10.5. Inventarizasiya, uning ahamiyati, o’tkazish tartibi va
natijalarni qayd qilish.
Qonunga muvofiq sub’ektning chop qilinayotgan hisoboti auditor xulosasi
bilan tasdiqlanishi lozim. Buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi
Nizomga muvofiq buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining
to’g’riligi va ishonchliligini ta’minlash maqsadida mulk miqdorini to’g’ri
aniqlash uchun sub’ektlar hisobot tuzishdan oldin asosiy vositalar, kapital
qo’yilmalar, tugallanmagan ishlab chiqarish va kapital qurilishi, tovar
moddiy qiymatliklari, pul mablag’lari, hisoblashishlar va balansning boshqa
moddalarida ko’rsatiladigan mablag’ va manbalarni inventarizasiya qilishi
shart.
Ma’lum muddatga sub’ektda mavjud bo’lgan mablag’lar va ularning
manbalari, haqiqatda sarflangan xarajatlar, ya’ni tugallanmagan ishlab
chiqarishning qoldig’ini hisoblab aniqlash va hisob ma’lumotlari bilan
taqqoslash inventarizasiya yordami bilan amalga oshiriladi.
Inventarizasiyaning asosiy maqsadi sub’ektning balansida aks ettirilgan
tovar-material qiymatliklari, kassa, bankdagi schyotlardagi pul mablag’lari,
olinadigan schyotlar va majburiyatlar, kelgusi davr sarflari, jamg’armalar,
Rеzеrvlar va boshqa moddalardagi summalarning haqiqiyligini aniqlashdir.
394
Inventarizasiya o’tkazishda quyidagi vazifalar qo’yiladi:
sub’ektning mulki, moddiy qiymatliklari va kassadagi pul
mablag’larining xaqiqiy holatini aniqlash;
kassadagi pul mablag’larini hisobdagi pul mablag’lari bilan
taqqoslash yo’li bilan sub’ekt mulkining mavjudligini nazorat qilish;
sotish maqsadida zarur bo’lmagan va ortiqcha asosiy vositalar va
moddiy qiymatliklarni aniqlash;
moddiy qiymatliklar va pul mablag’larining saqlanishi, uy-joy
fondidan foydalanish, garajlar va boshqa imorat va inshootlarni asrash
qoidalariga rioya qilishni tekshirish;
olinadigan schyotlar va majburiyatlar bo’yicha hisoblashishlar, ayniqsa
gumonli qarzlar bo’yicha hisoblashishlarning holatini tekshirish.
Inventarizasiya ob’ektini qamrashi bo’yicha ikki turda bo’ladi:
to’liq inventarizasiya - sub’ekt resurslarining hamma turini o’z ichiga
oladi;
qisman inventarizasiya - sub’ekt resursining u yoki bu turini
tekshirishi mumkin - moddiy qiymatliklar, yoki olinadigan yoki
to’lanadigan qarzlar va hokazo.
Inventarizasiya o’tkazilishini kutish nuqtai nazaridan:
rejaga asosan - sub’ekt tomonidan ilgari tuzilgan rejaga asosan
o’tkaziladigan inventarizasiya - yillik hisobotni va balansini tuzishdan
oldin o’tkaziladigan inventarizasiya;
rejadan tashqari (kutilmaganda, to’satdan) o’tkaziladigan
inventarizasiya - shikoyat tushganda, javobgar shaxs almashganda va
hokazo.
Joriy yilda o’tkaziladigan inventarizasiyaning miqdori, tartibi,
o’tkazish muddati, tekshiriladigan mulk va majburiyatning turlari sub’ekt
tomonidan belgilanadi. Lekin quyidagi hollarda inventarizasiya o’tkazish
shart:
sub’ektning mulkini ijaraga berish, sotish yoki sub’ektni boshqa
mulkchilik shakliga o’tkazish vaqtida;
moddiy javobgar shaxs almashganda;
o’g’irlik, suiste’mol qilish aniqlanganda, tabiiy ofat, yong’in va
boshqa ekstremal sharoitlar natijasida mulklarga zarar etkazilganda;
sub’ektni tugatganda yoki mulkchilik shakli o’zgarganda;
Qonunda ko’rsatilgan boshqa shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda.
Sub’ektning hisobotini tuzishdan oldin o’tkaziladigan invetarizasiya
ishchi inventarizasiya komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi va unga
395
taftish komissiyasining a’zolari, buxgalteriya xodimlari va tegishli
mutaxassislar jalb qilinadi.
Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar yillik hisobot va balans tuzishdan
oldin inventarizasiya o’tkazilishining quyidagi muddati tavsiya qilinadi:
asosiy vositalar - yilda 1 marta, 1 oktyabrdan keyin;
imorat, muqim turgan ob’ektlar - 2-3 yilda;
kutubxona fondi - 5 yilda bir marotaba;
kapital qo’yilmalar- yilda bir marta, 1 dekabrdan keyin;
tugallanmagan ishlab chiqarish - 1 oktyabrdan keyin;
asosiy vositalarning tugallanmagan ta’mirlashi, kelgusi davr sarflari,
moddiy qiymatliklar, kam baholi va tez eskiruvchan buyumlar - yilda bir
marta;
o’stirishdagi va boquvdagi hayvonlar, parrandalar, quyonlar, boshqa
hayvonlar, asalarilar va tajriba uchun boqilayotgan hayvonlar - kvartalda 1
marta;
ombordagi tayyor mahsulotlar - yilda bir marta, 1 oktyabrdan keyin;
omborda va bozordagi sanoat mollari - yilda bir marta;
omborda va bozordagi oziq-ovqat mahsulotlari - yilda ikki marta;
yonilg’i va moylash materiallari, ovqatlanish taomlari- har kvartalda;
xom-ashyo va boshqa moddiy qiymatliklar - 1 oktyabrdan keyin;
pul mablag’lari, pul xujjatlari, pul ekvivalentlari, qat’iy hisobot
blankalari - har oyda;
bank bilan hisoblashish - ko’chirma olish jarayonida;
byudjet bilan hisoblashish - kvartalda bir marta;
olinadigan schyotlar va majburiyatlar bo’yicha hisoblashish - yilda
ikki marta;
ishlab chiqarish bo’linmalari bilan hisoblashish - har oyning 1
kuniga;
balansning boshqa moddalari - hisobot yilining keyingi oyining 1
kuniga.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda inventarizasiya natijalari bo’yicha
ma’lumotlar quyidagi xujjatlarda qayd qilinadi:
inv.1 shakli "Asosiy vositalarning inventarizasiya ro’yxati" asosiy
vositalarning turgan joylari va javobgar shaxslar bo’yicha ro’yxatga qayd
qilinadi.
inv.2 shakli "Inventarizasiya yorlig’i" xom-ashyo, tayyor
mahsulotlar, tovarlar, materiallar va boshqa moddiy qiymatliklar bo’yicha
to’lg’aziladi. Ushbu shakl ma’lumotlariga asosan "Tovar-moddiy
Rеzеrvlarining ro’yxati" inv.3 shakli to’lg’aziladi.
396
inv.3 shakli "Tovar-moddiy Rеzеrvlarining inventarizasiya ro’yxati"
tovar-material qiymatliklarining saqlanish joylari va moddiy javobgar
shaxslar bo’yicha qoldig’i aks ettiriladi;
inv.4 shakli "Jo’natilgan tovarlarning dalolatnomasi"- to’lov muddati
kelmagan va to’lov muddati o’tgan jo’natilgan tovarlar bo’yicha ayrim
dalolatnoma to’lg’aziladi;
inv.5 shakli "Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy
qiymatliklarining inventarizasiya ro’yxati"- mas’ul saqlashga qabul
qilingan TMZ qayd qilinadi;
inv.6 shakli "Yo’ldagi tovar va materiallarning inventarizasiya
dalolatnomasi"- inventarizasiya vaqtida yo’ldagi tovar va moddiy
qiymatliklar to’g’risida ma’lumotlar qayd qilinadi;
inv.4,5,6 shakllarining o’rniga tegishli jurnal-orderning
tabulyagrammasi yoki jamg’arma qaydnomasi qo’llanilishi mumkin;
inv.8 shakli "Qimmatbaho metallar va ulardan bo’lgan buyumlarning
inventarizasiya ro’yxati";
inv.9 shakli "Qimmatbaho toshlar va javoxirlar va ulardan
tayyorlangan buyumlarning inventarizasiya ro’yxati".
Ushbu qimmatbaho metall, tosh va javohirlarning saqlanish va ishlatish
joylari bo’yicha inventarizasiya ma’lumotlari yig’iladi:
inv.10 shakli "Asosiy vositalarning tugallanmagan kapital
ta’mirlashni inventarizasiya qilish dalolatnomasi". Tegishli ob’ektlarni
kapital ta’mirlash xarajatlarini qayd qiladi;
inv.11 shakli "Кelgusi davr sarflarining inventarizasiya
dalolatnmoasi" tegishli schyotlarda qayd qilingan summalarni tekshirish
yakunlari aks ettiriladi;
inv.12 shakli "Savdo tashkilotlarida tovarlar, materiallar va
idishlarning inventarizasiya ro’yxati";
inv.13 shakli "Savdo tashkilotlarida tovarlar, materiallar, idishlar va
pul mablag’larining inventarizasiya ro’yxati". Ushbu ikki shakl yordamida
savdo tashkilotlarida hisobga olingan ushbu qiymatliklarning haqiqiy
mavjudligi javobgar shaxslar bo’yicha aniqlanib ikki nusxada tuziladi va
1-nusxasi javobgar shaxsga va 2-nusxasi buxgalteriyaga topshiriladi;
inv.14. shakli "Umumiy ovqatlanish korxonalarida mahsulot va
yarim fabrikatlar qoldig’ining inventarizasiya ro’yxati";
inv.15 shakli "Pul mablag’larining mavjudligi bo’yicha
inventarizasiya dalolatnomasi"- kassadagi naqd pullar, lotereyalar,
chiptalar va shunga o’xshash qiymatliklarning haqiqiy mavjudligi qayd
qilinadi;
397
inv.16 shakli "Qiymatliklar va qat’iy hisobot blankalarining
inventarizasiya ro’yxati";
inv.17 shakli "Iste’molchi, mol etkazib beruvchi, debitor va
kreditorlar bilan hisoblashishning inventarizasiya dalolatnomasi"
(taqqoslash dalolatnomasi ham deyiladi);
inv.18 shakli "Asosiy vositalarning inventarizasiya natijasini
taqqoslash jamg’arma qaydnomasi";
inv.19 shakli "Tovar moddiy Rеzеrvlarining inventarizasiya
natijalarini taqqoslash jamg’arma qaydnomasi";
inv.20 shakli "Savdo tashkilotlarida tovarlar, materiallar va
idishlarning inventarizasiya natijasini taqqoslash jamg’arma qaydnomasi";
inv.21 shakli "Savdo tashkilotlarida tovarlar, materiallar, idishlar va
pul mablag’larining inventarizasiya natijalarini taqqoslash jamg’arma
qaydnomasi";
inv.18,19,20 va 21 shakllari tegishli inventarizasiya ro’yxatlarining
ma’lumotlari bilan buxgalteriyadagi analitik hisob ma’lumotlari
taqqoslanib ortiqcha yoki kam chiqqan moddiy qiymatliklar aniqlanadi.
Inventarizasiya natijasida aniqlangan sub’ekt mulkining farqlari
quyidagicha tartibga solinadi:
ortiqcha chiqqan asosiy vositalar, moddiy qiymatliklar, pul
mablag’lari va boshqa mulklarning qabul qilinishi va moliyaviy natijalarga
yoki jamg’armalarning ko’paytirilishiga yozilishi lozim;
qiymatliklarning belgilangan me’yor chegarasidagi kamayishi
sub’ekt rahbarining buyrug’iga muvofiq xarajatlarga yoki sub’ektning
zarariga olib borilishi zarur;
moddiy qiymatliklarning me’yordan ortiqcha aniqlangan kamomad
summasi javobgar shaxslar zimmasiga olib boriladi.
Agarda javobgar shaxs aniqlanmasa yoki sud tomonidan e’tiroz
bildirilsa ushbu kamomad summasi sub’ektning zarariga olib boriladi.
Yillik hisobot munosabati bilan inventarizasiya komissiyasi tashkil
qilinadi va bu komissiya inventarizasiya o’tkazish rejasini tuzadi.
Ushbu rejaga asosan inventarizasiya natijasi markaziy inventarizasiya
komissiyasi tomonidan ko’rilib tegishli qarorlar qabul qilinadi va ular
bo’yicha bayonnomalar tuziladi:
aniqlangan kamomadning miqdori va sababi va uni sub’ektning
javobgarligiga qabul qilish yoki javobgar shaxsdan undirish;
aniqlangan ortiqcha moddiy qiymatliklarni kirim qilish tartibi.
Tuzilgan bayonnomalar aniqlangan kamomadning miqdori, sababi va
uning hajmiga qarab sub’ektning rahbari tomonidan yoki ayrim hollarda
398
sub’ekt rahbarining iltimosnomasiga asosan tegishli qarorlar yuqori
tashkilot tomonidan tasdiqlanadi. Ushbu tasdiqlangan bayonnomaga
asosan buxgalteriya bu voqealarni tagishli schyotlarda qayd qiladi va
inventarizasiya ma’lumotlari bilan joriy hisob ma’lumotlarining bir
xilligini ta’minlaydi, ya’ni sub’ekt mulkining haqiqiy holatini yoritadi.
Inventarizasiya o’tkazish natijalarini yoritishni chuqurroq o’rganish
maqsadida bir nechta misol keltiramiz:
a) asosiy vositalarni inventarizasiya qilish:
Sub’ektning o’ziga tegishli asosiy vositalari bilan bir qatorda ijaraga
olingan asosiy vositalari ham inventarizasiya ro’yxatida (ayrim ro’yxatda)
qayd qilinib, buxgalteriyadagi analitik ma’lumotlari bilan taqqoslanadi va
inventarizasiya natijalari yoritiladi va komissiyaning bayonnomasi tuzilib
qaror qabul qilinadi:
Dostları ilə paylaş: |