo`lmasdan, bir qismi tajribada isbotlangan. Bu tajriba qurilmasi energiyasiga bog`liq. Hozirgi kunda tezlatgichlarda 1019 GeV energiya olish imkoni yo`q xolos. Eng yaxshi tajriba qurilmasi - tabiatning o`zidir. Eytshteyn va uning izdoshlari gipotezasiga qaraganda koinot bundan 15 milliard yil ilgari zichligi nihoyatda katta (1020 kg/m3) bitta nuqtadan “Katta portlash” natijasida hosil bo`lgan. Nima uchun bunday “portlash” yuz bergan degan savolga hozirgacha javob yo`q. O`sha portlash yuz bergan paytda energiya ~1019 GeV, simmetriya esa juda yuqori bo`lgan (nuqta simmetriyaning barcha turlariga ega). Tadqiqotchilar “portlash”dan keyingi 10g`43 s dan boshlab hozirgi kunga kelguncha koinot evolutsiyasini yuqoridgi kuchlarga asoslab juda yaxshi tushuntirib bera oladilar. Birinchi portlashdan buyon koinot kengayib bormoqda va bu kengayish qator mashhur tajribalar yordamida isbotlangan. Koinotning yuqorida aytilgan modeli hozirgi kunda tan olingan model hisoblanadi. Unda dastlab elementar zarralar: 10g`6 – 1 s oralig`ida adronlar, 1s-3 min oralig`ida nuklonlar, 3 min – 105 yil oralig`ida yadrolar, 105 yildan keyin galaktika va yulduzlar paydo bo`lganligi maplum. Fizikaviy o`zaro tapsirlar. Dunyoning strukturasini aniqlaydigan to`rtta asosiy fizikaviy o`zaro tapsirlar mavjuddir. Bular kuchli, kuchsiz, elektromagnit va gravitatsion tapsirlardir. Kuchli o`zaro tapsir asosan, adronoma (yunoncha «adros»-kuchli)larda kechadi, bular barion (yunoncha «boris» og`ir)larga xosdir. Bular nuklonlar (protonlar va neytronlar), giperonlar va mezonlardir. Kuchli o`zaro tapsirlar faqat katta masofalarda (radiusi taxminan 1012sm) ro`yobga chiqadi. Kuchli o`zaro tapsirlar 1911 yilda E.Rezerford tomonidan atom yadrosini kashf etish bilan bir vaqtda kashf etiladi. (Bu kuch bilan moddalardan o`tuvchi zarrachalarning tarqalishi tushuntiriladi). YUkavning (1935) gipotezasiga muvofiq kuchli o`zaro tapsir, asosan, oraliq zarrachalarni chiqarishdan iborat bo`lib, u yadro kuchlarini tashuvchidir. Bu p-mezon 1947 yilda massasi nuklon massasidan olti marta kichik holda topilgan va keyinchalik boshqa mezonlar ham aniqlangan. Nuklonlar mezonlarning «tutun» lari bilan o`rab olingan. Nuklonlar to`lqinlangan xolatlarga barion rezanansda o`tishlari mumkin va bu vaqtda boshqa zarrachalar bilan almashishlari amalga oshadi. Barionlar to`qnashganda ularning tutunlari to`siladi. Uchib kelayotgan tutunlar yo`nalishiga qarab zarrachalar chiqarib «to`lqinlanadi». To`qnashishning markaziy har xil yo`nalishda ancha sekin kuchlanishidagi ikkilamchi zarrachalar chiqarilishi mumkin. YAdroning kuchi zarrachalarning zaryadlariga bog`liq bo`lmaydi. Kuchli tapsirlarda zaryadlarning kattaligi saqlanadi. Elektromagnit o`zaro tapsiri bularning tapsiri kuchli o`zaro tapsirga nisbatan 100 – 1000 marta kuchsizdir. Unda «yorug`lik zarrachalarni» fotonlarni chiqarish va so`rish jarayonlari sodir bo`lib turadi. Kuchsiz o`zaro tapsirlar kuchsiz elektromagnit, ammo lekin kuchli gravitatsion tapsirlardir. Buning tapsir etish radiusi kuchli o`zaro tapsir etish radiusiga nisbatan ikki tartib kichikdir. Kuchsiz o`zaro tapsir etish hisobiga quyosh nur sochadi (proton neytronga, pozitronga va neytronga aylanadi). CHiqayotgan neytron katta o`tkazuvchanlik xususiyatga ega bo`lib, u qalinligi milliard kilometr bo`lgan temir plitadan ham teshib o`tishi mumkin. Kuchsiz o`zaro tapsir jarayonida zarrachalarning zaryadlari o`zgaradi. Kuchsiz o`zaro tapsirlar kontak (aloqa) orqali emas balki, og`ir oraliq zarrachalarni almashish natijasida vujudga keladi. Bozonlar, analogik foton bilan almashadi. Bozon virtual va barqaror emas. Gravitatsion o`zaro tapsir bu elektromagnit tapsirga nisbatan ancha kuchsizdir. Nyuton «butun olam tortish qonuni»ni ochgandan keyin 100 yil o`tgach, Kulon ham elektromagnit kuchlarining masofaga bog`liq ekanligini aniqlaydi. Nyuton qonuni va Kulon qonuni tubandagi ikkita munosabatda bir-biridan farq qiladi. Gravitatsion tortish hamma vaqt mavjud, ammo elektrik kuchlar shu vaqtda bo`lishi mumkin qachonki, tanada elektr zaryad bo`lsa. Bularga xos xususiyatlardan yana bittasi shuki, tortishish qonuni nafaqat tortadi balki itaradi ham. Hozirgi zamon fizikasining asosiy muammolaridan bittasi – bu maydon va fizikaviy o`zaro tapsirlarning umumiy nazariyasini yaratishdir. Tabiiy fanlarning rivojlanish tarixi shundan darak beradiki, fanlarning rivojlanishi hamma vaqt ham tuzilgan rejalarga to`g`ri kelavermaydi. Tabiat bilan yangi diolog faqat yangi fanda sinergetikada tuban tizim evolutsiyasining mexanizmini o`rganganda shakllanishi mumkin. Inson tajriba o`tkazadi. Olingan maplumotlarni asoslashga va tushuntirishga harakat qiladi, lekin o`zini tabiatning elementi sifatida qabul qilmaydi. Uning o`zi yuqoriga quyoshga harakat qiladi. Keyingi davrda tabiatni ichidan o`rganishga alohida eptibor berilmoqda, koinotda shaxsning mavjudligi ham hisobga olinmoqda, bizning emotsiyamiz, sezgilarimizga ham eptibor berilmoqda (I.prigojin). Fanning rivojlanish tarixini o`rganish shundan darak beradiki, u insoniyatni yo`q qilishga emas, balki uni yuksaklikka,farovonlikka ko`tarishga xizmat qilib kelgan va qilmoqda. Fan insoniy fazilatlarni namoyon qilib, uni yashashga undabgina qolmay, unga sharoit yaratib berishga qaratilishi lozim. Fan hamma vaqt erkinlik, adolat, baxt, ozodlik kabi umuminsoniy qadriyatlarni ardoqlashga, avaylashga va rivojlantirishga xizmat qilib kelgan va keyinchalik ham shunday rivojlanishi maqsadga muvofiqdir. Sinov savollari: 1) Fanlarning bilish evolutsiyasi nimah 2) Tabiat qonunlarini bilishda fizika fanining ahamiyati. 3) Hozirgi zamon tabiatshunosligining taraqqiyoti. 4) «Kvant-mexanikasi» va uning ilm-fanning rivojlanishiga qo`shgan hissasi. 5) Mexanika ilmiy asoslarini yaratishda Isaak Npyutonning xizmati. 6) Tabiat qonunlarini bilishda mantiqning ahamiyati. 7) Ilmiy inqiloblarning fan rivojlanishidagi roli. 8) Tabiat ilmini bilishda biologiya va matematika fanlarining roli. 4-mavzu. Megadunyoning rang-barangligi va birligi.
O`quv mashg`ulotining texnologik xaritasi
Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||
x. ∆Rx≥h