Psixologiyanın predmeti və vəzifələri

İradi fəaliyyət dərk olunmuş, insanın məsuliyyət hissi ilə bağlı hərəkətlərdir.

İradi hərəkətlər btövlükdə obyektən asılıdır. Həyatda baş verən müxtəlif hadisələrə yaxud təsadüfi hadisələr iradi hərəkətin bilavasitə ola bilər.

İxtiyari və qeyri-ixtiyari hərəkətlər, eləcə də iradi hərəkətlər insanın motivasiya sahəsi ilə sıx bağlıdır. Motivfəaliyyətə təhrik edən subyektiv halətdir, qüvvədir. Bu qüvvələr psixoloji baxımdan həyati əhəmiyyət kəsb edən həvəs, istək, arzu və meyillər formasında təzahür edir. İnsanın arzu, istək meyilləri həvəsləri ümumilikdə insanın motivasiya sahəsi yaxud istiqaməti adlanır. Bu motivasiya sahəsi müəyyən şəraitlərdə qeyri –ixtiyari yaxud ixtiyari hərəkətlər etməyə təhrik edir. Bu baxımdan motivasiya sahəsinin insanda yaratdığı dərk olunmamış situativ hərəkətlər qeyri-ixtiyari yaxud impulsiv hərəkətlər adlanır, dərk olunan məqsədyönlü hərəkətlər, eləcə də, müəyyən maneələri dəf etməyə yönələn səyləri tələb edən hərəkətlər isə ixtiyari hərəkətlər adlanır. Bütün bunlar iradənin insanın motivasiya sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsi olmasını sübut edir. Motivasiya sahəsi dedikdə şəxsiyyətin nəyi və nə üçün istəməsi başa düşülür. Bütün iradi hərəkətlər ixtiyari hərəkətlərə aid edilir, lakin heç də bütün ixtiyari hərəkətlər iradi hərəkətlərə aid edilmir.

İradə - ali psixi funksiya kimi, insanın həyatı prosesində formalaşır. İnsan fəallığının xüsusi forması olan iradə mürəkkəb psixi proses kimi vasitəli xarakter daşıyır və ilk növbədə nitqin köməyi ilə təşəkkül tapır. İradənin fizioloji mexanizmi baç-beyin yarımkürələri qabığının fəaliyyəti ilə əlaqədardır. İ.P.Pavlovunnəzəriyyəsinə görə, insanın iradəsi söz qıcıqlandırıcıları ilə bağlıdır. İnsanın iradi davranışının fizioloji əsası birinci siqnal sistemi ilə qarşılıqlı təsirdə olan ikinci siqnal sistemidir. İradə-psixikanın tənzimedici vəzifəsidir. Bu vəzifə insanın öz davranış və fəaliyyətini idarə etmək qabiliyyətində, qarşısına qoyduğu məqsədə müvafiq olaraq tənzim etməyi, onunla rəqabətə girən başqa arzu və istəkləri ləngitməyi, boğmağı tələb edir. İradi işi mahiyyətinə görə həm də ixtiyari iş kimi də səciyyələndirmək olar. Çünki hər bir iradi iş başqa ixtiyari işlər kimi qarşıya məqsədin qoyulması ilə başlayır və onun yerinə yetirilməsi ilə nəticələnir. Məsələn, eyni otaqda qalan tələbədən A –çoxdan yatıb, B isə yuxusu gəlsə də, oturub sabahkı seminar məşğələsinə hazırlaşır. Bu misallarda hər iki tələbə müəyyən məqsəd əsasında hərəkət edir. Ona görə də, hər cür sadə işi iradi iş kimi səcyələndirmək olmaz. Yerinə yetirilən iş o zaman iradi iş adlandırıla bilər ki, orada müəyyən iradi səy tələb olunsun. B-nin yuxusu gəlsə belə oturub seminara hazırlaşması iradi səy hesabına yerinə yetirilmişdir. Ona görə də bu cür iş iradi iş kimi səciyyələndirilir və ikiqat ixtiyari adlandırılır. Beləliklə, işin həm motivasiya tərzinə, həm də icra mexanizminə görə ixtiyari olması onun psixoloji cəhətdən iradi olmasının göstəricisidir.Iradi işin motivi insanın bilavasitə aktual tələbatları ilə müəyyən olunmur.

30. 
    İnsanlarda iradi fəaliyyətin müxtəlif formada cərəyan etməsi.(müstıqillik və qətiyyətlilik)