Dövlət və bələdiyyə idarəetməsinin müasir problemləri
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sxem 1. Bələdiyyə iqtisadiyyatının funksional sxemi 14.2. Bələdiyyələrin gəlir və xərclərin formalaşması və onun tənzimlənməsi. Təcrübə göstərir ki, dövlətin maliyyə yardımlan yerli özünüidarə orqanlarmm fəaliyyətində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu yardımlar həm maliyyə tarazlaşdmimasmda, həm də ərazinin sosial- iqtisadi inkişafında, əhaliyə keyfiyyətli xidmət göstərilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Bələdiyyələrin maliyyə vəsaiti içərisində bələdiyyə büdcəsi mühüm yer tutur. Bələdiyyələrin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş vəzifələrinin yerinə yetirilməsi və yerli əhalinin rifahmm yüksəldilməsi, müvafiq ərazinin kompleks inkişafı bələdiyyə büdcəsinin vəziyyətindən əsaslı surətdə asılıdır. Bələdiyyə büdcəsi il ərzində ictimai məhsulun mühüm qisminin istehsalımn və sosial müdafiə tədbirlərinin reallaşmasmm məqsədilə mali)^ə təminatını yaratmaq üzrə yerli vergi - rüsum və digər daxilolmalar 175 hesabına istifadə edilən pul fondunu özündə əks etdirir. Yerli büdcə anlayışı bələdiyyələr təşkil edilənədək dövlət büdcəsindən regionlar üçün aynlan vəsait kimi başa düşülürdü. Bələdiyyələr təşkil edildikdən sonra yerli büdcə -dəqiq məna kəsb edərək bələdiyyə büdcəsi kimi qəbul edilməyə başlanıldı. Yerli büdcənin müstəqil olaraq bələdiyyələrin özləri tərəfindən tərtib edilməsi büdcə layihəsinin istənilən formada tərtib edilməsi demək deyildir. Yerli büdcənin tərtibi prosesində büdcə sisteminin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş ümumi prinsiplərindən və büdcə təsnifatmdan istifadə olunur. Ümumiyyətlə, qanunvericilik bələdiyyələrin büdcə məsələləri ilə bağlı fəaliyyətin - yerli vergi və ödənişlərin yığılması və istifadəsini, - tam aşkarlıq şəratində həyata keçirilməsini tələb edir. İcraedici hakimiyyət orqanlan isə bələdiyyələrin büdcə fəaliyyətinə yalmz qanunlarda nəzərdə tutulmuş hallarda müdaxilə edə bilərlər. Bu hallar isə ondan ibarət ola bilər ki, qanunvericilik və ya icra hakimiyyəti orqanlan tərəfindən bələdiyyələrə əlavə səlahiyyətlər verilərkən həmin səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan maliyyə vəsaiti də aynlır və bu məqsədlə aynimış maliyyə vəsaitinin xərclənməsinə məhz həmin orqanlar nəzarət edirlər. Bu haldan başqa, heç bir dövlət orqanı yerli büdcənin icrası ilə bağlı bələdiyyələrin fəaliyyətinə nəzarət etmək hüququna malik deyillər. Bələdiyyə qurumlarmm büdcəsi onlann pul vəsaitlərinin əmələ gəlməsi və istifadə edilməsi formasıdır. Bu, konkret bələdiyyənin real məqsədlərini və onun qarşısmda duran vəzifələri əks etdirən maliyyə sənədidir. Dövlətin maliyyə yardımlan yerli özünüidarəetmə orqanlanmn fəaliyyətində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu yardımlar həm maliyyə tarazlaşdınimasında, həm də ərazinin sosial-iqtisadi inkişafında, əhaliyə keyfiyyətli xidmət göstərilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Dövlət bələdiyyə büdcələrində maliyyə çatışmazlığını nəzərə alaraq onlann fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə dövlət büdcəsindən əlavə maliyyə vəsaiti ayınr. Dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə məqsədsiz (dotasiya) və məqsədli transfertlər (subsidiya və subvensiya) verilə bilər. Qanunvericiliyə görə dotasiyalar yerli büdcələrə onlann gəlir və xərclərini 176 tənzimləmək məqsədilə əvəzsiz olaraq verilir. Bu maliyyə yardımı bələdiyyələr yarandığı ildən başlayaraq bələdiyyələrə verilməyə başlanılıb. Dotasiyalar yerli büdcələrə onlann gəlir və xərclərini tənzimləmək məqsədilə əvəzsiz olaraq verilir. Fikrimizcə, getdikcə bələdiyyələrin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və təbii ki, buna uyğun olaraq onlann maliyyə imkanlannm artıniması da mümkündür. Ona görə də bələdiyyə büdcələrinin resurslarmın həm Azərbaycan Respublikasının icmal büdcəsinə daxil edilməsinin, həm də ölkə ərazisi üzrə toplu maliyyə balansında nəzərə almmasmm təmin edilməsi zəruridir. Yerli özünüidarə orqanlan maliyyə potensialından yaranan tarazlığın aradan qaldınimasım və yeni gəlir mənbələrinin yaradılmasını təmin edə bilər. Büdcələrarası transfertlərin məqsədləri bu və ya digər ölkədə həyata keçirilən əksmərkəzləşdirmə islahatmm modelindən, strategiyasmdan, məqsədindən, o cümlədən, xərc və gəlir öhdəliklərinin mərkəzi və yerli hökumətlər arasında bölgüsündən asılı olaraq ölkələr üzrə fərqlənir. Bələdiyyə orqanlanmn transfertlərdən maksimum yararlanmalan üçün transfert sisteminin düzgün qurulması və idarə edilməsi zəruridir.Transfertlər sisteminin qurulması və idarə edilməsinin əsas struktur elementinə diqqət yetirmək lazımdır. Yerli özünüidarə orqanlanna ediləcək transfertlərin həcminin müəyyənləşdirilməsi və transfertlərin çoxlu sayda yerli özünüidarə orqanı arasmda bölüşdürülməsi bu sistemə daxildir. Təcrübədə bələdiyyələrə dövlət büdcəsindən dotasiya aynlma- smın mövcud mexanizminin tətbiqində xeyli çatışmazlıqlar müşahidə olimur. Həmin çatışmazlıqlan ümumiləşdirilmiş formada aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Dotasiyalann ayniması zamam hansı prinsipdən istifadə edilməsi qeyri-müəyyəndir. Çünki, dotasiyalann aynimasmın mövcud meyarlan ədalətli şaquli maliyyə tarazlaş- dırmasmı özündə tam əks etdirmir. Qanunvericiliyə görə dotasiyalar əhalinin sayı və ölkənin maliyyə ehtiyatlanmn formalaşmasmda bələdiyyənin xüsusi çəkisi əsasında bölüşdürülür. Dotasiyalann ayniması zamam çoxlu sayda meyarlardan (adambaşma düşən vergi potçnsialı, ərazidə infrastrukturun vəziyyəti, demoqrafik şərait, ərazinin sahəsi və s.) istifadə oluna bilər. Əksər hallarda verilən dotasiyalar yerli büdcənin xərc ehtiyaclanm tam ödəmək iqtidannda deyildir. Büdcə xərclərinin 177 artımı fonunda bələdiyyələrə ayniması nəzərdə tutulan maliyyə yardımlanmn həcminin sabit qalması da bu fikri sübut edir. Dövlət müntəzəm olaraq özünün maliyyə tarazlaşdırması sistemlərini nəzərdən keçirməli, resurslarm və xərc ehtiyaclannm qeyri-bərabər bölgüsünün mənfi nəticələrini effektiv şəkildə aradan qaldırmalı, onu yaradan səbəbləri müəyyən etməlidir. Ölkəmizdə yerli özünüidarəetmə sistemi birpilləli olduğundan burada maliyyə tarazlaşdmlması əsasən şaquli şəkildə - dövlət və yerli orqanlar arasında apanimalıdır. Verilən dotasiyalann həcmi bir sıra meyarlar əsasında müəyyən olunmalıdır. Həmin meyarlar iqtisadi artım və xərclərin genişlənməsi kimi faktorlan nəzərə almalıdır. Xərclərin artımımn diqqətdə olması isə son dərəcə vacibdir, xüsusilə, yerli Özqnüidarə orqanlannm öz resurs və imkanlanmn iqtisadi amillərlə şərtlənən xərc artımımn kompensasiyası üçün sərbəst manevr etməyə imkan vermədiyi şəraitdə d^ da aktualdır. Tədqiqatlar göstərir ki, bələdiyyələrin sərəncamına verilmiş maliyyə mənbələri üzrə gəlirlər tam icra olunduqda belə bu, yerli özünüidarə orqanlanmn mövcud səlahiyyətlərini lazımi səviyyədə yerinə yetirməyə imkan vermir. Adətən, məqsədli büdcə transfertlərinin verilməsi yolu ilə dövlət maliyyə yardımımn göstərilməsinə üstünlük verilir. Qanunvericilikdə bu mexanizm nəzərdə tutulsa da təcrübədə tətbiqini tapmır. Dövlət büdcəsindən maliyyə yardımlarmin ayniması mexanizmlərinin tətbiqi və bələdiyyələrə məqsədli transfertlərin ayniması mexanizminin işə düşnıəsi üçün aşağıdakı məsələlərin həlli məqsədə müvafiqdir: • dövlət məqsədli maliyyə yardımlann, subsidiyalann verilməsi prosesinə başlamalı və ayrılacaq yardımın məbləği hər il təsdiq edilən dövlət büdcəsinin xərclər hissəsində nəzərə alınmalıdır; • bələdiyyələrin hazırladıqları layihələr qiymətləndirilmək üçün İqtisadiyyat nazirliyində bələdiyyə layihələrinin qiymətləndirilməsi üçün müvafiq sektor yaradılmalıdır; • dövlət büdcəsindən məqsədli vəsait alınması üçün hazırlanan bələdiyyə layihələrinə və onlann texniki-iqtisadi əsaslandınl- masma qarşı qoyulan tələbləri nəzərdə tutan qaydalar işlənib hazırlanmalıdır; 178 • bələdiyyələrə dövlət büdcəsindən aynlan məqsədli vəsaitlərin istifadəsi üzərində mali>yə nəzarətinin təşkili qaydalan işlənib hazırlanmalıdır; • bələdiyyənin səlahiyyətində olan ayn-ayn sahələrin idarə edilməsi ilə bağlı xərc normativləri müəyyənləşdirilməlidir. Yuxanda deyilənlərdən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, növbəti illərdə bələdiyyələrin maliyyə imkanlanmn artmlması üçün məqsədli və məqsədsiz transfertlərin yerilməsi mexanizmlərinin saxlanılması məqsədəuyğundur. Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|